ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اۋىلشارۋاشىلىعى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جاسقايرات سۇندەتۇلىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەر جايىندا سۇحباتتاستىق.
– جاسقايرات سۇندەت ۇلى، ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋ ماقساتىندا بىرنەشە مەملەكەتتىك ءىرى-ىرى باعدارلامالار جۇيەسىن تۇزدىك؟ قالاي ويلايسىز، قازاقتىڭ قايماعى سانالاتىن اۋىل تىنىسىن كەڭەيتە الدىق پا؟ اگروسەكتورعا جاسالىنعان رەفورما ءوز ۇدەسىنەن شىعا الدى ما؟ مامان رەتىندە بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
–ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنداعى ەڭ ماڭىزدى سالانىڭ ءبىرى – اۋىل شارۋا شىلىعى. اۋىلدا حالقىمىزدىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇرادى جانە ونىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى ەڭبەك ەتەدى. ءار جىل سايىن ناق وسى سەكتوردا ەلدىڭ ۇلتتىق بايلىعىنىڭ 7 پايىزى جاسالادى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن رەفورمالاۋدا وزىندىك جەتىستىكتەرگە جەتە الدى. وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم رەتىندە مۇنى ايقىن ايتا الامىن. ءتىپتى رەفورمالار لەگىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جىكتەپ ايتۋعا دا بولادى دەپ ەسەپتەيمىن...
– ءوزىڭىز بىلەسىز، قازىردە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن زەتتەپ جۇرگەن عالىمدار تاراپىنان قازاقستانعا جاڭا اگروساياسات قاجەتتىگى باسا ايتىلادى. ءسىز مۇنداي پىكىرلەرمەن كەلىسەسىز بە؟
– راس، قازىردە ستاتيستيكالىق دەرەكتەر كورسەتىپ وتىرعانداي، اۋىل شارۋاشى لىعىنىڭ دامۋىنىڭ ءبىراز كورسەتكىشتەرى 1990 جىلمەن سالىستىرعاندا ءالى دە كەمدەۋ. وتكەن مول استىق (30 ميلليون تونناعا جۋىق) جينالدى دەپ قۋانۋدامىز. ەگىستىكتىڭ ءار گەكتارىنان ورتا ەسەپپەن 18،5 سەنتنەردەن وڭدەلمەگەن ءونىم الىندى. تازارتقان كەزدە ونىڭ 10-15 %-ى ءولى جانە باسقالاي قالدىقتارعا جاتادى. ءبىرازى اشىق توكتاردا قاردىڭ استىندا قالىپ ءشىرۋى مۇمكىن. ەكسپورتقا جىبەرىلەتىن استىقتار دا رەسەي مەن ۋكراينا پورتتارىندا ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن تەجەلىپ تە جاتادى. سوندىقتان جينالعان استىقتىڭ ءبىرازىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا تاماقتىق ۇن-نان ونىمدەرىن ءوندىرۋ جانە جەم-ازىق ءۇشىن ارزانداۋ باعامەن ساتقان دۇرىس. سوڭعى التى جىلدا جالپى ءونىمنىڭ 70%-دان استامىن شاعىن بيزنەس سۋبەكتىلەرى (جەكە قوسالقى جانە شارۋا قوجالىقتارى) بەرەدى. سولاي بولا تۇرسا دا كىشىگىرىم شارۋاشىلىقتارعا مەملەكەت تاراپىنان لايىقتى قولداۋ بولماي وتىر. شاعىن شارۋاشىلىقتاردى (شارۋا قوجالىعى، ءۇي شارۋاشىلىعى) نەسيەلەندىرۋ كوبى نەسە ولاردىڭ كەپىلدىكتەرىنىڭ بولماۋى سالدارىنان جەتىمسىز بولادى. الداعى ۋاقىتتا وسىنداي شارۋاشىلىقتار ءوزارا بىرلەسىپ، وندىرىستىك جانە قىزمەت كورسەتۋ كووپەراتيۆتەرىن ۇيىمداستىرۋلارى قاجەت. قارجىلاندىرۋدىڭ بىرلەسكەن ءتاسىلىن، ياعني شاعىن شارۋاشىلىقتار ءوز قۇرالدارى ەسەبىنەن نەسيەنىڭ – 30%-ىن مەملەكەت – 50-60%-ىن، بانك 10-20% مولشەرىندە ەنگىزۋدىڭ ماڭىزى زور. ول تاۋەكەلدىكتىڭ ءادىل بولىنۋىنە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. مىنە، اگروساياساتقا وسىنداي جاڭاشىلدىق ەنگىزسەك، اۋىلداعى شارۋالار قولداۋدى انىق سەزىنەر ەدى.
