ءبىز شاعىر بابا اتتى ماقالامىزدا بابامىزدى ءۇش ايەل[1] نەمەسە ەكى ايەل[2-4]  الدى دەگەن دەرەكتەردى سارالاپ شىققان بولاتىنبىز. جوعارىداعى دەرەكتەردەن اداي انانىڭ شاعىر بابانىڭ بايبىشەسى نەمەسە ەكىنشى ايەلى ەكەنى اڭعارىلادى. ءبىراز جىل ىزدەنىستەر جاساعانىمىزبەن، «التى شاعىر» اتالىپ، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن نەمەسە باتىسىن مەكەن ەتەدى دەگەن دەرەكتى راستاي المادىق. جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قازاقتار اراسىنان اداي اتتى ايەلدىڭ ەسىمىن نەشە مارتە كەزدەستىرگەنبىز. سونىڭ ءبىرى بۇگىندە الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانى، ۇزىناعاش اۋىلىندا تۇرادى. قىتايدا ءومىر سۇرەتىن قازاقتار نەگە ءوز ۇرپاقتارىنىڭ ىشىنەن ۇلدارعا ەمەس، قىزدارعا اداي اتىن بەرەتىنىن تۇسىنە المادىق. كىشى جۇزدەگى اداي اتانىڭ اتىنا نەگىزدەلىپ ات قويسا، وندا ۇلدارعا قويۋى كەرەك ەدى.

     «بابالار ءسوزى» سىندى ءجۇز تومدىقتا[5] ادايلاردىڭ اداي اتانعانىنا شاماسى 500 جىل دەپ مالىمەت بەرەدى:

وسى ايتقان ءسوزدىڭ ءبارى راس،

التىنداي ءسوزدىڭ سارىسى-اي.

اداي، اداي بولعالى،

ءتورت ءجۇز سەكسەن جىل ءوتتى،

بۇل ءقاديمنىڭ ءساناسى-اي

        «بابالار ءسوزى» سىندى ءجۇز تومدىقتا كەزدەسەتىن مىنا ءبىر جىر شۋماعى[6] ادايلاردىڭ ەرتەرەكتە الاتاۋدى مەكەن ەتكەندىگىنەن، ودان اۋىپ باتىسقا كەتكەنىنە شاماسى ءۇش ءجۇز جىل بولعاندىعىنان دەرەك بەرەدى:

اينالىپ الاتاۋدان اداي كەلگەن،

ماڭعىستاۋ، ۇشتۇبەكتى مەكەن ەتكەن.

ادايدىڭ الاتاۋدان شىققانىنا،

ءۇش جۇزدەن استامىراق جىلىڭ وتكەن.

           ورىس دەرەكتەرىن اقتارىپ وتىرىپ ادايلاردىڭ جەتىسۋدان باتىسقا اۋدى دەگەن دەرەگىن كەزدەستىرگەن ەدىم. ءقازىر سول دەرەكتى تاپپاي وتىرمىن. بۇل دەرەك تە ادايلاردىڭ الاتاۋدان اۋعانىن كورسەتەتىن ەدى. تاعى ءبىر دەرەكتە[7] كىشى ءجۇز (ادايلار) الاتاۋعا كوشكەندە قوناي باتىر  توسقاۋىلدا قالىپ، حالىقتى امان الىپ قالعان دەپ كورسەتەدى. حالىقتىڭ جادىندا ادايلاردىڭ ماڭعىستاۋعا ورالۋى تۋرالى مىنانداي مالىمەتتەر ساقتالعان[8]. وسىدان ەكى ءجۇز جىلداي بۇرىن باي ۇلى، جەتىرۋ جانە ءالىم ۇلى بىرلەستىكتەرىنىڭ كەيبىر رۋلارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە اداي رۋىنىڭ قازاقتارى سىرداريا بويىندا(ساۋران ماڭىندا) مەكەندەگەن. بوس جەردەن تاپشىلىق كورگەن ولار بىرتە-بىرتە باتىسقا، ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا قاراي جىلجي باستادى دەپ جازىلادى.  

           جالپى تارباعاتاي-التاي تاۋىنىڭ ساي-سالاسى، ويى مەن قىرى اتام زاماننان نايماننىڭ اتا-مەكەنى بولعانى بەلگىلى. بۇعان راشيد اد-دين مەن ۋيلليام رۋبرۋح ەڭبەكتەرى[9-10] دالەل بولادى. سول ەرتە زاماندا كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارى، ونىڭ ىشىندە ادايلار مەن ورتا جۇزدەدىڭ نايمانى،  ونىڭ ىشىندە قىزايلاردىڭ اۋىلى ارالاس،  قويى قورالاس بولىپ،  ءبىر ءوڭىردى نەمەسە ءبىر القاپتى مەكەن ەتكەن بولۋى مۇمكىن. وسى سوزىمە دالەل رەتىندە تومەندەگى ايعاقتاردى ۇسىنباقپىن:

اداي انا تۋرالى.

