مينيستر ب.يماشيەۆ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ 2015 جىلعى 25 اقپانداعى №115 بۇيرىعىنا
1-قوسىمشا
باعالاۋ تۋرالى ەسەپتiڭ نىسانى مەن مازمۇنىنا قويىلاتىن تالاپتار
1. جالپى ەرەجەلەر
1. وسى باعالاۋ تۋرالى ەسەپتiڭ نىسانى مەن مازمۇنىنا قويىلاتىن تالاپتار (بۇدان ءارi – تالاپتار) حالىقارالىق باعالاۋ ستاندارتتارىن پايدالانا وتىرىپ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى باعالاۋ قىزمەتi تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ (بۇدان ءارi – زاڭ) نەگiزiندە ءازiرلەندi جانە باعالاۋ تۋرالى ەسەپتiڭ نىسانى مەن مازمۇنىنا، باعالاۋ تۋرالى ەسەپتە (بۇدان ءارى – ەسەپ) پايدالانىلاتىن اقپاراتقا، سونداي-اق ءادiسنامادا جانە ەسەپتەۋدە قولدانىلاتىن باعالاۋ تۋرالى ەسەپتەگi سيپاتتامالارعا قويىلاتىن تالاپتاردى بەلگiلەيدi.
2. وسى تالاپتار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا باعالاۋ قىزمەتiن جۇزەگە اسىرۋ كەزiندە قولدانۋعا مiندەتتi بولىپ تابىلادى.
3. ەسەپ باعالاۋ جۇرگiزۋ قورىتىندىسى بويىنشا جاسالادى جانە زاڭعا، وسى تالاپتارعا، حالىقارالىق ستاندارتتار مەن باعالاۋ قىزمەتi ستاندارتتارىنا سايكەس جاسالعان قۇجاتتى بiلدiرەدi.
2.باعالاۋ تۋرالى ەسەپتiڭ مازمۇنىنا قويىلاتىن تالاپتار
4. ەسەپتە مىناداي ءبولiمدەر مەن ءبولiكتەر قامتىلادى:
تيتۋل پاراعى؛
ەسەپتiڭ مازمۇنى؛
1 ءبولىم. ەسەپ تۋرالى جالپى مالىمەتتەر؛
2 ءبولىم. باعالاۋ وبەكتiسiنiڭ جالپى اقپاراتى جانە سيپاتتاماسى؛
3 ءبولىم. ەسەپتiڭ ەسەپتەۋ ءبولiگi؛
4 ءبولىم. قورىتىندى بولىگى؛
قوسىمشالار.
1 جانە 2 بولىمدەر، ونىڭ قوسىمشالارىن ەسەپتەمەگەندە، ەسەپ مازمۇنىنىڭ جارتىسىنان اسپايدى.
5. ەسەپ ەكى دانادا جاسالادى، ونىڭ بىرەۋى تاپسىرىس بەرۋشىدە، ەكىنشىسى باعالاۋشىدا ساقتالادى.
6. تيتۋل پاراعىندا قامتىلادى:
1) ەسەپتiڭ اتاۋى؛
2) ەسەپتiڭ ءنومiرi؛
3) ەسەپتiڭ جاسالعان كۇنi؛
4) وبەكتiنiڭ اتاۋى جانە ورنالاسقان جەرi؛
5) باعالاۋ كۇنi؛
6) باعالاۋ تۋرالى شارتتىڭ ءنومiرi جانە جاسالعان كۇنi؛
7) ايقىندالاتىن قۇننىڭ ءتۇرi (ۇلگiسi)؛
8) تاپسىرىس بەرۋشiنiڭ تولىق اتاۋى نەمەسە تەگi، اتى، اكەسiنiڭ اتى (بار بولسا)، ونىڭ ناقتى ورنالاسقان جەرi نەمەسە زاڭدى مەكەنجايى، بانكتiك دەرەكتەمەلەرi؛
9) باعالاۋشى تۋرالى مالىمەتتەر:
زاڭدى تۇلعا ءۇشىن: تولىق اتاۋى، سايكەستەندىرىلگەن بيزنەس ءنومىرى، بانكتىك دەرەكتەمەلەرى، باعالاۋشىنىڭ زاڭدى مەكەنجايى، باعالاۋشى مۇشەسi بولىپ تابىلاتىن باعالاۋشىلار پالاتاسىنىڭ اتاۋى؛
جەكە تۇلعا ءۇشىن: باعالاۋشىنىڭ تەگi، اتى، اكەسiنiڭ اتى (بار بولسا)، جەكە سايكەستەندىرمە ءنومىرى، ونىڭ ناقتى ورنالاسقان جەرى، باعالاۋشى مۇشەسi بولىپ تابىلاتىن باعالاۋشىلار پالاتاسىنىڭ اتاۋى؛
10) ەسەپتى بەكىتەتىن ادامنىڭ مورمەن راستالعان تەگi، اتى، اكەسiنiڭ اتى (بار بولسا) جانە قولى.
7. Iلەسپە حاتتا مىنالار قامتىلادى:
1) باعالاۋدىڭ ماقساتى؛
2) باعالاۋ وبەكتiسiن سايكەستەندiرەتiن جالپى اقپارات؛
3) ەسەپتە پايدالانىلعان باعالاۋ تاسىلدەرى مەن ءادiستەرi؛
4) باعالاۋ وبەكتiسi قۇنىنىڭ قورىتىندى شاماسى.
8. ەسەپ مازمۇنىنا ونىڭ قۇرامىنا بەتتەرi كورسەتiءلىپ ەنگىزىلگەن ءبولiمدەر (كiشi ءبولiمدەر) كىرەدى.
9. 1 ءبولىم. «ەسەپ تۋرالى جالپى مالىمەتتەر»، وندا قامتىلادى:
1) باعالاناتىن وبەكتىنىڭ اتاۋىن، وبەكتىنىڭ مەنشىك يەسىن، وبەكتىنىڭ
ورنالاسقان جەرىن، باعالاۋدىڭ باعالاناتىن قۇقىقتارىن، ماقساتىن، ءتۇرىن جانە ماقساتىن، ەسەپتىڭ جانە باعالاۋدىڭ كۇنىن، باعالاناتىن مۇلىكتىڭ سايكەستەندىرۋىن، بەلگىلەنەتىن قۇننىڭ بازاسى مەن ۇلگىسىن انىقتاۋدى كورسەتۋمەن باعالاۋعا ارنالعان تاپسىرما؛
2) باعالاۋشى تۋرالى مالىمەتتەر (ليسەنزيانىڭ ءنومىرى جانە بەرىلگەن كۇنى، باعالاۋشىنىڭ ازاماتتىق-قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگىن ساقتاندىرۋ تۋرالى مالىمەتتەر (بار بولسا) جانە باسقالار)؛
3) باعالاۋدى جۇرگىزۋ كەزىندە باعالاۋشى پايدالانعان بولجاۋلار مەن
شەكتەۋ شارتتارى؛
4) باعالاۋدى جۇرگىزۋ كەزiندە پايدالانىلعان قۇجاتتار تiزبەسi:
زاڭعا سايكەس نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر جانە باعالاۋ ستاندارتتارى، باعالاۋدى جۇرگىزۋ كەزىندە ولاردى الۋ كوزىن كورسەتۋمەن پايدالانىلعان دەرەكتەر تىزبەسى؛
5) ەسەپتە قولدانىلاتىن نەگiزگi تەرميندەر مەن انىقتامالار.
10. 2 ءبولىم. «جالپى اقپارات جانە باعالاۋ وبەكتiسiنiڭ سيپاتتاماسى، وندا قامتىلادى:
1) باعالاۋ وبەكتiسi تەكسەرiلگەن كۇن؛
2) باعالاۋ وبەكتiءسىنiڭ جالپى سيپاتتاماسى مەن جاي-كۇيi؛
3) باعالاۋ وبەكتiءسىنiڭ قۇرامى؛
4) باعالاۋ وبەكتiسiنiڭ نىسانى مەن اعىمداعى پايدالانىلۋى؛
5) باعالاۋ وبەكتiسi ورنالاسقان جەردiڭ سيپاتتاماسى؛
6) باعالاناتىن وبەكتىنىڭ نەگiزگi سيپاتتامالارىنىڭ سيپاتى؛
كرەديت بەرۋ ماقساتىندا كاسiپورىنداردى جانە iرi جىلجىمايتىن ءمۇلiك وبەكتiلەرiن باعالاۋ كەزiندە قوسىمشا كورسەتiلەدi:
1) ءوڭiردەگi جالپى ەكونوميكالىق احۋالعا جانە الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق احۋالعا شولۋ جاساۋ؛
2) باعالاناتىن مۇلىك نارىعىندا اعىمداعى بەلسەندiلiك پەن بەتالىستارعا شولۋ جاساۋ؛
3) سالالىق شولۋ جاساۋ (بەلگiلi بiر تاۋارلاردى (قىزمەت كورسەتۋلەردi)
ءوندiرۋ ۇيىمداستىرىلعان ءمۇلiك كەشەنiنiڭ قۇرامىنا كiرەتiن جىلجىمايتىن ءمۇلiك باعالاناتىن جاعدايدا جاسالادى).
