XIX عاسىردا قازاق دالاسىندا اتتارى دۇركىرەگەن قارقارالى، قوياندى جارمەڭكەلەرىمەن قاتار تۇرعان كوكجار جارمەڭكەسى – تاريحي ورىن. كوكجار جارمەڭكەسى - اقتوبە وبلىسى ويىل اۋدانىندا ورنالاسقان. كوكجار جارمەڭكەسى رەسمي تۇردە 1867 جىلى ورال وبلىسىنىڭ قازبەك بولىسىندا كوكتەمدە اشىلعان. كوكجار جارمەڭكەسىنە بيىل 153 جىل تولدى. جارمەڭكەنىڭ ساۋدا قاتارلارى، كىرىس-شىعىس قۇجاتتارىن جۇرگىزگەن كوميتەت ءۇيى، مەشىتى مەن كوپەستەردىڭ ءۇيى سەكىلدى تاريحي عيماراتتار تەك ويىلدا ساقتالعان.  

قازاقستان اۋماعىنداعى ەڭ ءىرى 13 جارمەڭكەنىڭ ىشىندە تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى بويىنشا 9-شى ورىندى يەلەنگەن تاريحي ورىن. باتىس قازاقستاندا حالىق ونەرى مەن مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋعا مول مۇمكىندىك تۋعىزعان ورتالىق. قازاقستان بويىنشا 13 جارمەڭكەدەن ءىزى قالعان، ارحيتەكتۋراسى ساقتالىپ، جويىلماعان تاريحي ەسكەرتكىش. قازىرگى تاڭدا ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋعا جانە حالىقتىڭ رۋحاني دامۋىنا ۇلەسى زور.

قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىن زەرتتەگەن بەلگىلى عالىم ساياحاتشىلار پ.س.پاللاس، فالك، گ.گەورگي، پ.ي.رىچكوۆ، تاعى باسقالارى ءوز جازبالارىندا ساۋدا جولدارى مەن ورتالىقتارى جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەر قالدىردى. قازاق جەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن ايگىلى عالىم ەرماحان بەكماحانوۆ وسى جارمەڭكەنىڭ اشىلۋى جونىندە: باسقارۋشى ورگانداردىڭ ءتارتىبى بويىنشا العاشقى رەت 1867 جىلى كوكتەمدە «ورىنبور دالاسىنداعى ويىل وزەنىنىڭ جانىندا اشىلعان جارمەڭكەنىڭ ساۋدا ناتيجەسى جاقسى بولدى» دەپ ناقتى دەرەكتەر كەلتىرگەن. العاش زەرتتەۋ جۇمىستارى 1973 جىلى جۇرگىزىلىپ، ەسكەرتكىش پاسپورتى دايىندالادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ساۋدا قاتارلارى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستارى 2001 جىلى «اقتوبە» ەنسيكلوپەدياسىنا جانە «اقتوبە وبلىسىنىڭ توپونيميكالىق كەڭىستىگى» اتتى جيناعىندا 2007 جىلى جارىق كوردى. 2012 جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەركىن جولمىرزا ۇلى قۇرمانبەكوۆتىڭ «ويىل جارمەڭكەسى» اتتى كىتابىندا جارىق كوردى.

1867 جىلعى كوكتەمدە جارمەڭكە مەيلىنشە قاناعاتتانارلىق ناتيجەلەر بەردى. وعان شامامەن 250 مىڭ سوم تۇراتىن تاۋارلار اكەلىنگەن، ولاردىڭ 100 مىڭ سومنان استام تۇراتىنى ساتىلدى جانە ايىرباستالدى، جارمەڭكەدە 20 مىڭعا دەيىن ءار ءتۇرلى مال ساتىپ الىندى. 1867 جىلى جارمەڭكەگە 137 ساۋداگەر قاتىستى. كوكجار جارمەڭكەسى ەكى مەزگىلدە ءوتىپ وتىرعان: ءبىرىنشىسى 15 مامىر -15 ماۋسىم، ەكىنشىسى 15 قىركۇيەك -15 قازان ارالىعىندا ءوتىپ وتىرعان.

جارمەڭكەگە سولتۇستىكتەن ورىنبور، سارىتاۋ، سامارا قالالارىنان ورىس، تاتار ساۋداگەرلەرى كەلىپ ساۋدا جاساپ ىشكى بايلانىس ورناتىلعان. وڭتۇستىكتەن حيۋا، بۇقارا، تۇركىمەنستان جانە ورتا ازيا، اۋعانستان، يران ەلدەرىمەن سىرتقى بايلانىس ورناتىلىپ، وسى اتالعان وڭىرلەردەن كەرۋەندەر اعىلىپ كەلگەن.

