ءبىزدىڭ وقۋلىقتار تۋرالى ماقالانى جازۋىمىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى، وقۋلىق كىتاپتاردىڭ ءاربىر بەتىن قاراپ، ولاردىڭ ساپاسىن تەكسەرۋ ەمەس، ءتىلدى بۇزۋ ارەكەتتەرىنىڭ قانداي جولدارمەن ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن كورسەتۋ. سوندىقتان قولىمىزعا تيگەن ءۇش-تورت وقۋلىقتىڭ ىشىندەگى بۇزىلعان سوزدەردىڭ ءبارىن ءتىزىپ كورسەتپەي، تەك كوزىمىز شالىپ قالعان كەيبىر سوزدەر مەن سويلەمدەردى عانا كورسەتۋدى ءجون سانادىق. (قازا بەرسەڭ ساسىعى شىعا بەرەدى). وقۋلىقتارعا ەنگىزىلگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ اراسىندا دا، قازاق تىلىنە جات، شالا قازاقشا شالا ايتىلاتىن پىسپەگەن (شيكى) ناقىل سوزدەر وتە كوپ. مىسالى:
قىز انادان كورمەيىنشە ونەگە الماس،
ۇل اتادان كورمەيىنشە ساپار شەكپەس. (11-بەت)
وزبەك حالقىنىڭ: «تومچي، تومچي كۋل ءبۋلار»،-دەگەن ماقالىن: «تاما، تاما كول بولار»،-دەپ ايتىپ جۇرگەندەرىندەي
(قازاقشا: كوپ تۇكىرسە-كول)، بۇل ماقال دا، شالا قازاق تىلىندە ايتىلادى. قازاقشا:
اناعا قاراپ قىز وسەر،
اكەگە قاراپ ۇل وسەر.
نەمەسە، انا كورگەن تون پىشەر،
اكە كورگەن وق جونار.
شالا قازاقشا ناقىل سوزدەردىڭ اراسىندا ماعىناسىز ماقال-ماتەلدەر دە كەزدەسەدى. مىسالى:
- ەسكى قامىس ءبىز بولماس.
- كۇل توبە سولماس.
- سۋ بويىندا ءوسىپ تۇرعان جاس قۇراقتىڭ دا، ابدەن ءپىسىپ جەتىلگەن سارى قامىستىڭ دا، بۇرىن ورىلعان ەسكى قامىستىڭ دا، ساباعىنىڭ ءىشى (وزەگى) قۋىس بولادى. قامىستان ءبىز جاسايدى دەپ قوجاناسىر دا ايتپاس.
- كۇل توبە سولماس! ءوزى توبە بولسا، ول قالاي سولادى. سولۋ ءسوزى – بويىندا تىرشىلىكتىڭ نىشانى (بەلگىسى) بار نارسەلەرگە قاراتىلىپ ايتىلادى. مىسالى وسىمدىكتەر كوكتەمدە ويانىپ، بۇرشىك اتىپ، جاز بويى جاپىراق جايىپ، ءوسىپ جەتىلەدى دە، كۇزگە قاراي ۋاقىتى جەتكەن كەزدە سولادى. مىنا ولەڭ جولدارىنىڭ ىشىنە دە، شالا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرى ەنگىزىلگەن.
قىزىم سونى بىلمەيدى مە، بىلەدى.