11. 3 ءبولىم «ەسەپتىڭ ەسەپتەۋ ءبولiگi»، وندا قامتىلادى:
1) باعالاۋ ءادiسناماسى؛
2) ءۇش تاسىلدەگى ءادiس ءمانiنiڭ قىسقاشا جازىلۋى جانە وسى ەسەپتە قولدانىلعان تاسىلدەر مەن ادىستەردى تاڭداۋ نەگiزدەمەسi؛
3) تاڭداپ الىنعان تاسىلدەر/ءادiستەر قولدانىلعان باعالاۋ پروسەسiنiڭ سيپاتتاماسى؛
4) تاڭداپ الىنعان تاسىلدەرمەن/ادىستەرمەن ورىندالعان ەسەپتەۋلەر؛
5) «باعالاۋ ناتيجەسىن كەلىسۋ» ءبولىمى؛
باعالاۋ ناتيجەسىن كەلىسۋ، ەگەر ءارتۇرلى ادىستەر پايدالانىلعان جانە ءارتۇرلى ادىستەرمەن الىنعان ناتيجەلەر ەكى رەت بىر-بىرىنەن وزگەشە بولمايتىن جاعدايدا جۇرگىزىلەدى. ەگەر وسى تالاپ بۇزىلاتىن بولسا، ولاردا پايدالانىلعان ەسەپتەۋلەر مەن باستاپقى اقپارات ناقتىلانادى. كەلىسۋ ورتاشا سالماق ادىسىمەن جۇرگىزىلەدى. سالماق كوەففيسيەنتتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن ەسەپتەۋدىڭ ماتەماتيكالىق ادىستەرى قولدانىلادى، ولارعا ەسەپتە سيپاتتاما بەرۋ قاجەت.
12. 4 ءبولىم «ەسەپتىڭ قورىتىندى بولىگى»، وندا وبەكتى قۇنىنىڭ شاماسى تۋرالى قورىتىندى قامتىلادى.
باعالاۋ وبەكتىسى قۇنىنىڭ قورىتىندى شاماسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆاليۋتاسىندا (تەڭگەمەن) جانە جاقشادا وسى سوما جازباشا تولىق جازىلىپ، مىڭ تەڭگەگە دەيiن ىقشامدالعان سيفر ءتۇرiندە كورسەتiلەدi.
باعالاۋ تۋرالى ەسەپتە كورسەتىلگەن باعالاۋ وبەكتىسى قۇنىنىڭ قورىتىندى شاماسى، ەگەر باعالاۋ تۋرالى ەسەپ جاسالعان كۇننەن باعالاۋ وبەكتىسىمەن مامىلە جاسالعان كۇنگە دەيىن نەمەسە جاريا وفەرتا ۇسىنىلعان كۇنگە دەيiن التى ايدان اسپاعان بولسا، باعالاۋ وبەكتiسiمەن ءمامiلە جاساۋ ماقساتىندا ۇسىنىلعان بولىپ تانىلادى.
13. ەسەپكە قوسىمشالاردا قامتىلادى:
1)باعالاۋ وبەكتiسiن تەكسەرۋ اكتiسi؛
2) باعالاۋشىلار پالاتاسىنداعى مۇشەلiك تۋرالى كۋالiكتiڭ كوشiرمەسi؛
3) باعالاۋ وبەكتiسiنiڭ فوتوسۋرەتi (تەك جىلجىمايتىن ءمۇلiك، كولiك، جابدىق جانە باسقا دا ماتەريالدىق ءمۇلiك ءۇشiن)؛
4) ۇقساس وبەكتىلەردىڭ باعالارى جانە Internet جۇيەسىنەن الىنعان حابارلاندىرۋلارعا سىلتەمەلەر تۋرالى مالىمەتتەر قامتىلعان كومپيۋتەردىڭ (سكرينشوتتىڭ) جۇمىس ۇستەلىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى؛
5) ەسەپتەۋ كەستەلەرi (بار بولسا)؛
6) كاسiپورىنداردىڭ اكتيۆتەرىنىڭ تiزبەسi جانە ولاردىڭ نارىقتىق قۇنى بار كەستەلەر (قاجەت بولعاندا)؛
7) باعالاۋدى زاڭعا سايكەس جۇرگىزۋگە ارنالعان باستاپقى دەرەكتەر؛
8) قاجەت بولعاندا، باسقا قۇجاتتار.
3. باعالاۋ تۋرالى ەسەپ نىسانىنا قويىلاتىن تالاپتار
14. جەكە كاسىپكەر بولىپ تابىلاتىن باعالاۋشى جاساعان ەسەپكە ءوزى قول قويادى جانە ءوزىنىڭ جەكە مورىمەن بەكىتەدى.
زاڭدى تۇلعانىڭ ەسەبىنە باعالاۋشى (باعالاۋشىلار) قول قويادى، زاڭدى تۇلعانىڭ باسشىسى نەمەسە ونىڭ ۋاكىلەتتى وكىلى بەكiتەدi جانە مورمەن كۋالاندىرادى.
15. ەسەپتىڭ تيتۋل پاراعىنان باسقاسى، پاراق بەتتەرi بويىنشا ءنومiرلەنەدi جانە تiگiلەدi. بولىمدەرىنىڭ ءاربىر بەتىنە ەسەپتى جاساعان باعالاۋشى قول قويادى. ءاربىر بەتىنە قول قويۋ جەكە قول قويۋمەن نەمەسە فاكسيميلە قويۋمەن جۇرگىزىلەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ 2015 جىلعى 25 اقپانداعى №115 بۇيرىعىنا
2-قوسىمشا
«جىلجىمالى ءمۇلiكتiڭ قۇنىن باعالاۋ» باعالاۋ ستاندارتى
1. جالپى ەرەجەلەر
1. وسى جىلجىمالى ءمۇلiكتiڭ قۇنىن باعالاۋ ستاندارتى (بۇدان ءارi — ستاندارت) نەگىزگى ۇعىمداردى اشادى جانە وڭىرلىك فاكتورلاردى، باعا بەلگىلەۋدىڭ وزىندىك شارتتارىن جانە ولاردىڭ ەسەپكە الۋ مەن ەسەپتە كورسەتىلۋىن ەسكەرە وتىرىپ، جىلجىمالى مۇلىكتى باعالاۋعا قويىلاتىن مىندەتتى تالاپتاردى بەلگىلەيدى. نەگiزiندە حالىقارالىق باعالاۋ ستاندارتتارىن ەسكەرۋمەن ءازiرلەندi جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتى باعالاۋعا قويىلاتىن نەگiزگi تالاپتاردى بەلگiلەيدi.
2. ستاندارت «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى باعالاۋ قىزمەتi تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا (بۇدان ءارى – زاڭ) جانە حالىقارالىق باعالاۋ ستاندارتتارىنا سايكەس ازىرلەندى، جىلجىمالى مۇلىكتى باعالاۋ ادىستەرىنە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتاردى بەلگىلەيدى.
3. باعالاۋ قىزمەتىنىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى وبەكتيۆتىلىك جانە دۇرىستىق بولىپ تابىلادى.
4. باعالاۋ ءتۇرى مىندەتتى جانە باستاماشىلىق باعالاۋ بولىپ تابىلادى.
5. ستاندارتتىڭ ارەكەت ەتۋى ماتەريالدىق جىلجىمالى مۇلىكتىڭ بارلىق ۇلگىلەرىن باعالاۋعا قولدانىلادى.