– بۇگىندە اۋىلعا نەسيە بەرۋ جۇيەسى، جەردى نەسيەگە بەرۋ ءادىسى، مال باسىن نەسيەگە بەرۋ ءادىسى قايتا جاندانا باستادى عوي. جالپى، وسى شارۋالاردى بانككە بورىشكەر ەتۋ قانشالىقتى جەمىسىن بەرمەك؟ بۇل ءتاسىل اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتە مە؟
– 90-جىلدارداعى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە ەلدى مەكەندەردەگى تۇرعىندار وزدەرىنە تيەسىلى ۇلەستەرگە بولىنگەن شارتتى جەر تەلىمدەرىن، كۇردەلى قۇرىلىستار مەن ىسكە جارامدى تەحنيكالاردى قالاي پايدالانۋدى بىلمەدى. ولار كوبىنەسە بۇرىنعى ديرەكتورلار مەن ماماندار ۇيىمداستىرعان جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەرگە جالعا بەرىلدى. جالداۋ اقىسى كەلىسىمشارت بويىنشا جىل اياعىندا جالپى ءونىمنىڭ 3-5 پايىزى مولشەرىندە ناقتىلاي (بيداي، كومىر، سابان ت.ب.) وتەلدى. وسى جىلدارى (1994-1998) اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنان ەگىن شىقپادى، ينۆەستورلار سالعان قارجى قايتارىلمادى جانە ونىڭ وسىمدىك تولەمدەرى كوبەيە ءتۇستى. قارىز بەرۋشىلەر (ينۆەستورلار) تەحنيكا جانە باسقا نەگىزگى قورلاردى تولەماقىعا تالاپ ەتىپ، الىپ قويدى. شارتتى جەر تەلىمدەرى دە ولارعا ەكىنشى جالعا بەرىلدى. 2003 جىلى قابىلدانعان جەر كودەكسى بويىنشا جەردى جالعا بەرۋ توقتاتىلدى. ال شارتتى جەر تەلىمدەرى بار اۋىل ادامدارى ولاردى سول اۋىلداعى ينۆەستوردىڭ كاسىپورىنىنىڭ جارعى قورىنا ەڭ تومەنگى باعامەن (1 گەكتار جەر – 5-10 تەڭگەدەن) قوسىلدى. ناتيجەسىندە جاڭادان جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەر (ج ش س) قۇرىلىپ، ورتالىقتاندىرىلعان حولدينگىلەرگە بىرىكتى. ولاردىڭ قۇرىلتايشىلارى سول ينۆەستورلار – وزدەرى كاسىپورىننىڭ جۇمىسىنا تىكەلەي باسقارۋ-باقىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى، وندىرىلگەن ونىمدەر مەن تۇسكەن پايداعا تولىق يەلىك ەتەدى، اتقارۋشى ديرەكتورلاردى تاعايىندايدى. ءبىرقاتار ينۆەستورلار كوپتەگەن استىق قابىلداۋ پۋنكتتەرى مەن ەليەۆاتورلاردى، ۇن كومبيناتتارى جانە باسقا دا وڭدەۋ كاسىپورىندارىن ساتىپ الىپ، ءىرى استىق كومپانيالارىنا، ياعني حولدينگىلەرگە اينالدى. قازىرگى كەزدە اقمولا، قوستاناي جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا استىق شارۋاشىلىعىنداعى ءىرى كومپانيالاردىڭ ۇلەسىنە ءداندى داقىلداردىڭ – 36،6%-ى، ال ەكسپورتقا كەتەتىن استىقتىڭ 50- 55%-ى تيەسىلى. ارينە، ءىرى كومپانيالاردا اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ ءۇش قۇرامداس