بىلمەيدى مە – شالا قازاق تىلىندە قولدانىلاتىن ءسوز. شالا قازاق تىلىندە بىرنەشە نۇسقادا ايتىلادى. بىلمەيدى ما، بىلمەيدى مە، بىلمەيد پا، بىلمەي اتىپ پا (اتىپتى ما) وزبەكشە: ءبيلماي (دي) مي. دۇرىسى: بىلمەدى مە؟ بىلمەيدى، بىلەدى-قازاق تىلىندە حابارلى سويلەمنىڭ سوزدەرى. حابارلى سويلەمنىڭ ءسوزىنىڭ سوڭىنا (بىلمەيدى)، سۇراۋلىق دەمەۋلىك شىلاۋدى (-مە) تىركەپ ءسوزدى بۇزعان. اقىن اعامىزدىڭ كىتابىندا، بۇل ءسوز وسىلاي قاتە باسىلىپ كەتكەن كۇندە دە، وقۋلىققا دۇرىس نۇسقاسىن ەنگىزۋ كەرەك ەمەس پە. وقۋلىق كىتاپتاردىڭ، وقۋشىلار ءۇشىن، دۇرىس جازۋ مەن دۇرىس
سويلەۋدى ۇيرەتەتىن وقۋ قۇرالى رەتىندە قۇراستىرىلاتىنى، وقۋلىقتى قۇراستىرعانداردىڭ ويلارىنا كىرىپ شىقپاعان. باستاۋىش كىلاستاردىڭ وقۋلىقتارىندا دا ءتىلدى بۇزۋ جاعدايلارى جەتىپ ارتىلادى. وقۋلىقتاردىڭ ىشىندەگى ءار ءتۇرلى تاقىرىپتاعى مىسالداردىڭ اراسىندا، قازاق تىلىندە جوق نەشە ءتۇرلى تۇسىنىكسىز سوزدەر ءجۇر. (شەڭبىرەك، ۇرمەتى، جاتىن بولمە، ۋالشىعى، ابىرەت، قىناردا، جانابىندا ت.ب.). تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ ىشىندە وقۋلىقتارعا ەنگىزۋگە بولمايتىن ۇيات (ورەسكەل) سوزدەر دە بار. جانە وسىنداي قازاق تىلىندە جوق سوزدەرگە، قازاق ءتىلىنىڭ دۇرىس سوزدەرىمەن تۇسىنىكتەر بەرىپ وتىرعان. (شەڭبىرەك-دوڭگەلەنىپ، ۇرمەتى- قۇرمەتى، ۋالشىق-ناننىڭ ۇگىندىسى، ابىرەت-ونەگە، قىناردا- جاعاسىندا، جانابىندا-ماڭايىندا ت.ب). بۇلاي تۇسىنىكتەر بەرىپ وتىرۋدىڭ ءوزى وتە ساۋاتتىلىقپەن ىستەلگەن. وقۋشىلار تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ ماعىناسىن، تۇسىنىكتەردە بەرىلگەن دۇرىس سوزدەر ارقىلى قابىلداپ، ولەڭدەردىڭ (اڭگىمەلەردىڭ) ءوزىن وقىعاندا نەمەسە اۋىزشا ايتقاندا تۇسىنىكسىز نۇسقاسىمەن ايتىپ، ال دۇرىس نۇسقاسىن قولدانباعاندىقتان ۇمىتادى. مىنە، قۋىرداقتىڭ كوكەسى تۇيە سويعاندا بولسا، ءتىلدى بۇزۋدىڭ (ۇمىتتىرۋدىڭ) اكەسى قايدا. شەڭبىرەكتەپ جەردى اينالا ۇشادى، ولاي بولسا ادامعا دا ابىرەت سول، قۇتتىحاناڭ وسى، قىناردا ءتىلسىز تۇرعان توعايلارى، بىرەۋى جاتىن بولمە، كۇن كورەدى جانابىندا، تۋىلعان ت.ب. ەندى وسى تۇسىنىكسىز سوزدەر قايدان كەلگەن. سونى تالداپ كورەيىك. مىسالى (مىسالى سوزىنە جەكە تۇرعاندا جالعاۋ جالعانبايدى. مىسالعا-شالا قازاقشا):
- ۇرمەتى. تۇبىرى-ۇرمەت. ەشكىم ەستىمەگەن ءسوز. ماعىناسىن، قۇرمەتى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ جازعان. قۇرمەتى ءسوزىنىڭ تۇبىرى-قۇرمەت. قازاق تىلىندە بار، ەرتە زاماننان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان ءسوز. سوندا تۇسىنىكتى ءسوزدىڭ (قۇرمەت) ورىنىنا قويىلعان تۇسىنىكسىز ءسوز (ۇرمەت) قايدان كەلگەن. ۇرمەت – قۇرمەت ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى ءارپى ءتۇسىرىلىپ، سوعان بايلانىستى ەكىنشى ءارپى وزگەرىپ كەتكەن (ءۇ-ارپى، ۇ-ارپىنە) بۇزىلعان ءسوز