6. وسى ستاندارتتا مىناداي ۇعىمدار پايدالانىلادى:
1) بيولوگيالىق اكتيۆتەر – بيولوگيالىق قايتا قۇرۋلار پروسەسىندە اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىن جانە/نەمەسە قوسىمشا بيولوگيالىق اكتيۆتەر بەرۋگە، سونداي-اق باسقا تاسىلمەن ەكونوميكالىق پايدا اكەلۋگە قابىلەتتى مال نەمەسە وسىمدىك؛
2) گەنەراسيالايتىن بىرلىك – باسقا اكتيۆتەرگە نەمەسە اكتيۆتەر توبىنا ماڭىزدى دارەجەدە بايلانىستى بولمايتىن اقشالاي قاراجاتتىڭ ءتۇسۋىن قاتاماسىز ەتەتىن اكتيۆتەردىڭ ەڭ از سايكەستەندىرمە توبى؛
3) جابدىق – اۆتيۆتەر، اتاپ ايتقاندا كاسىپورىننىڭ نەمەسە ۇيىمنىڭ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ-تەحنولوگيالىق قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا پايدالانىلاتىن جيھاز جانە جيناقتاۋىشتار، بۇيىمدار مەن مۇكاممال، اۆتوكولىك قۇرالدارى جانە دەمونتاج جاساۋعا ارنالعان قۇرال-سايماندار؛
4) جالعا الۋشىنىڭ جاقسارتۋلارى – تىركەلگەن جاقسارتۋلار نەمەسە جالعا الۋشى ءوزىنىڭ قاجەتتىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ورناتىلاتىن جانە تولەنەتىن، ادەتتە جالعا الۋ مەرزىمىنىڭ اياقتالۋى بويىنشا جالعا الۋشىمەن جويىلاتىن جەرگە نەمەسە ۇيلەرگە قوسىمشالار. ولاردى جويۋ جىلجىمايتىن مۇلىككە ەلەۋلى زالال كەلتىرمەيدى؛
5) جىلجىمالى مۇلىك — كولىك قۇرالدارى، اينالىمداعى تاۋارلار، باعالى قاعازدار، اقشا، مۇلىكتىك قۇقىقتار، سونىڭ ىشىندە بولاشاقتاعى ونىمگە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭنامالىق اكتىلەرىمەن جىلجىمايتىن مۇلىككە جاتقىزىلماعان وزگە دە مۇلىككە قۇقىق؛
6) كوللەكسيالىق زاتتار – ونەر تۋىندىلارى، ەسكى زاتتار، باعالى تاستار، زەرگەرلىك بۇيىمدار، مۋزىكالىق اسپاپتار، نۋميزماتيكالىق نەمەسە فيلاتەليالىق كوللەكسيالار، سيرەك كىتاپتار جانە مۇراعات ماتەريالدارى؛
7) قوندىرعىلار – باسقا اكتيۆتەردەن بولىنبەيتىن جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق وبەكتىلەرىنىڭ، مامانداندىرىلعان ۇيلەردىڭ، ماشينالار مەن جابدىقتىڭ قۇراما جانە سىندارلى ەلەمەنتتەرىن قامتيتىن اكتيۆتەر؛
8) كورپوراتيۆتىك اكتيۆتەر — باسقا اكتيۆتەرگە نەمەسە اكتيۆتەر توبىنا بايلانىستى بولمايتىن اقشالاي قاراجات اعىنىن جۇرگىزۋگە قابىلەتسىز اكتيۆتەر، ءبىراق ولاردىڭ بالانستىق قۇنى تولىقتاي گەنەراسيالاناتىن بىرلىككە جاتپايدى؛
9) كولىكتىك قۇرال – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تىركەلگەن تەمىرجول، اۆتوموبيل، تەڭىز، ىشكى سۋ، اۋە، قالالىق ەلەكتر، سونىڭ ىشىندە مەتروپوليتەن، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى ماگيسترالدىق سۋ قۇبىرى كولىگى؛
10) مامانداندىرىلعان مۇلىك – بيزنەستى نەمەسە ونىڭ بولىگى بولىپ تابىلاتىن ۇيىمدى ساتۋ ارقىلى، ونىڭ مامانداندىرىلعان سيپاتى مەن قۇرىلىمىنا، پىشىنىنە، مولشەرىنە، ورنالاسقان جەرىنە جانە وزگە دە قاسيەتتەرگە نەگىزدەلگەن بىرەگەيلىگىنىڭ ارقاسىندا نارىقتا سيرەك ساتىلاتىن مۇلىك؛
11) ماشينالار – شارۋاشىلىق سۋبەكتىسىنىڭ وپەراسيالىق تالاپتارىنا نەگىزدەلگەن مامانداندىرىلعان تەحنولوگيالىق پروسەستەردى ورىنداۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن اپپاراتتار؛
12) وپەراسيالىق مۇلىك – تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن كاسىپورىننىڭ نەگىزگى قىزمەتى ءۇشىن قاجەت بولىپ سانالاتىن اكتيۆ؛
13) وفيس جابدىعى — جيھاز، كومپيۋتەرلiك تەحنيكا، بايلانىس قۇرالدارى جانە تاعى باسقالار؛
14) ونەر تۋىندىلارىن باعالاۋ كەزىندەگى شىعىن امالى – وسى ونەر تۋىندىسىن ساتىپ الۋ كەزىندە ونى اۋىستىراتىن باسقا ونەر تۋىندىسىن جاساۋ مۇمكىندىگىمەن الماستىرۋشى رەتىندە قاراستىرىلاتىن ونەر تۋىندىلارىنىڭ قۇنىن ايقىندايتىن امال.
15) ساۋدا بۇيىمدارى جانە جالعا الۋشىنىڭ جىلجىمايتىن مۇلىك بولىپ تابىلمايتىن، جالعا الۋشىنىڭ مۇلىگىنە قوسىلاتىن جانە ونىڭ ساۋدانى نەمەمە بيزنەستى جۇرگىزۋ كەزىندە پايدالاناتىن قۇرالدارى؛
16) سىرتقى (ەكونوميكالىق) ەسكىرۋ (قۇنسىزدانۋ) – وبەكتىنىڭ قۇنىن قورشاعان ورتانىڭ اسەرى (ەكونوميكانىڭ جاعدايىنا، دەموگرافيالىق احۋالعا، تۇتىنۋشىلاردىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىنە جانە باسقا دا جەرگىلىكتى جاعدايلارعا نەگىزدەلگەن، وڭىردەگى نارىقتا قالىپتاسقان سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ اراقاتىناسى) سالدارىنان نارىقتاعى وزگەرىستەر ناتيجەسىندە جوعالتۋ.
17) فيزيكالىق توزۋ – پايدالانۋ، كۇتۋ، تابيعي-كليمات جاعدايىمەن بايلانىستى جانە باسقا دا فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن توزعان جانە بۇزىلعان زاقىمدانۋلار (اقاۋلار) سالدارىنان وبەكتىنىڭ قۇنىن جوعالتۋ؛
18) فۋنكسيونالدىق ەسكىرۋ – وبەكتىنىڭ قۇنىن ونىڭ ءوڭدىرىسىنىڭ ارزانداۋىمەن نەمەسە جاڭامەن سالىستىرعاندا ونىمدىلىگىنىڭ اسا تومەن بولۋىمەن بايلانىستى جوعالتۋ؛
19) چيلتوننىڭ تەجەۋ كوەففيسيەنتi — باعالاناتىن جىلجىمالى ءمۇلiكتiڭ نەگiزگi پارامەترiنiڭ قۇنى بەلگiلi وعان ۇقساس ءمۇلiكتەن ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى قۇنىن وزگەرتۋدi ەسەپتەۋ كەزiندەگى دارەجە كورسەتكiشi.
2. جىلجىمالى مۇلىكتى باعالاۋ ءادiستەرi
7. جىلجىمالى ءمۇلiكتiڭ نارىقتىق نەمەسە وزگە دە قۇنىن بەلگiلەۋ كiرiستiك، شىعىندىق جانە سالىستىرمالى امالدارعا توپتاستىرىلعان باعالاۋ ءادiستەرiن قولدانۋ ارقىلى جۇرگiزiلەدi.
8. كiرiستiك امال ءادiسi جىلجىمالى مۇلىكتى باعالاۋعا قولدانىلادى، ەگەر باعالاناتىن اكتيۆتەن نەمەسە قوسىمشا اكتيۆتەر توبىنان قۇرىلاتىن ناقتى اقشا اعىنىن ءبولۋ مۇمكىن بولسا. الايدا اقشا اعىنىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى ماتەريالدىق ەمەس اكتيۆتەرمەن بايلانىستى بولادى جانە ودان جىلجىمالى مۇلىكپەن كىرەتىن ۇلەستى ءبولۋ قيىن بولادى. كىرىستىك امال ءادىسى جەكە باعالاناتىن جىلجىمالى مۇلىك ءۇشىن پايدالانىلمايدى.
