جالپى ادام بالاسىنا ءبىر ءتان نارسە بار. ءبىز كەز كەلگەن نارسەنىڭ دۇرىس-بۇرىس ەكەندىگىن وتە جاقسى بىلەمىز. ءبىراق ونى ءبىلىپ تۇرىپ، ىستەيتىنىمىز جامان. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ مىسالى، ءبىز كوشەدە كامپيت نەمەسە بالمۇزداق جەپ كەلە جاتىپ، ونىڭ سىرتىنداعى قاعازدى قوقىس جاشىگىنە اپارىپ تاستامايمىز. تاعى ءبىر مىسال، كۇن وتە ىستىق. بوتەلكەمەن سۋ ءىشىپ كەلە جاتىپ، تاۋسىلعان سوڭ پلاستيكالىق بوتەلكەنى جولدىڭ جاعاسىنا لاقتىرا سالامىز. مۇنىمىزدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن بىلەمىز. ءبىراق بىلە تۇرا وسىلاي ىستەيمىز. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى دا ورتادا ءوزىمىزدى ۇستاۋ مادەنيەتىمىزگە بايلانىستى ەكەنى ءسوزسىز. ءبىراق...
الەم حالقى ءقازىر قوقىس قالدىقتارىنان جاپا شەگىپ وتىر. ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىك بۇزىلدى. وعان قاراپ جاتقان ەشكىم جوق. ايتادى دا، قويادى. وندىرىستەن شىققان ۋلى سۋ وزەنگە قۇيىلىپ جاتىر. ونىڭ سۋىن مال ىشەدى. ول سۋ ەگىس دالاسىنا اعىپ بارادى. ونىمەن باۋ-باقشا ونىمدەرىن سۋارامىز. شىققان ءونىمدى پىسكەن ۋاعىندا جەيمىز. مۇنىڭ بارلىعى دەنساۋلىققا زيان.
بۇكىل الەم ءقازىر وسى وندىرىستىك قالدىقتاردان زيان شەگىپ وتىر. تازالىقتى تولىق ساقتاپ، ونى ءومىر ءسۇرۋ زاڭىنا قالىپتاستىرعان ەلدەر بار. ءبىراق ولار بىرەن-ساران-اق.
مىسالى، سكانديناۆيا تۇبەگىندە شۆەسيا دەگەن ەل بار. تازالىقتى ساقتايتىن، قۋات كوزدەرىن دامىتقان، ءتىپتى ءتيىمدى پايدالاناتىن ەل. اتالعان ەل «جاسىل ەكونوميكانىڭ» راحاتىن كورىپ وتىر. قالاي؟
شۆەدتەر ءوز ەلىندەگى وندىرىستىك قالدىقتاردىڭ 99 پايىزىن اجەتكە جاراتادى. ولاردا ەش جەردە شاشىلعان قوقىستى كورمەيسىز. ونىڭ ءبارى قايتا وڭدەلىپ، بۇيىم نەمەسە تاۋار بولىپ قايتادان تۇتىنۋشىعا جول تارتادى. راس، ولار تۇرمىستىق قالدىقتار 99 پايىزىن قايتادان پايدالانادى. بۇل – الەمدەگى ەڭ جوعارى كورسەتكىش. دۇنيەدەگى باسقا ەلدەر شۆەدتەر جۇزەگە اسىرعان قايتا وڭدەۋ ونەركاسىبىن جولعا قويا الماعان.
مىسالى، سالىستىرمالى تۇردە ايتايىق، ءبىز قالاي ىستەيمىز؟ تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتىپ، ۇيدەن شىققان كەرەكسىز تۇرمىستىق نەمەسە تاماقتىڭ قالدىقتارىن سىرتتاعى ءۇيدىڭ ارعى شەتىندە تۇرعان ۇلكەن جاشىككە لاقتىرامىز دا، كەتە بارامىز. ول مەتالل جاشىك تولعاسىن ونى ارناۋلى كولىك كەلىپ، قالانىڭ سىرتىنا قوقىس پوليگونىنا الىپ كەتەدى. ول جاقتى ورتەيدى، تەگىستەيدى، كومەدى، بەتىن جابادى. ۇزاق جىلدان سوڭ قوقىستىڭ ءيسى شىعىپ، بىقسىپ جاتادى. ءتىپتى قوقىس پوليگونى ورتەنىپ، تۇرعىنداردىڭ تۇنشىعىپ قالا جازداعان وقيعالارى دا كەزدەسكەن. ال شۆەسيا مۇنداي نارسەنى بىلمەيدى. سوندا قالاي دەيسىز عوي.