كوكجار جارمەڭكەسىندە قازاقتار كوپەستەر اكەلگەن تاۋارلارعا: ماتا، ىدىس-اياق، قانت-شاي، كەپتىرىلگەن جەمىس – جيدەك ونىمدەرىنە مال جانە مال شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىن (تۇيە، قوي جۇندەرىن، ەشكى ءتۇبىتىن، مال جانە اڭ تەرىلەرىن، ەلتىرى، ىشىك-تون ت.ب.) ايىرباستاعان. جارمەڭكەدە ساۋداگەرلەر مەن جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىنداعى ساۋدا نەگىزىنەن ايىرباس جاساۋ سيپاتىندا جۇرگىزىلگەن.

كوكجار جارمەڭكەسىنەن ساتىلعان مال جانە مال ونىمدەرى جونەتىلگەن باعىتتارى: تايسويعان -ماقات-گۋريەۆ، استراحان - سولت. كاۆكاز، ءازىربايجان، يران جەرلەرى.

1867 جىلى جارمەڭكەگە 60 تاتار، 33 ورىس جانە 22 ورال كازاكتارى قاتىناسقان. 1867 جىلى جارمەڭكەنىڭ العاشقى وتكىزىلگەن ورىنى ساۋدا ءىسىنىڭ تالاپتارىنا ونشا ساي ەمەس بولعاندىعىنا بايلانىستى جارمەڭكە ورال وبلىستىق باسقارماسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى، گەنەرال-مايور ۆەريەۆكيننىڭ ورىنبور گەنەرال گۋبەرناتورىنا بەرگەن مالىمەتىنە قاراعاندا 1869 جىلى ويىل بەكىنىسىنىڭ جانىنا بارقىن شاتقالىنا كوشىرىلگەن. وسى جىلى تاۋار اينالىمى 46.061 رۋبلگە جەتتى.

1905 جىلى كوكتەمدە 1610663 ءرۋبلدىڭ مال جانە مال ونىمدەرى ساتىلسا، 1906 جىلى 1209823 رۋبل مال جانە مال ونىمدەرى ساتىلدى. رەسەي ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ 1911 جىلعى دەرەكتەرى بويىنشا كوكجار جارمەڭكەسىنىڭ تاۋار اينالىمى 2 ملن 140 مىڭ سومعا جەتكەن.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان كوكجار جارمەڭكەسىنە ويىلدىڭ كونەكوز قاريالارى بالا كەزدەرىندە ۇلكەندەردىڭ ايتقاندارىن ەسكە الىپ وتىرادى: ءبىر كەزدەرى كوكجار جارمەڭكەسىنە جۇكتى پىلمەن اكەلگەن كورىنەدى. شاماسى پىلدەردى جارمەڭكەگە كەلە جاتقان جولدا ياسى-تۇركىستاندا، تاشكەندە، حيۋادا نەمەسە بۇحارادا قىستاتسا كەرەك دەگەن دەرەك ايتىلادى.

كوكجار جارمەڭكەسىندە اۋىل اقساقالدارىنىڭ ايتۋىنشا وسى جەردە تەك قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قاراقالپاقتاردى، باشقۇرتتاردى، ورتا ازيانىڭ كوپەستەرىن جيناعان جارمەڭكە بولعان دەسەدى.

ويىل جارمەڭكەسىنىڭ ماڭىزى ارتىپ، ساۋدا ورتالىعى بولعاننان كەيىن ءۇندىستان، يران، ەۆروپا ەلدەرىنەن ساۋداگەرلەر كەلگەن دەپ اڭىز دەرەكتەر تاراتادى. ولاردىڭ ساتقان تاۋارلارى: ءۇندى شايى، ماقتا، ءتاتتى تاعامدار، جىبەك ماتالار.

1869 جىلى سالىنعان كەرۋەن سارايىنىڭ قۇرلىسىنا جەرگىلىكتى تابيعي گيپستى، توپىراقتى جانە كارەر تاستارىن قولدانعاندىعى تۋرالى حالىق اراسىندا ايتىلىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار كەرۋەن سارايدىڭ كىرپىش تاسى جەرگىلىكتى جەردە كۇيدىرىلىپ، قۇرىلىستى اعىلشىنداردىڭ سالعاندىعى ايتىلادى.

تاريحي ساۋدا قاتارلارى تۋرالى ولكەتانۋشى جاقسىلىق بيسالييەۆتىڭ پايىمداۋىنشا قۇرىلىستى اعىلشىن، ورىس، تاتار كاسىپكەرلەرى مەن ساۋداگەرلەرىنىڭ قولداپ، دەمەۋىمەن بەلگىلى ورىس ساۋلەتشىسى ا. ءبريۋللوۆتىڭ جوباسى بويىنشا سالىنعان. ورىنبور جارمەڭكە كوميتەتىنىڭ، سونداعى ساۋدا نىساندارى مەن مۇسىلمان مەشىتىنىڭ، ەمحانا، اسا اۋقاتتى تاتار بايلارى سالدىرعان عيماراتتاردىڭ دالمە-دال كوشىرمەسى دەپ كەلتىرەدى.

          قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىن قاس¬تەرلەۋ – ءبىزدى كەز كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتارى انىق.