كiرiستiك امال ءادiستەرi:
1) ديسكونتتالعان اقشا اعىنى ءادiسi — كوممەرسيالىق ماقساتتا جىلجىمالى ءمۇلiكتi پايدالانۋمەن بايلانىستى تاۋەكەل دارەجەسiنە تاۋەلدى اقشا اعىنىنىڭ وزگەرۋىنەن جانە بiركەلكi تۇسپەۋىنەن قۇندى ايقىنداۋ؛
2) تiكەلەي كاپيتالداندىرۋ ءادiسi — شەكتەۋسiز ۋاقىت كەزەڭىندە كiرiس شاماسى تەڭ بولعاندا باعالاۋ وبەكتiسiن تۇراقتى پايدالانۋدى ساقتاۋدان قۇندى ايقىنداۋ؛
3) ءوسۋ مودەلدەرi بويىنشا كاپيتالداندىرۋ ءادiسi — شەكتەلمەگەن نەمەسە شەكتەلگەن ۋاقىت كەزەڭiندە كiرiس شاماسى تەڭ ۇلعايعان كەزدە باعالاۋ وبەكتiسiن تۇراقتى پايدالانۋدى ساقتاۋدان قۇندى ايقىنداۋ، تىكەلەي كاپيتالداندىرۋ ادىسىنە ۇقساس، ءبىراق ودان ايىرماشىلىعى كاپيتالداندىرۋ كوەففيسيەنتiنiڭ ءمانi نارىقتىق دەرەكتەردەن سالىستىرما امالمەن تابىلمايدى، كاپيتالداندىرۋعا بەرۋدiڭ تالاپ ەتiلگەن نورماسىنىڭ بازاسىندا ەسەپتەلەدi.
9. شىعىندىق امال ءادiسi ماشينالار مەن جابدىقتى باعالاۋ ءۇشىن جىلجىمالى مۇلىكتىڭ بەلسەندى نارىعى بولماعان جاعدايدا، سونداي-اق جەكەلەگەن مامانداندىرىلعان اكتيۆتەردى باعالاۋ كەزىندە قولدانىلادى.
شىعىن امالى تولىق قايتا ءوندىرۋدىڭ قۇنىن نەمەسە جيناقتالعان توزۋدى ەسەپتەن شىعارۋمەن باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ اۋىسۋ قۇنىن ايقىنداۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.
تولىق قايتا ءوندىرۋ قۇنى باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ ءدال كوشىرمەسىن (ءدال سونداي ماتەريالداردى، ستاندارتتاردى، ديزايندى پايدالانۋمەن جانە باعالاۋ وبەكتىسىندەگى جۇمىس ساپاسىمەن) جاساۋعا شىققان شىعىندار (اعىمداعى باعامەن) سوماسى رەتىندە ايقىندالادى.
اۋىستىرۋ قۇنى باعالاۋدى (قازىرگى زامانعى ماتەريالدار مەن تەحنولوگيالاردى پايدالانۋمەن) جۇرگىزۋ كۇنىندەگى نارىقتىق باعالاردا باعالاۋ وبەكتىسىنە ۇقساس وبەكتىنى قۇرۋعا شىققان شىعىنداردىڭ سوماسى رەتىندە ايقىندالادى.
شىعىن امالىنىڭ ادىستەرى 2 توپقا بولىنەدى:
1-توپ: شىعىندى تiكەلەي ايقىنداۋ ءتاسiلدەرiنە نەگiزدەلگەن ءادiستەر ءوز كۇشىمەن جاسالعان جابدىق قۇنىن باعالاۋ ءۇشiن قولدانىلادى.
1) باعالاۋ وبەكتiسiنiڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرiنiڭ قۇنىن، پايدانى ەسكەرۋمەن ولاردى ساتىپ الۋعا، تاسىمالداۋعا جانە جيناۋعا شىعىنداردى سومالاۋدان تۇراتىن شىعىندىق ەلەمەنت بويىنشا ەسەپتەۋ ءادiسi؛
2) كالكۋلياسياعا كiرەتiن شىعىندار بابىن (ماتەريالدارعا، جيناقتاۋشى بۇيىمدارعا، جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىلارىنا شىعاتىن شىعىندار جانە جاناما شىعىستار، ولاردى قازىرگى زامانعى باعالار دەڭگەيىنە كەلتىرۋمەن) ەكونوميكالىق ەلەمەنتتەر بويىنشا يندەكستەۋ جولىمەن قۇنىن ايقىنداۋدان تۇراتىن قولدا بار كالكۋلياسيانى تالداۋ جانە يندەكستەۋ ءادiسi؛
3) ءوندiرiستiڭ ءونiمدiلiگiن ەسكەرۋمەن ءوندiرiستiك شىعىنداردىڭ iرiلەندىرىلگەن نورماتيۆتەرi بويىنشا ءازiرلەۋدiڭ تولىق ءوزiندiك قۇنىن ەسەپتەۋ جولىمەن قۇنىن ايقىنداۋدان تۇراتىن ءوزiندiك قۇندى iرiلەندىرىپ ەسەپتەۋ ءادiسi.
2-توپ: شىعىنداردى جاناما ايقىنداۋ ءتاسiلدەرiنە نەگiزدەلگەن ءادiستەر ماشينالار مەن جابدىقتىڭ قۇنىن باعالاۋ ءۇشiن قولدانىلادى (ءوز كۇشىمەن جاسالعانداردى قوسپاعاندا):
1) الماستىرۋ پرينسيپiنە نەگiزدەلگەن جانە پايدالىلىعى مەن فۋنكسيالارى بويىنشا ۇقساس باعالاناتىن وبەكتiلەردi iرiكتەۋدەن تۇراتىن الماستىرۋ ءادiسi نەمەسە ۇقساس-پارامەتريكالىق ءادiس. بۇل ءادiس ۇقساس وبەكتiلەردiڭ بەلگiلi قۇنى مەن تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق سيپاتتامالارى نەگiزiندە باعالاناتىن وبەكتiنiڭ قۇنىن ەسەپتەۋگە مۇمكiندiك بەرەدi؛
2) تيiستi يندەكستەگi وبەكتiنiڭ تەڭگەرiمدiك قۇنىن تۇزەتۋدەن تۇراتىن يندەكستەۋ ءادiسi؛
3) ۇلەستiك باعا كورسەتكiشتەرiنiڭ، ياعني باس پارامەتردiڭ بiرلiگiنە (ءونiمدiلiككە، قۋاتتىلىققا جانە ت.ب.)، ماسساعا نەمەسە كولەمگە كەلەتiن باعا نەگiزiندە قۇنىن ەسەپتەۋدەن تۇراتىن ۇلەستiك باعا كورسەتكiشتەرى ءادiسi.
10. جىلجىمالى ءمۇلiكتiڭ جيناقتالعان توزۋ شاماسى فيزيكالىق توزۋ، فۋنكسيونالدىق جانە سىرتقى (ەكونوميكالىق) ەسكiرۋ (قۇنسىزدانۋ) جيىنتىعىنا تەڭ.
فيزيكالىق توزۋ جويىلاتىن جانە جويىلمايتىن بولادى. جويىلاتىن فيزيكالىق توزۋ ماشينالار مەن جابدىقتىڭ اعىمداعى جوندەلۋiنە شىققان شىعىندار سوماسىنا تەڭ.
جويىلمايتىن فيزيكالىق توزۋ مىناداي ادىستەرمەن ەسەپتەلەدى:
ءتيىمدى جاسىمەن (ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى ادىسىمەن)؛
فيزيكالىق جاعدايىن ساراپتامالىق تالداۋمەن؛
كوررەلياسيالىق ۇلگىلەر ادىسىمەن؛
ونىمدىلىگىن جوعالتۋ ادىسىمەن؛
پاايدالىلىعىن جوعالتۋ ادىسىمەن.
باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ فۋنكسيونالدىق ەسكىرۋى باعالاۋ كۇنىنە نارىقتا پايدا بولعان جاڭا، اسا جەتىلدىرىلگەن ۇقساس وبەكتىمەن تىكەلەي سالىستىرۋ ءادىسىنىڭ نەگىزىندە ايقىندالۋى مۇمكىن.