مۇندا تۇرعىنداردىڭ ساناسىنا تازالىق مادەنيەتى تولىقتاي ورناپ، ساقتالعان دەسە دە بولادى. ولار قالدىقتىڭ ءوزىن قۋات كوزىنە اينالدىرادى. پلاستماسسا، بوتەلكە، تاماق قالدىقتارى، بارلىعى دا سىرتىندا جازۋى بار ارنايى مەتالل جاشىككە سالىنادى. ءارقايسىسىنىڭ ءوز جاشىگى بار. تەك قايتا وڭدەۋگە جارامايتىن قالدىقتار عانا پوليگونعا بارىپ كومىلەدى. ولار قاعاز قالدىقتى قايتادان قاعاز ەتىاپ شىعارادى، بوتەلكە دە سولاي. ءبارىن دە حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنان زيانى تيمەيتىندەي ەتىپ قايتادان ءونىم ەتىپ شىعارادى. سوندىقتان دا اۋا تازا، يەن دالادا ءيسى كۇندىك جەردە الىپ جاتقان ەشتەڭە جوق. ولار سوندا نە ىستەي الادى دەيسىز عوي؟
-تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ 50،6 پايىزىن قايتا وڭدەپ شىعارادى.
-ەنەرگيا كوزىن ءوندىرۋ ءۇشىن قايتادان ونىڭ 48 پايىزىن وتقا جاعىپ، پايدالانادى.
-قوقىستىڭ 0،87 پايىزىن عانا قالدىقتار توگىلەتىن پوليگونعا اپارىپ كومەدى. ولاردا ءبارى دە جۇيە بويىنشا رەتتەلىپ قويىلعان. ءۇيىنىن شىققان ادام پاكەتتەگى قوقىستى بولەك-بولەك ەتىپ الىپ شىعادى. بوتەلكەسىن بولەك، قاعازىن باسقا جاشىككە سالادى. ءارقايسىسىن سالاتىن ورنى بار. ارعى قارايعى جۇمىستى ارنايى مەكەمەنىڭ جۇمىسشىلارى جۇزەگە اسىرادى. ءبىراق ەلدىڭ ءبارى شۆەسيادا تۇرىپ جاتقان جوق. ەڭ باستى ماسەلە سوندا. ەڭ ءبىر قىزىعى، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى پوليگونعا اپارىپ توگىلەدى. ال ونىڭ زيانى تۋرالى اڭگىمە بولەك. ەندى دەرەككە نازار اۋدارايىق. ماماندار 2050 جىلعا قاراي قوقىس پەن قالدىقتاردىڭ كولەمى 70 پايىزعا جەتەدى دەپ وتىر. بۇل شامامەن 3،4 ميلليارد توننا. بۇل سۇمدىق الاڭداتارلىق دەرەك ەمەس پە؟ راسىندا دا اسىرەسە دامۋشى كەدەي ەلدەر وسىنداي قوقىس الاڭدارىنان قاتتى زارداپ شەگىپ وتىر. اتالعان مەملەكەتتەردە وسىنداي قالدىقتاردىڭ 90 پايىزى قالا سىرتىنا اپارىلىپ، ورتەلەدى.
رەسەي –قوقىس الاڭىنان كوز اشپاي ەلدەردىڭ ءبىرى. مۇندا جىل سايىن 60 ميلليون توننا تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتار جينالىپ قالادى. بۇل ءاربىر تۇرعىنعا 400 كەلىدەن كەلەدى ەكەن. رەسەيدە قوقىس قالدىقتارىنىڭ 7-8 پايىزى عانا وڭدەلەدى ەكەن. قوقىستىڭ 90 پايىزى پوليگون اۋماعىنا اپارىلىپ، ورتەلەدى، كومىلەدى
ارينە، الەم قوقىس قالدىقتارىنان قاتتى زيان شەگىپ وتىر. ءبىراق ءار ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن دامۋى ءارتۇرلى عوي. سوندىقتان ءبىر ۋاقىتتا اتالعان پروبلەمانى بىردەن شەشۋ وڭايعا سوقپايدى.