- جاتىن ءسوزى دە، ەكى ارىپتەن تۇراتىن ورتاڭعى بۋىنىنان ايىرىلعان. دۇرىسى: جاتاتىن (بولمە). جاتىن – قىرعىز تىلىندە ايەل ادامنىڭ جاتىرى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىندە سوزدەردىڭ ارىپتەرى، ءسوزدىڭ باسىنان دا (ۇرمەتى، ساۋمايكم (دۇرىسى: اسسالاۋماعالەيكۇم)، ورتاسىنان دا (ءساماسىز با، ەنشە (دۇرىسى: ەندەشە)، اياعىنان دا (جاۋىر (دۇرىسى: جاۋىرىن)، جاۋىرىم (دۇرىسى: جاۋىرىنىم)، كەلەد، جۇرەد) ءتۇسىرىلىپ ايتىلا بەرەدى. بۇلاردىڭ تىلدەرىندەگى ابدەن قالىپتاسقان وزبەك ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى، بۇلارعا قازاقشا سوزدەردى دۇرىس ايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرەۋىندە شالا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى، نەگىزگى التى توپتان، ونىڭ ءبىر توبىن وزبەك تىلىنەن بۇرمالانعان سوزدەر قۇرايتىنىن ايتقانبىز. ىبىراي بابامىزدىڭ «تازا بۇلاق» اڭگىمەسىنە كىرگىزىلگەن ابىرەت ءسوزى دە، وزبەك ءتىلىنىڭ سوزىنەن بۇرمالانعان(؟ – ابىرەت، تاپچون – تاپچان، پاقير-باقىر، سينيف-سىنىپ، موداني-مادەني ت.ب.) ءبىراق شالا قازاق تىلىندە ابىرەت ءسوزىنىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىناسى بار. بىرەۋى وزبەكتىڭ «وۆرات» سوزىنەن، ەكىنشىسى «يبرات» سوزىنەن بۇرمالانعان. ەكەۋى دە وسى ءبىر سوزبەن (ابىرەت) ايتىلادى. وۆراتتىڭ قازاقشاسى- اۋرەت. يبراتتىڭ قازاقشاسى-عيبرات. ەگەر وقۋلىققا ابىرەت ءسوزىن قازاق ءتىلىنىڭ ءوز سوزىمەن عيبرات دەپ ەنگىزسە، بۇل ءسوزدىڭ نە ءۇشىن ەنگىزىلگەنى جۇمباق بولىپ قالماس ەدى. سەبەبى عيبرات-ونەگە، اۋرەت-ۇلكەن ادامداردىڭ جىنىس مۇشەسىنىڭ اتى. مۇنداي سوزدەردىڭ وقۋلىقتارعا ەنگىزىلىپ وقىتىلۋى، بۇعان ەشكىمنىڭ، اسىرەسە وسى پاندەردەن ساباق بەرىپ جۇرگەن مۇعالىمدەردىڭ نازار اۋدارماۋى، شالا تىلدىك سوزدەردىڭ، شىن ماعىناسىنىڭ قازاق تىلىندە بەلگىسىز بولعاندىعىنان دا بولسا كەرەك. ءتىلدى بۇزۋشىلار وسى جاعدايدى پايدالانعان . بۇعان ءتىل ەرەجەلەرىن شالا قازاقتاردىڭ بۇرمالاپ جىبەرۋى كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن. بۇزىلعان سوزدەردى ديالەكتى (جاقسى) سوزدەر دەپ وقۋلىقتارعا ەنگىزە بەرگەن. (جۇمىرتقا-تۇقىم، تاباق-لەگەن، ماڭداي-ماڭلاي ت.ب.) «تازا بۇلاق» اڭگىمەسىنىڭ سۋرەتىنە نازار اۋدارساڭىزدار، بۇلاقتىڭ باسىندا تاس تۇر.
تاستىڭ بەتىندەگى جازۋلى تۇرعان ءبىر سويلەمنىڭ وزىنەن، دۇرىس جازۋ ەرەجەسىنىڭ بۇزىلعانى كورىنەدى.
ەي، جولاۋشى! بولساڭ وسى، بۇلاقتاي بول.
قارا سوزبەن جازىلاتىن ءبىر سويلەمدى ولەڭ ءسوزدىڭ ۇلگىسىمەن ورنالاستىرىپ، سويلەمنىڭ ورتاسىنداعى باس ارىپپەن جازىلمايتىن ءسوزدى، باس ارىپپەن جازعان دا، سوزدەردىڭ دۇرىس جازۋ ەرەجەسىن بۇزعان. دۇرىسى: ەي، جولاۋشى! بولساڭ وسى بۇلاقتاي بول. تاعى دا مىسال:
ەل قىستاپ، كۇن كورەدى جانابىندا.