سىرتقى (ەكونوميكالىق) ەسكiرۋ ماشينالار مەن جابدىققا سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەر ەتۋiمەن بايلانىستى بولادى. مۇنداي توزۋ ەكونوميكالىق نەمەسە باسقا دا سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرi سالدارىنان ونىڭ قۇنىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەن تەحنيكانى وڭتايلى پايدالانۋدىڭ وزگەرۋى، زاڭنامالىق جاڭاشىلدىقتار سالدارىنان، مىسالى، مەنشiك قۇقىقتارىن شەكتەۋ نەمەسە اكسيزدەردi ۇلعايتۋ، وسى ۇلگiدەگi مۇلىككە سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ ارا-قاتىناسىنىڭ وزگەرۋi سالدارىنان ءمۇلiكتiڭ پايدالىلىق دارەجەسiنiڭ تومەندەۋiنەن كورiنەدi. وسى فاكتورلاردىڭ اسەر ەتۋ دارەجەسi ابسوليۋتتiك نەمەسە پايىزدىق كورسەتكىشپەن ولشەنەدى.
11. سالىستىرمالى امال جاقىندا بولعان ساتۋلار نەمەسە انالوگ ۇسىنىستارىنىڭ باعالارى تۋرالى جەتكىلىكتى مالىمەتتەر تابۋعا ارنالعان باعالاۋ وبەكتىلەرى ءۇشىن پايدالانىلادى.
سالىستىرمالى امال جاقىندا بولعان ساتۋلار نەمەسە ۇقساس وبەكتىلەردىڭ ۇسىنىستارى باعالارىن تالداۋعا، وسى اقپاراتتى باعالاۋ وبەكتىسىمەن سالىستىرۋعا جانە ءتيىستى تۇزەتۋلەردى جۇرگىزۋگە نەگىزدەلەدى.
سالىستىرمالى امال ادىستەرى:
1) نارىقتىق اقپارات ءادiسi — ءازiرلەۋشi زاۋىتتىڭ، ديلەرلەردiڭ پرايس-پاراقتارىندا جاريالانعان ساتۋلار باعاسى تۋرالى نەمەسە ساتۋلار باعاسى تۋرالى باسقا اقپارات كوزدەرى تۋرالى اقپاراتتى پايدالانۋ ارقىلى جىلجىمالى ءمۇلiكتiڭ قۇنىن ايقىنداۋ؛
2) سالىستىرمالى تالداۋ ءادiسi – ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى ەسكەرەتiن تيiستi تۇزەتۋلەردi ورىنداعاننان كەيiن جىلجىمالى ءمۇلiك وبەكتىلەرىنىڭ باعالاناتىن وبەكتiمەن سالىستىرىلاتىن جاقىندا بولعان ساتۋلار مەن ۇسىنىس باعاسىن سالىستىرۋ ارقىلى قۇنىن ايقىنداۋ؛
3) ستاتيستيكالىق مودەلدەۋ ءادiسi (جالپى باعالاۋ ءادiسi) — باعاسى بەلگiلi بولاتىن بiرتەكتەس وبەكتiلەردiڭ كەيبiر جيىنتىقتارىنىڭ وكiلi رەتiندە باعالاناتىن جىلجىمالى ءمۇلiك وبەكتiسiن قاراۋ ءتاسiلi؛
4) كوررەلياسيالىق مودەلدەر ءادiسi — باعالاناتىن وبەكتiنiڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق قاسيەتiن سيپاتتايتىن جانە ونىڭ قۇنىمەن بارابار تاۋەلدiلiكپەن بايلانىستى شارتتى بiرلiكتەردە ورتاشا سالماقتى پارامەترلەرiن ايقىنداۋعا نەگiزدەلگەن جىلجىمالى ءمۇلiك وبەكتiسiن باعالاۋ ءتاسiلi.
3. جىلجىمالى مۇلىكتى باعالاۋ ءادiستەرiنە قويىلاتىن تالاپتار
12. باعالاۋ ءادiستەرiن تاڭداۋ جانە قولدانۋ كەزiندە باعالاۋشى مىناداي تالاپتاردى ساقتايدى:
1) باعالاۋ ماقساتى مەن ايقىندالاتىن قۇن ءتۇرiن سايكەستەندiرۋ؛
2) جىلجىمالى ءمۇلiكتi باعالاۋدى جۇرگiزۋ كەزiندە پايدالانىلاتىن اقپاراتتىڭ شىنايىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ؛
3) قۇقىقتىق تالداۋ جۇرگiزۋ، ءمۇلiكتiك قۇقىقتار مەن اۋىرتپالىقتاردى سايكەستەندiرۋ؛
4) باعالاۋ ءادiستەرiن تاڭداۋدى نەگiزدەۋ؛
باعالاۋ تۋرالى ەسەپتە ولاردى ەكiۇشتى ءتۇسiندiرۋگە جول بەرمەيتiن شىنايى دەرەكتەردi، ەسەپتiك كورسەتكiشتەردi جانە نەگiزدەلگەن ناتيجەلەردi تولىققاندى ءارi ءتۇسiنiكتi جازۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
4. باعالاۋدى جۇرگiزۋ (باعالاۋدى جۇرگىزۋ ءتارتiبi)
13. وبەكتىنى باعالاۋ كەزىندە جۇرگىزىلەدى:
1) تاپسىرمانى ايقىنداۋ (باعالاناتىن ءمۇلiكتi سايكەستەندiرۋ، ءمۇلiكتiك قۇقىقتاردى سايكەستەندiرۋ، باعالاۋ ماقساتىن ناقتىلاۋ، باعالاۋ بازاسىن جانە قۇن ءتۇرiن بەلگىلەۋ، باعالاۋ كۇنىن كەلiسۋ، وزگە دە شەكتەيتiن جاعدايلاردى ايقىنداۋ، باعالاۋ وبەكتىسىن تەكسەرۋ جانە باعالاۋدى جۇرگىزۋگە شارت جاساسۋ)؛
2) الدىن الا تالداۋ، دەرەكتەردى ىرىكتەۋ جانە جيناۋ (قۇجاتتاردى، باعالاۋ وبەكتىسى تۋرالى وزگە دە مالىمەتتەردى جيناۋ، وڭدەۋ جانە تالداۋ، ۇقساس مۇلىككە سۇرانىس پەن ۇسىنىستى تالداۋ)؛
3) باعالاۋ امالدارى مەن ادىستەرىن تاڭداۋ، باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ نارىقتىق نەمەسە وزگە دە قۇنىن بەلگىلەۋ بويىنشا ەسەپتەۋلەردى ورىنداۋ؛
4) باعالاۋ ادىستەرىن قولدانۋ نەگىزىندە الىنعان ناتيجەنى كەلىسۋ جانە باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ قورىتىندى قۇنىن ايقىنداۋ؛
5) باعالاۋ تۋرالى ەسەپتى جاساۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ 2015 جىلعى 25 اقپانداعى № 115 بۇيرىعىنا
3-قوسىمشا
«جىلجىمايتىن ءمۇلiكتiڭ قۇنىن باعالاۋ» باعالاۋ ستاندارتى
1. جالپى ەرەجەلەر
1. وسى جىلجىمايتىن ءمۇلiكتiڭ قۇنىن باعالاۋ ستاندارتى (بۇدان ءارi -ستاندارت) حالىقارالىق باعالاۋ ستاندارتتارىن ەسكەرە وتىرىپ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى باعالاۋ قىزمەتi تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ نەگiزiندە ءازiرلەندi جانە جىلجىمايتىن ءمۇلiكتi باعالاۋعا قويىلاتىن نەگiزگi تالاپتاردى بەلگiلەيدi.