ءبولىمىنىڭ كاسىپورىندارى ينتەگراسيا نەگىزىندە بىرىگىپ، ورتالىق باسقارۋ ورگانى قۇرىلادى، بىلىكتى مەنەدجەرلەر كەلەدى. قارجىلىق كوزدەرى ارتىپ، جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيالاردى قولدانۋ مۇمكىندىگى تۋادى، ەڭبەك ونىمدىلىگى وسەدى، ونىمدەردىڭ وزىندىك قۇنى ازايىپ، تابىس كوبەيەدى، ناتيجەسىندە قۇرىلىمنىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتى كۇشەيىپ، ىشكى جانە سىرتقى رىنوكتاردى يگەرۋگە بولادى. سوندىقتان ءوز باسىم اۋىلدى نەسيەلەندىرۋ ءىسىن ساۋاتتى جۇزەگە اسىرا ءبىلۋ كەرەك دەپ سانايمىن. بۇل – قولىندا قاراجاتى جوق شارۋاعا تابىس كوزىن بەرەتىن باستاما.
– ءقايسىبىر عالىمدار «ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعىنا جان ءبىتىرۋ ءۇشىن الدى مەن ىشكى ميگراسيامىزدى رەتتەپ الۋىمىز كەرەك» دەسەدى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستاندا 72 اۋدان بار بولسا، ولاردىڭ ۇشتەن ءبىرى – ءومىر سۇرۋگە قولايسىز ايماقتار. بۇل ايماقتاردا قۋاڭشىلىق، ەگىستىك جەرلەردىڭ سورتاڭدانۋى باسىم. ءسىز ىشكى ميگراسيانى رەتكە كەلتىرۋ تۋرالى پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟
– قازىردە اۋىلدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىرى شارۋا قوجالىقتارىن قۇرىپ، ءبولىنىپ كەتتى. قالعاندارى شارتتى جەر تەلىمدەرىنىڭ يەلەرى قۇقىعىنان ايىرىلدى، كوپشىلىگى جۇمىسسىز قالدى. ولارعا بۇرىنعىداي ناقتىلى كومەك (كومىر، جەمشوپ، ءتىپتى ساباننىڭ ءوزى) بەرىلمەيدى. اۋىلداعى جالدانىپ ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسى رەسپۋبليكالىق ورتاشا دەڭگەيدەن ەكى ەسەدەن اسا كەم. اۋىل تۇرعىندارى، اسىرەسە جاستار جان-جاققا، كوبىنەسە قالالارعا كوشۋدە. مەملەكەتتىك ساياسات بويىنشا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ەكولوگيالىق الەۋەتتەرى تومەن اۋىلداردىڭ تۇرعىندارىن كوشىرۋ كوزدەلىپ وتىر. ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا، ەلىمىزدە بارلىعى 175 اۋدان بولسا، سونىڭ ىشىندە 72 اۋىلدىق اۋدان وسىنداي سيپاتتاما العان. 2010 جىلى اۋىلدىق ەلدى پۋنكتتەردىڭ سانى سوڭعى ون جىلدا (2000- 2010) 7863-تەن 7031-گە دەيىن، ياعني 832-گە ازايعان. بۇرىن مال جايىلىمى ەسەبىندە پايدالاناتىن 90 ميلليون گەكتاردان استام جايىلىمدىق جەر مەملەكەتتىك قوردىڭ ەسەبىنە كوشكەن. جەر بايلىعى – ەل بايلىعى. الەمدەگى بارلىق سوعىس كوبىنەسە جەر ءۇشىن جۇرگىزىلەدى. ءبىزدىڭ ەسەپتەۋىمىزشە، دۇنيەجۇزىنىڭ ءاربىر ەلىنە ورتا ەسەپ پەن 0،6 ملن شارشى كيلومەتر