ال قازاقستاندا بۇل ماسەلە قالاي شەشىلىپ جاتىر؟ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا جىل سايىن 6 ميلليون توننادان استام قالدىق جينالىپ قالادى. بىزدە دە تۇرمىستىق قالدىقتاردى قايتا پايدالانۋ، ونى وڭدەۋ تۋرالى ارنايى زاڭ شىققان. الداعى ون جىلدا قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋدىڭ ۇلەسىن 40 پايىزعا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. نەگىزى قازاقستاندا رەسەيگە قاراعاندا جاعداي جاقسى. قوقىس قالدىقتارىنىڭ 10 پايىزى عانا قايتا وڭدەلەدى. ارينە، ءازىر شۆەسيانىڭ دەڭگەيىنە جەتۋ قيىن. ءبىراق تۇبىندە مۇنىڭ بارلىعى جۇزەگە اسادى دەپ ويلايمىز. مامانداردىڭ سالىستىرمالى زەرتەۋىنە قاراعاندا، رەسپۋبليكامىزدا قوقىس توگەتىن 3800 پوليگون بار كورىنەدى. ونىڭ 16-سى عانا سانيتارلىق جانە ەكولوگيالىق تالاپتارعا ساي كەلەدى ەكەن. تۇتاستاي العاندا، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە 130 كاسىپورىن قوقىستى قايتا وڭدەۋ ىسىمەن اينالىسادى ەكەن. ماماندار مۇنىڭ كاسىپورىنعا دا تەز پايدا بەرەتىنىن ايتادى. ەگەر ءتيىستى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى مەن جسپار تياناقتى جۇزەگە اساتىن بولسا، قوقىس وڭدەيتىن كاسىپورىن ءبىر جىلدىڭ وزىندە –اق پايداعا كەنەلەدى. مىنە «جاسىل ەكونوميكانىڭ» پايداسى. بۇل ەڭ الدىمەن حالىققا ءتيىمدى.
ارينە مۇنىڭ بارلىعىن دا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، بۇل ماسەلەنى حالىققا كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. سوندا عانا ءتارتىپ پەن تازالىق ورنايدى. ءبىراق بۇل واڭايلىقپەن ورىندالمايتىن نارسە، جەكە ادام عانا ەمەس، بۇعان مەملەكەت مۇددەلى بولۋى كەرەك. جالپى دەرەككە نازار اۋدارار بولساق، ورتاشا ەسەپپەن العاندا، الەمدە قوقىستىڭ 15 پايىزى عانا قايتا وڭدەلەدى ەكەن. ال قالعان 85 پايىزى قوقىس توگەتىن پوليگونعا اپارىلىپ ورتەلەدى. جاعداي جاقسى ەمەس. ەندى تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەلىك، جەر شارىنىڭ حالقى جىل سايىن 1،5-2 پايىز ءوسىم بەرىپ كەلەدى. ال قوقىس قالدىقتارى جىل سايىن 6 پايىزعا كوبەيەدى. بۇل شىن مانىندە وتە قيىن الاڭداتارلىق جاعداي ەمەس پە؟ ماماندار قوقىس پوليگوندارىن «باياۋ جارىلاتىن بومبا» دەپ بەكەر اتامايدى. ويتكەنى مۇنىڭ ءبارى دە بىرتىندەپ دەنساۋلىققا زيانىن تيگىزە بەرەدى.
ءبىراق قيسىنسىز تاعى ءبىر نارسە بار: «وركەنيەتتى، ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردە مۇنداي پروبلەما بولمايدى» دەسەڭىز قاتەلەسەسىز. الەمدە تۇرمىستىق قالدىقتاردى ەڭ كوپ شىعاراتىن ەل اقش دەسەك، سەنەر مە ەدىڭىز. ونان كەيىنگى ورىنداردى قاتاي مەن برازيليا، جاپونيا الادى. بۇكاىلالەمدىك بانك ماماندارىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، 2025 جىلى جۇڭگو مەن ءۇندىستان قوقىس قالدىقتارىن شىعارۋدان الدىڭعى ورىنداردىڭ بىرىنە شىعادى ەكەن. ءبىراق ەڭ ءبىر قىزىعى، الەمدەگى ەڭ حالقى كوپ ءۇندىستان مەن قىتايدا پلاستيكالىق بوتەلكەلەر قايتا وڭدەۋگە كوپ وتكىزىلمەيدى ەكەن. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ويتكەنى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى قيىن ءارى كۇردەلى بولعاندىقتان بۇل ەلدىڭ تۇرعىندارى بۇرىن پايدالانىلعان بوتەلكەلەردى جۋىپ، قايتا ساتاتىن كورىنەدى. ءبىراق بۇل ۇلگى الاتىن نارسە ەمەس. دەسەك تە، كۇندەردىڭ كۇنىندە كوپتەگەن ەلدەر «جاسىل ەكونوميكانىڭ» ءقادىرىن تۇسىنەدى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى ءقازىردىڭ ءبىرقاتار ەلدەر پوليەتيلەن پاكەتتەردى پايدالانۋدان باس تارتىپ جاتىر. اتالعان پااكەتتەر ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان. ونىڭ قۇرامىندا حيميالىق قوسىندىلار مەن قورعاسىن بار دەسەدى.