2. وسى ستاندارتتا مىناداي ۇعىمدار پايدالانىلادى:
1) باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ قالدىق مەرزىمى – باعالاۋ كۇنىنەن باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ مەرزىمى اياقتالعانعا دەيىنگى مەرزىم؛
2) بالامالى پايدالانۋ – باعالاۋ وبەكتىسىن اسا ءتيىمدى پايدالانۋدى تالداۋ كەزىندە قاراستىرىلاتىن جانە قولدانىستاعى پايدالانۋدان وزگەشە بولاتىن جىلجىمايتىن ءمۇلiكتi پايدالانۋدىڭ ىقتيمال نۇسقالارى؛
3) جەردىڭ جاقسارتىلۋى — جەر ۋچاسكەسiنiڭ ساپالىق سيپاتىنىڭ جانە ونىڭ قۇنىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلەتiن قانداي دا بiر iس-شارالاردىڭ ناتيجەلەرi. جەردىڭ جاقسارتىلۋىنا ولاردى قۇنسىزداندىرماي جانە ماقساتىن وزگەرتپەي كوشiرۋ مۇمكiن بولمايتىن جەر ۋچاسكەلەرiنiڭ شەكارالارى شەگىندە ورنالاسقان ماتەريالدىق وبەكتiلەر، سونداي-اق شارۋاشىلىق قىزمەتتىڭ نەمەسە بەلگiلi بiر جۇمىس ءتۇرiن جۇرگiزۋ ناتيجەلەرi جاتادى؛
4) جەرلەردىڭ جاقسارتىلۋىنىڭ ناقتى جاسى — جاقسارتىلعان جەرلەردi پايدالانۋ باستالعاننان باعالاۋ كۇنiنە دەيiنگi كەزەڭ؛
5) جەرلەردىڭ جاقسارتىلۋىنىڭ ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ مەرزىمى — جەرلەردىڭ جاقسارتىلۋىنان الىناتىن نەمەسە بولجانىپ وتىرعان كiرiس، وسى كiرiستi الۋعا بايلانىستى وپەراسيالىق شىعىستاردان اساتىن كەزەڭ. جەرلەردىڭ جاقسارتىلۋىنىڭ ەكونوميكالىق ءومiر ءسۇرۋ مەرزiمi جاقسارتىلعان جەرلەردi پايدالانۋ ءۇشiن جارامدى كۇيدە ۇستاۋدى اقتايتىن كەزەڭدi كورسەتەدi؛
6) جىلجىمايتىن مۇلىك – جەر ۋچاسكەلەرى، عيماراتتار،قۇرىلىستار جانە
جەرمەن تىعىز بايلانىستى وزگە دە مۇلىك، ياعني ماقساتىنا شامادان تىس زيان كەلتىرىلمەي كوشىرىلۋى مۇمكىن بولمايتىن وبەكتىلەر؛
7) كوپجىلدىق ەكپەلەر – ءۇرى اعاشتار مەن، بiر جىلدان نەمەسە بىرمادەنيەتتى توپتامادان ارتىق ءومiر سۇرەتiن كوشەتتەردە وسىرىلەتىن اعاشتار مەن بۇتالار كىرەتىن نەگىزگى قورلاردىڭ تابيعي-زاتتىق بەلگىسى بويىنشا ءتۇرى.
8) قۇرىلىمدار — ادامنىڭ بولۋىنا، جىلجىمالى ءمۇلiكتi ورنالاستىرۋعا، ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا، ءوندiرiستi جۇزەگە اسىرۋعا جانە تاعى باسقالارعا ارنالعان ءۇي-جايلار ورنالاسقان جەرلەردىڭ جاقسارتىلۋى؛
9) قۇرىلىستار — قۇرىلىمدار مەن ءۇي-جايلارعا جاتپايتىن، ارنايى تەحنيكالىق فۋنكسيالاردى ورىنداۋعا ارنالعان جەردىڭ جاقسارتىلۋى (بوگەندەر، تۋننەلدەر، ەستاكادالار، كوپiرلەر جانە تاعى باسقالار)؛
10) قۇرىلىسى اياقتالماعان وبەكتiلەر — قۇرىلىسى اياقتالماعان كۇيدە بولۋ سالدارىنان iس ءجۇزiندە پايدانىلمايتىن قۇرىلىمدار، قۇرىلىستار نەمەسە تاراتۋ قۇرىلعىلارى؛
11) ناقتى جالپى كىرىس – جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسىن قالىپتى نارىقتىق پايدالانعاننان تۇسكەن وزگە دە كىرىستەردى قوسۋمەن جالعا الۋ تولەمىن جيناۋ كەزىندە جانە الاڭداردى تولىق پايدالانباعاننان بولعان شىعىنداردى ەسەپتەن شىعارعانداعى ىقتيمال جالپى كىرىس؛
12) وپەراسيالىق شىعىستار – جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىن جانە ناقتى جالپى كىرىستىڭ ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەتتى شىعىستار. وپەراسيالىق شىعىستار بولىنەدى:
شارتتى-تۇراقتى؛
شارتتى-اۋىسپالى نەمەسە پايدالانۋ؛
اۋىستىرۋ نەمەسە رەزەرۆ شىعىستارى.
13) رەنتالىق كiرiس (جەر رەنتاسى) — جەر ۋچاسكەسiنiڭ ساپاسى مەن ورنالاسقان جەرىنە قاراي ءوندiرiس قۇرالى رەتiندە جەردەن الىناتىن كiرiس. رەنتالىق كiرiس جەر ۋچاسكەسiنەن الىناتىن ءونiمدi ساتۋدان كۇتiلەتiن جالپى كiرiس پەن ءوندiرiستiك شىعىنداردىڭ جانە ءوندiرۋشiنiڭ پايداسى اراسىنداعى ايىرىم رەتiندە ەسەپتەلەدi.
14) سالىستىرۋ دەرەكتەرi — باعالاناتىن وبەكتi انالوگتارىنىڭ دەرەكتەرiن تالداۋ نەگiزiندە الىناتىن قۇننىڭ ەسەپتiك شاماسىن الۋ ءۇشiن باعالاۋ تالداۋىندا پايدالانىلاتىن دەرەكتەر: نارىقتىق دەرەكتەردەن الىنعان ساتۋ باعاسى، جالداۋ اقىسى، تابىستار مەن شىعىستار، كاپيتالداندىرۋ جانە ديسكونتتاۋ ستاۆكالارى جانە باسقالارى؛
15) سالىستىرۋ ەلەمەنتتەرi — جىلجىمايتىن ءمۇلiك ءۇشiن تولەنەتiن باعالارداعى اۋىتقۋلارعا اكەلەتiن ءمۇلiك وبەكتiلەرi مەن ءمامiلەلەردiڭ ناقتى سيپاتتامالارى. سالىستىرۋ ەلەمەنتتەرi بەرiلەتiن ءمۇلiكتiك قۇقىقتار تۇرلەرiن، ساتۋ جاعدايلارىن، نارىق شارتتارىن، تابيعي جانە ەكونوميكالىق سيپاتتامالاردى، پايدالانۋدى، جىلجىمايتىن ءمۇلiككە جاتپايتى ساتۋ قۇراۋىشتارىن جانە باسقالاردى قامتيدى؛
16) سىرتقى (ەكونوميكالىق) توزۋ — جىلجىمايتىن ءمۇلiك نارىعىندا قورشاعان ورتانىڭ اسەر ەتۋ سالدارىنان وزگەرiستەردiڭ (ەكونوميكانىڭ، دەموگرافيالىق جاعدايلارعا، تۇتىنۋشىلاردىڭ تولەم قابiلەتتiلiگiنە جانە باسقا دا ءوڭiرلiك فاكتورلارعا نەگىزدەلگەن نارىقتا قالىپتاسقان سۇرانىس پەن ۇسىنىستار كولەمiنiڭ اراقاتىناسى) ناتيجەسiندە وبەكتiنiڭ قۇنىن جوعالتۋى؛
17) تابيعي توزۋ — وبەكتiنi پايدالانۋ، كۇتۋ جاعدايلارىمەن بايلانىستى توزۋ مەن بۇزىلۋدان، تابيعي-كليماتتىق جانە باسقا دا فاكتورلاردىڭ اسەرiنەن تۋىنداعان زاقىمدانۋلاردىڭ (اقاۋلاردىڭ) سالدارىنان وبەكتiنiڭ قۇنىن جوعالتۋى؛
18) تازا وپەراسيالىق كiرiس (ءارى قاراي -توك) — جالپى كiرiس پەن وپەراسيالىق شىعىندار اراسىنداعى ايىرىم رەتiندە ايقىندالاتىن كiرiس؛
19) تاراتۋ قۇرىلعىلارى — ەنەرگيانى، زاتتى، دابىلدى، اقپاراتتى جانە تاعى باسقالاردىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن قاشىقتىقتا (ەلەكتردى جەتكiزۋ جەلiلەرi، قۇبىرلار، سۋ قۇبىرلارى، جىلۋ جانە گاز جەلiلەرi، بايلانىس توراپتارى) تاراتۋ بويىنشا ارنايى فۋنكسيالاردى ورىنداۋ ءۇشiن جاسالعان جەرلەردىڭ جاقسارتىلۋى؛
20) تيiمدi (نەگiزگi) جاسى — ونى ساتۋ مۇمكiندiگiن ەسكەرەتiن وبەكتiنiڭ تابيعي كۇيi مەن پايدالىلىعىنا سايكەس كەلەتiن جاس. سىرتقى ءتۇرiن باعالاۋعا، تەحنيكالىق جاي-كۇيiنە، وبەكتiنiڭ قۇنىنا اسەر ەتەتiن ەكونوميكالىق فاكتورلارعا نەگiزدەلەدi. وبەكتiنi پايدالانۋ ەرەكشەلiگiنە قاراي تيiمدi جاس ناقتى جاستان ارتۋ نەمەسە ازايۋ جاعىنا قاراي ەرەكشەلەنەدi.