قۇرعاق جەر كەلەدى ەكەن، ال تەك قازاقستاندا 2،7 ملن شارشى كيلومەتر جەر بار. ولاي بولسا، اتا-بابالا رىمىز اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن الىپ قالعان وسىنشاما جەر مەيلىنشە تولىق پايدالانىلعانى دۇرىس جانە ونىڭ جولىن (جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدەلگەن جانە جوعارى ءونىمدى اسىل تۇقىمدى بۋدانداستىرىلعان مال مەن جاڭا جەم ءشوپ تۇرلەرىن پايدالانۋ، ءارتۇرلى كووپەراتيۆتىك قۇرىلىمدار قۇرۋ، ايماقتىق اگروقالاشىقتار ۇيىمداستىرۋ، بالامالى ەنەرگەتيكالىق كوزدەردى پايدالانۋ، جىلجى مالى ءۇي-تۇرمىس قوندىرعىلارىن شىعارۋ جانە ت.ب.) تابۋىمىز كەرەك. ايتپەگەندە ەرتە مە، كەشپە ول جەرگە كوز الارتۋشىلار كوبەيەدى، بارا-بارا ونىڭ تالاۋعا ءتۇسۋى دە مۇمكىن. سول كەزدە ەل بولاشاعى كۇماندى.
- ءبىز ءبىرازدان بەرى اگروونىمدەردىڭ ناسيحاتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسىن ۇيىمداستىرۋدى ادەتكە اينالدىردىق. وسى جارمەڭكەنىڭ اگروونىم الەۋەتىن ارتتىرۋعا جاردەمى قانداي دەڭگەيدە؟
– اۋىل شارۋاشىلىعى جارمەڭكەسىن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى سوڭعى ۋاقىتتارى فورمالدى شارۋاعا اينالا باستادى. ەگەر ءبىز الەۋمەتتىك تۇرمىسى تومەن ادامدارعا كومەك جاساعىمىز كەلسە، «گيگانتومانيا» جاساماي، جارمەڭكەلەردى جىلجىمالى جاساۋ كەرەك. قايدا تۇتىنۋشى كوپ بولسا، سوندا كوبىرەك ايالدايدى. جالپى، الدىعا ماقسات قويۋ ءبىر دە، ونى ىسكە اسىراتىن مەحانيزمدەردى قالىپتاستىرۋ مۇلدە بولەك. اۋىلدىڭ باسەكەلەستىك دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، ءقازىر وزگە شارالاردان بۇرىن وندىرىستە يننوۆاسيالىق تەحنولوگيا، جاڭا تەحنيكا قولدانۋ قاجەت. بۇرىن سوسياليستىك قوعامدا قىزمەت ەتكەن تەحنيكا نارىقتىق كەڭىستىككە سايكەس كەلمەيتىنى بارشاعا ايان. قالىپتاسقان باعاداعى تەپەتەڭدىكتىڭ جوقتىعى، اۋىل ونىمىنە باعانىڭ تومەندىگى يننوۆاسيالىق تەحنولوگياعا، قۋاتتى تەحنيكاعا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىرعان جوق. ساپالى تەحنولوگيا ساناۋلى عانا كاسىپورىنداردا بار. ەسىڭىزدە بولسىن، ينۆەستيسيا قۇيىلماي، جاڭا تەحنيكا دا، جاڭا يندۋستريالىق تەحنولوگيا دا كەلمەيدى. سوندىقتان الدىمەن باعا تەپە-تەڭدىگىن قالىپتاستىراتىن مەحانيزمدەردى ىسكە اسىرىپ بارىپ، اۋىلدى تەحنولوگيامەن قامتاماسىز ەتۋ جاعىن قولعا العان ءجون دەپ ويلايمىن. سوندا عانا اۋىلدىڭ بولاشاعى كەمەلدى بولارى داۋسىز.
سۇحباتتاسقان: قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