جانابىندا – ماڭايىندا.
قىناردا ءۇنسىز تۇرعان توعايلارى، شۋىلداپ جەلمەن بىرگە باس ۇرادى.
ى. التىنسارين.
قىناردا-جاعاسىندا (84-بەت)
جانابىندا، قىناردا-قازاقشا سوزدەردەن بۇرمالانعان شالا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرى. تومەنگى جاعىنداعى تۇسىندىرگەن سوزدەرىندە، جانابىندا ءسوزىنىڭ ماعىناسىن، ماڭايىندا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ، تۇسىنىكسىز ءسوزدىڭ قايسى سوزدەن بۇرمالانعانىن ءدال كورسەتكەن. قىناردا ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن شاتاستىرعان. ويتكەنى (شالا قازاقشا: وتكەنى) ماڭايىندا، جاعاسىندا سوزدەرىنىڭ ايتىلۋى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، ءبىرىن-بىرى الماستىرا بەرەتىن ماعىنالاس سوزدەر. ەل قىستاپ، كۇن كورەدى ماڭايىندا (جاعاسىندا).
شالا قازاقشا قىناردا مەن جانابىندا سوزدەرىنىڭ تۇسىنىكتەرىن ەكى ءبولىپ بەرگەندەرىنە قاراعاندا، قىناردا ءسوزى- قىراتتا سوزىنەن بۇرمالانعان.
(قىراتتا ءۇنسىز تۇرعان توعايلارى).
قىراتتا ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى-قىرات. تۇسىنىكتى. وزەن-كولدىڭ سۋىنىڭ دەڭگەيىنەن بيىكتەۋ جەر. قىناردا ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى- قىنار. مۇلدە تۇسىنىكسىز. قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇبىرىنە قاراپ اجىراتۋعا بولاتىن بولسا، شالا قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ماعىناسىن ولاي انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان تۇسىنىكسىز سوزدەردى وقۋلىقتارعا ەنگىزگەندە، ولاردىڭ ماعىناسىن قازاق ءتىلىنىڭ دۇرىس سوزدەرىمەن قوسىمشا بەرىپ وتىرعان. بۇل ءادىستى (شالا قازاقشا: ادىستەمەنى) باسقا ۇلتتاردىڭ تىلدەرىندە ايتىلاتىن بوتەن سوزدەردى قازاقشالاماي، سوڭىنا قازاقشا جالعاۋلاردى جالعاپ كىرگىزگەندە دە قولدانعان. مودەلى، دەفيسپەن، پوفوسپەن، سيۋجەتى، مودەراتور، تەستىلەۋ ت.ب. دۇرىسى: ۇلگىسى، سىزىقشامەن، ەرەكشە شابىتپەن، وقيعاسى، ساراپشى، سارالاۋ (قازاقشالاۋ-جات تىلدىك سوزدەردى ماعىناسىنا قاراي وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىمەن جازۋ، اۋدارىلمايتىن اتاۋ سوزدەر بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە باعىندىرۋ. سيبير- ءسىبىر، تۋركسيب-تۇرىكسىب، اۆگەي-ابىگەي، كوروناۆيرۋس- ءقورانبۇرىس اۋىرۋى، نۋليەۆوي-نولەباي ت.ب.)
ەسكەرتۋ: دىبىس ۇندەستىگىنە باعىندىرۋ ءتاسىلى، قازاق تىلىندە جوق، جات تىلدىك اۋدارىلمايتىن اتاۋ سوزدەرگە قولدانىلادى. باسقا ۇلتتاردىڭ تىلدەرىندە ايتىلاتىن اتاۋ سوزدەردى، قازاقشا اتاۋلارى بولا تۇرا، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە باعىندىرىپ ەنگىزگەندە، قازاقشا اتاۋلارى قولدانىلماي قالادى دا، ۇمىتىلىپ جويىلادى. قازاق تىلىندە جوق جات تىلدىك اتاۋ سوزدەردىڭ ىشىنەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن بۇزبايتىن سوزدەر عانا سول قالپىندا ەنگىزىلەدى.
جالعاسى بار...
پىكىر قالدىرۋ