21) ترەند — حرونولوگيالىق ءومiر ءسۇرۋ مەرزىمىندە باعالاناتىن وبەكتi قۇنىنىڭ وزگەرۋ يندەكسi؛
22) فۋنكسيونالدىق توزۋ — جەتiلدiرiلگەن ساۋلەت، كولەمدiك-جوسپارلاۋ، سىندارلى جانە باسقا دا سيپاتتامالارمەن قازiرگi زامانعى عيماراتتار مەن قۇرىلىستارعا ءتان فۋنكسيالارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ مۇمكiن ەمەستiگi ناتيجەسiندە باعالاۋ وبەكتiسiنiڭ قۇنىن جوعالتۋى؛
23) ىقتيمال جالپى كىرىس – جىلجىمايتىن مۇلىكتى بارلىق شىعىندار مەن شىعىستاردى ەسەپكە الماستان 100% پايدالانعان كەزدە الىناتىن كىرىس؛
3. وسى ستاندارت ماتەريالدىق جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ بارلىق تيپتەرىن باعالاۋعا قولدانىلادى.
4. ستاندارتتا بەلگىلەنگەن ادىستەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان جىلجىمايتىن مۇلىككە تولىق مەنشىك قۇقىقتارىن باعالاۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. جالعا الۋ، جەردى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ قۇقىقتارى ماتەريالدىق ەمەس اكتيۆتەرگە جاتادى جانە ءتيىستى ستاندارتتا بەلگىلەنگەن ادىستەردى پايدالانۋمەن باعالانادى.
2. جىلجىمايتىن مۇلىكتى باعالاۋ ءادiستەرi
5. جىلجىمايتىن ءمۇلiكتiڭ نارىقتىق نەمەسە وزگە دە قۇنىن بەلگiلەۋ كiرiستiك، شىعىندىق جانە سالىستىرمالى امالدارعا توپتاستىرىلعان باعالاۋ ءادiستەرiن قولدانۋ ارقىلى جۇرگiزiلەدi.
6. كiرiستiك امال ءادiسi جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىلەرىنىڭ كىرىس اكەلەتىن قابىلەتىمەن بايلانىستى ساتىپ الىناتىن جانە ساتىلاتىن جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسىنىڭ نارىقتىق قۇنىن باعالاۋ كەزىندە قولدانىلادى.
كىرىستىك امال ادىستەرى:
1) ديسكونتتالعان اقشا اعىنى ءادiسi — كوممەرسيالىق ماقساتتا باعالاۋ وبەكتىسىن پايدالانۋمەن بايلانىستى تاۋەكەل دارەجەسiنە قاراي اقشا اعىنىنىڭ وزگەرۋ جانە بiركەلكi تۇسپەۋ شارتتارىن نەگiزگە الا وتىرىپ قۇنىن ايقىنداۋ؛
2) كىرىستى تiكەلەي كاپيتالداندىرۋ ءادiسi — شەكتەۋسiز ۋاقىت كەزەڭiندە كiرiس شاماسى تەڭ بولعاندا باعالاۋ وبەكتiسiن تۇراقتى پايدالانۋدى ساقتاۋ جاعدايىنىڭ نەگiزiندە قۇنىن ايقىنداۋ؛
كىرىستى تىكەلەي كاپيتالداندىرۋ ءادىسى باعالاۋ راسىمدەرىنىڭ مىناداي رەتتىلىگىن كوزدەيدى:
1) وسىنداي جىلجىمايتىن مۇلىكتى جالعا الۋ تۋرالى جينالعان اقپاراتتى جالعا الۋ شارتتارىنا (جالعا الۋ تولەمىنىڭ جانە جالعا الۋدىڭ ۇلگىلىك شارتتارىنىڭ مولشەرىن) تالداۋ جۇرگىزۋ ماقساتىندا تالداۋ ناتيجەسىنىڭ نەگىزىندە جالپى كىرىستى بولجاۋ؛
2) وسى نەمەسە ۇقساس وبەكتى جۇكتەمەسىنىڭ ناقتى كوەففيسيەنتىنىن شىعاتىن ناقتى كىرىستى ەسەپتەۋ؛
3) تازا وپەراسيالىق كiرiءستى (بۇدان ءارى -توك) ناقتى جالپى كiرiس پەن وپەراسيالىق شىعىندار اراسىنداعى ايىرىم رەتiندە، ال رەنتالىق كىرىستى – جەر ۋچاسكەسىنەن الىناتىن ءونىمدى ساتۋدان كۇتىلەتىن جالپى كىرىس پەن وندىرىستىك شىعىندار جانە ءوندىرۋشىنىڭ پايداسى اراسىنداعى ايىرىم رەتىندە ەسەپتەۋ؛
4) توك ەسەبى رەتىندە بىرنەشە جىلعى كىرىستى ورتاشالاندىرۋ ارقىلى الىناتىن قالىپتاندىرىلعان تازا وپەراسيالىق كىرىس قابىلدانادى؛
5) كاپيتالداندىرۋ ستاۆكاسىن ايقىنداۋدىڭ باعالاۋ ءراسىمىن تاڭداۋ نەگىزدەمەسى جانە ونىڭ ەسەبى؛
6) باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ قۇنىن توك نەمەسە رەنتالىق كىرىستى
كاپيتالداندىرۋ ستاۆكاسىنا ءبولۋ ارقىلى ەسەپتەۋ.
ديسكونتتالعان اقشا اعىنى ءادiسi باعالاۋ راسىمدەرىنىڭ مىناداي رەتتىلىگىن كوزدەيدى:
1) بولجاۋ كەزەڭىنىڭ نەگىزدەمەسى؛
2) اقشا اعىنىنىڭ شاماسىن جىل كەزەڭدەرى بويىنشا ناقتى جالپى كىرىس
پەن وپەراسيالىق شىعىندار اراسىنداعى ايىرماشىلىق رەتىندە بولجاۋ؛
3) ديسكونت ستاۆكاسىن ايقىنداۋدىڭ باعالاۋ ءراسىمىن تاڭداۋ نەگىزدەمەسى جانە ونىڭ ەسەبى؛
4) اقشا اعىنىنىڭ اعىمداعى قۇنىن ايقىنداۋ؛
5) ريەۆەرسيا قۇنىن ايقىنداۋ جانە ونىڭ اعىمداعى قۇنىن ەسەپتەۋ؛
6) باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ قۇنىن اقشا اعىنىنىڭ اعىمداعى قۇنىنىڭ جانە ريەۆەرسيانىڭ اعىمداعى قۇنىنىڭ سوماسى رەتىندە ايقىنداۋ.
7. باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ تۇتىنۋشىلىق سيپاتتاماسىن وسىنداي جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ كىرىسى باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ تازا وپەراسيالىق كىرىسىن بولجاۋ كەزىندە ەسەپكە الىنعان جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ سيپاتتاماسىنا كايكەستەندىرۋمەن بايلانىستى قاجەتتى شىعىنداردى ەسەپتەۋ، ول مىناداي ادىستەردى قولدانۋ كەزىندە ەسەپتەلەدى:
1) كىرىستى تىكەلەي كاپيتالداندىرۋ ءادىسى – باعالاۋ وبەكتىسىنىڭ الىنعان قۇنىن قاجەتتى شىعىنداردىڭ اعىمداعى قۇنىنىڭ مولشەرىنە ءازاۋتى جولىمەن؛
2) اقشا اعىنىن ديسكونتتاۋ ءادىسى – ولاردى بولجاۋ كەزەڭى شەگىندە ءتيىستى جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭدەرىندە وپەراسيالىق شىعىندارعا قوسۋ جولىمەن.