قالاي ايتقاندا دا، ءبىز ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتەتىن بۇيىمداردان قۇتىلۋىمىز كەرەك. سونىڭ ءبىر قاراپاىم مىسالى قوقىستى، قاعاز قالدىقتارىن، بوتەلكەلەردى كورىنگەن جەرگە تاستاماۋ. وسى ءىسىمىز ارقىلى عانا قورشاعان ورتانىڭ تەپە –تەڭدىگىن، تازالىعىن ساقتاي الامىز .
«جاسىل ەكونوميكانى» جولعا قويىپ، بالامالى قۋات كوزىنەن ەنەرگيا الىپ
وتىرعان ەلدەر بار. مىسالى، سينگاپۋردىڭ حالقى وتە تىعىز ورنالاسقان. ءوسىمتال ۇلت. ولاردا اشىق جاتقان جەر جوق. ءبىراق تۇرمىستىق قالدىقتار وتە كوپ. نە ىستەۋ كەرەك؟ ولار اقىرى قالدىق پەن قوقىستى جاعىپ، قۋات الاتىن ەنەگوبلوكتىڭ قۇرىلىسىن الدى. كۇنىنە سينگاپۋردىڭ ەنەرگوبلوگىندا 8000 مىڭ توننا قوقىس جاعىلادى. ال جانبايتىن زاتتاردى، مىسالى مەتالدى قايتا وڭدەپ ساتادى. ناقتى ايتقاندا، قالدىقتى جاعۋدىڭ ناتيجەسىندە سينگاپۋر ءقازىر كۇنىنە 2500 مۆت-ساعات ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرىپ وتىر.
وڭتۇستىك ازيا قۇرلىعىندا ورنالاسقان تاعى ءبىر ەلدى الايىق. سەۋلدەن 60 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان سونگدو شاھارىن شىن مانىندە «بولاشاقتىڭ قالاسى» دەپ اتاۋعا بولادى. بۇل جاڭادان تۇرعىزىلعان قالا. مۇندا تاڭەرتەڭنەن قوقىس شىعاراتىن كولىكتەر ەسىك الدىنا كەلمەيدى. بارلىق جۇمىس جەر استى جولدارى نەمەسە قۇبىرلارى ارقىلى جۇزەگە اسادى. جاڭا تەحنولوگياينىڭ ارقاسىندا پاتەردە تۇرعان تاماق قالدىقتارىن جەر استىنداعى پنيەۆماتيكالىق جۇيە ارقىلى سورىپ الادى. كۇندەلىكتى تىرلىك سولاي. سونان سوڭ ول قوقىستار سۇرىپتالىپ، ارنايى قۇبىر ارقىلى زاۋاتتارعا جىبەرىلەدى.
وسىنداي ەلدىڭ ءبىرى –بەلگيا. مۇندا قالدىقتاردىڭ 75 پايىزى قايتا وڭدەلەدى. ولار قالدىقتان ەنەرگيا كوزىن الىپ وتىر.
مۇنىڭ بارلىعى دا «جاسىل ەكونوميكانىڭ» جەمىسى. شاشىلىپ جاتقان قالدىق جوق. بارلىعى دا قايتا وڭدەلىپ، جۇزەگە اسادى. ءبىز دە كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى ناتيجەگە جەتەمىز دەپ ويلايمىز. ءبىراق...
قالدىقتان دا اقشا جاساۋعا بولادى. دەگەنمەن ونى قۇنتتاي بەرمەيمىز عوي. مىسالى، قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارىندا قاعاز، بوتەلكە، كارتون، پلاستيكالىق بوتەلكەلەر، كىتاپ، گازەت پەن جۋرنال، تەتراپاكەت قابىلدايتىن ارناۋلى ورىندار بار. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز باعاسى بار. ءار كەلىسىنە اقشا تولەنەدى. مۇمكىن ءسىز دە قوقىس قاعازدارى مەن بوتەلكەلەردى ءۇيدىڭ ارتىندا تۇرعان جاشىكتەرگە تاستاي سالماي، وتكىزگەنىڭىز دۇرىس بولار. از دا بولسا، قايتارىمىنا تيىن الاسىز. ونىڭ ۇستىنە «جاسىل ەكونوميكاعا» كومەگىڭىز تيەدى. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس قادام بولار ەدى. ويتكەنى اتموسفەرانى لاستاماۋ ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى ءارى بورىشى.