قاجەتتى شىعىندار كولەمىن ايقىنداۋ كەزىندە تابيعي توزۋ جانە (نەمەسە) فۋنكسيونالدىق ەسكىرۋ بەلگىسىن جويۋدىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىگى مەن ەكونوميكالىق ماقساتقا سايكەستىلىگى ەسكەرىلەدى، ەگەر باعالاۋ وبەكتىسىن پايدالانۋشىنىڭ شىعىندارىن وتەۋ تارتىبىنە قاتىستى زاڭنامادا باسقا ايقىندالماعان بولسا. بۇل رەتتە ەسەپتە باعالاۋدى وتكىزۋ كەزىندە ەسكەرىلەتىن قاجەتتى شىعىنداردىڭ ەسەبى كەلتىرىلەدى.
وپەراسيالىق شىعىندار باعالاۋ كۇنىندەگى باعالارمەن بولجانادى. وپەراسيالىق شىعىنداردى بولجاعان جاعدايدا جالپى كىرىستى الۋمەن بايلانىستى يەلەنۋشىنىڭ (بالانستى ۇستاۋشىنىڭ) شىعىندارى ەسكەرىلەدى.
8. شىعىندىق امال ءتاسىلى ساتىپ الۋ-ساتۋ نەمەسە جالعا الۋ نارىعى شەكتەۋلi بولىپ تابىلاتىن جىلجىمايتىن ءمۇلiككە باعالاۋ جۇرگiزۋ ءۇشiن، سونداي-اق مامانداندىرىلعان جىلجىمايتىن ءمۇلiكتi، سونىڭ iشiندە جىلجىمايتىن مادەني مۇرا ەسكەرتكiشتەرiن، قۇرىلىستاردى، تاراتۋشى قۇرىلعىلاردى جانە تاعى باسقا باعالاۋ كەزiندە قولدانىلادى. باسقا باعالاۋ وبەكتiلەرiنiڭ نارىقتىق قۇنىن ايقىنداۋ ءۇشiن شىعىندىق امال، ەگەر ولاردى اۋىستىرۋ نەمەسە قايتا شىعارۋ مۇمكiن بولعان جانە (نەمەسە) ەكونوميكالىق تۇرعىدان ماقساتقا ساي كەلگەن جاعدايدا قولدانىلادى.
جاقسارتىلعان جەرلەرi بار جەر ۋچاسكەلەرiن باعالاۋدى جۇرگiزۋ ءۇشiن شىعىندىق ءادىستى قولدانۋ باعالاۋ وبەكتiسiن الماستىرۋدىڭ (قالپىنا كەلتiرۋدiڭ) قالدىق قۇنىن ايقىنداۋدان تۇرادى. الماستىرۋدىڭ (قالپىنا كەلتiرۋدiڭ) قالدىق قۇنى ونى قولدانىستا پايدالانۋ ۋاقىتىندا جاقسارتىلعان جەرلەردi الماستىرۋدىڭ (قالپىنا كەلتiرۋدiڭ) قالدىق قۇنى مەن جەر ۋچاسكەسiنiڭ (جەر ۋچاسكەسiمەن بايلانىستى قۇقىقتاردىڭ) نارىقتىق قۇنىنان تۇرادى. جەرلەردى جاقسارتۋلاردىڭ الماستىرۋ (قالپىنا كەلتiرۋ) قالدىق قۇنى تولىق الماستىرۋ (قالپىنا كەلتiرۋ) قۇنى مەن جيناقتالعان توزۋ قۇنىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق رەتىندە ايقىندالادى.
تولىق قالپىنا كەلتىرۋ قۇنى، ەرەجە بويىنشا، اۋىستىرۋ مۇمكىن بولمايتىن وبەكتىنى باعالاۋ كەزىندە، سونداي-اق قولدانىستاعى باعالاۋ وبەكتىسىن پايدالانۋدىڭ ونىڭ ەڭ ءتيىمدى پايدالانىلۋىنا سايكەس بولعان جاعدايدا ايقىندالادى.
اۋىستىرۋ قۇنى ۇلگىلىك جوبا بويىنشا نەمەسە باعالاۋ وبەكتىسىن ونىڭ العاشقى تۇرىندە قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ەكونوميكالىق ماقساتقا سايكەستىلىگى جاعدايىندا سالىنعان (سالىنىپ جاتقان) وبەكتىنى باعالاۋ كەزىندە ايقىندالادى.
شىعىن امالىنىڭ ادىستەرى:
1) ەلەمەنتتەرى بويىنشا ەسەپتەۋ ءادىسى –ءبىرىڭعاي اۋداندىق بىرلىكتەردى باعالاۋ، سمەتالىق نورمالار مەن ەرەجەلەر، سمەتالىق نورمالار مەن باعالاۋ جانە باسقا دا نورماتيۆتەر جيناعىن پايدالانۋ نەگىزىندە تولىق قالپىنا كەلتىرۋ قۇنىن نەمەسە اۋىستىرۋ قۇنىن ايقىنداۋ؛
2) قۇننىي ۇلعايتىلعان جيناقتالعان كورسەتكىشتەر ءادىسى – نورماتيۆتەرى
ۇلتتىق ۆاليۋتادا بەلگىلەنگەن قۇرىلىس قۇنىنىڭ ۇلعايتىلعان كورسەتكىشتەر جيناعىن پايدالانۋ نەگىزىندە اۋىستىرۋدىڭ تولىق قۇنىن ايقىنداۋ؛
3) ۇلەستىك كورسەتكىشتەر ءادىسى – تۇتىنۋشىلىق پايدالىلىعىنىڭ نەمەسە
قۋات بىرلىگىنىڭ بىرەگەيلەندىرىلگەن كورسەتكىشتەرى نەگىزىندە جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ تولىق قالپىنا كەلتىرۋ قۇنىن نەمەسە اۋىستىرۋ قۇنىن ايقىنداۋ ءتاسىلى؛
4) يندەكستەۋ ءادىسى – وبەكتىنىڭ بالانستىق قۇنىن ءتيىستى ترەندكە –
جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ حرونولوگيالىق جاسىنىڭ اعىمىندا قۇرىلىس قۇنىنىڭ وزگەرۋ يندەكستەرىنە تۇزەتۋ ءتاسىلى.
جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ جيناقتالعان توزۋ شاماسى تابيعي توزۋدىڭ، فۋنكسيونالدىق جانە سىرتقى (ەكونوميكالىق) ەسكەرۋدىڭ (قۇنسىزدانۋدىڭ) جيىنتىعىنا تەڭ بولادى.
تابيعي توزۋ جويىلاتىن جانە جويىلمايتىن بولادى.
جويىلاتىن تابيعي توزۋ تابيعي توزۋ بەلگىلەرىن (قۇرۋ، اۋىستىرۋ، اعىمداعى جوندەۋ) جويۋ شىعىندارىنىڭ سوماسىنا تەڭ.
جويىلمايتىن تابيعي توزۋ سىندارلى ەلەمەنتتەرگە ءبولۋ ادىسىمەن ەسەپتەلەدى، ەگەر ولار بارلىق سىندارلى ەلەمەنتتەردىڭ ورتاشا سالماقتاعى توزۋ شاماسى رەتىندە ءارتۇرلى ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمىنە يە بولاتىن بولسا. سىندارلى ەلەمەنتتىڭ توزۋى ءتيىمدى جاستىڭ بەلگىلەنگەن نورماتيۆتەر بويىنشا قابىلداناتىن ەكونوميكالىق ءومىردىڭ نورماتيۆتىك مەرزىمىنە تەڭ بولادى. جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسىنىڭ ءتيىمدى جاسى تابيعي جاعدايىن، سىرتقى ءتۇرىن، جيناقتالعان توزۋىن، پايدالانۋدىڭ ەكونوميكالىق فاكتورلارىن جانە ت.ب. ەسكەرە وتىرىپ، حرونولوگيالىق جاس نەگىزىندە ايقىندالادى. سىندارلى ەلەمەنتتەردىڭ ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ نورماتيۆتىك مەرزىمى رەسمي بەلگىلەنگەن نورماتيۆتەر بويىنشا ايقىندالادى.
فۋنكسيونالدىق ەسكىرۋ جويىلاتىن جانە جويىلمايتىن بولىپ بولىنەدى.
جويىلاتىن فۋنكسيونالدىق ەسكىرۋ ساپاسى بويىنشا اعىمدا
پىكىر قالدىرۋ