قىزاي شەجىرەلەرى بۇل تۋرالى نە دەيدى؟ ەندى سوعان از-كەم

توقتالايىق: شەجىرەشى، تاريحشى نۇربولپات وسپان ۇلى «قىزاي شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىڭدە[11] "اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلامادا" قىزاي ەلىنىڭ اۋىپ، سىر وزەنى بويىنا بارعانىن جازادى. ءدال سول جىلدارى شاعىردىڭ بايبىشەسى-ادايدان تاراعان ۇرپاقتار باتىستى بەتكە الىپ كوشىپ كەتەدى. توقالى قىزايدىڭ ۇرپاقتارى نايمان ەلىمەن سارى ارقاعا، اياكوز-كوكسالاعا قاراي كوشەدى. ءسويتىپ شاعىردىڭ ەكى ايەلىنەن تاراعان ۇرپاقتاردىڭ ىرگەسى بولىنەدى. ادايدان تاراعان 9 ۇلدىڭ ۇرپاقتارى ءقازىر شاعىر(اتالىق) اتانادى. تاريح قويناۋىنان اۋىز ەكى تارالىپ كەلگەن شەجىرە بولعاندىقتان بۇل ارادا ءسال جاڭساقتىق كەتكەن دە بولار. ادايدان تارعان 9 ۇرپاق 9 اداي اتانعان شىعار دەگەن ويعا ورالاسىڭ. ءبىراق كىشى ءجۇز شەجىرەلەرى[12] ادايدان 8 ۇرپاق(8 ارىس) تاراتادى. شەجىرە دەرەگى بويىنشا مۇندا ءبىر اتا كەم بولىپ تۇر. مۇمكىن ءبىر اتادان ۇرپاق جالعاسپاعاندىعى سەبەپتى بىرتە-بىرتە شەجىرەدەن شىعىپ قالعان بولار. مۇنى ءالى دە بولسا ىندەتە زەرتتەۋگە تۋرا كەلەدى. ادايدان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ باتىسقا اۋا كوشۋىنىڭ دە ءوز سەبەپتەرى بولعان بولار. اداي انانىڭ توركىنى كىشى ءجۇز بولعان شىعار. نە بولماسا  كىشى ءجۇز شەجىرەلەرى كورسەتكەندەي اداي اتانىڭ ناعاشىسى باي ۇلى بولعاندىعى سەبەپتى ولار سولاي قاراي كوشكەن بولار. قالاي ايتقاندا دا بۇلتارتپايتىن ءبىر شىندىق بار. ول ادايلاردىڭ 300-400 جىل بۇرىن الاتاۋدى مەكەن ەتكەندىگى جانە دە سول ارادان باتىسقا كوشكەندىگى.    

اداي اتىنىڭ قويىلۋ سەبەپتەرى.

          اۋىلىنان نەمەسە ءوز وڭىرىنەن اتى شىققان حانداردىڭ، باتىرلار مەن بيلەردىڭ اتتارىن ءبىزدىڭ قازاق ىرىممەن ءوز بالارىنا قويادى. ونداعىسى سولارداي ەل تانىعان، ەل ازاماتى بولسىن، ءوسسىپ- ءونسىن دەگەنى. ەل اعالارى، ەل اقساقالدارى اۋىلعا قوناققا كەلگەن كەزدەرىندە، سول اۋىلدىڭ كەلىندەرى بوسانىپ، ۇلدى-قىزدى بولاتىن جاعدايلار كوپ كەزىگەدى. ءبىزدىڭ قازاق مۇنى جاقسىلىققا بالاپ، اقساقالدان، ەل اعالارىنان ات قويىپ بەرۋىن وتىنەدى. ول كىسى ويىنا العان اتىن قويادى نەمەسە مەندەي بولسىن دەپ ءوز اتىن قويىپ كەتەدى. شاعىر بابانىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى وسىنداي جاعدايلاردىڭ بىرىندە قويىلعان بولۋى مۇمكىن. مىسالى: قىزايدىڭ ەسەنگەلدى ءبيى ابىلاي حانعا قوناققا بارعاندا، ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى دۇنيەگە كەلەدى. ياعني الىلاي حاننىڭ ۇلى-قاسىمنىڭ ۇيىندەگى كەلىنشەگى ۇل بالانى  دۇنيەگە اكەلەدى. ابىلاي حان ەسەنگەلدى بيدەن اتىن قويىپ بەرۋدى وتىنەدى. سوندا ەسەنگەلدى بي نارەستەگە ءوز اتىن بەرىپ كەتەدى. ەسەنگەلدى-سارجان دەپ تاريحتا قوسارلانا اتالاتىن قاسىمنىڭ قوس ۇلىنىڭ بىرەۋىنىڭ اتى وسىلاي قويىلعان ەكەن. قاراكەرەي قابانباي قىزاي ەسەنگەلدى ءبيدىڭ اۋىلىنا قوناققا كەلگەندە، ەسەنگەلدىنىڭ ءبىر ايەلى بولسانىپ، ۇل تابادى. ەسەنگەلدى بي قابەكەڭنەن بالاعا ات قويىپ بەرىن وتىنەدى.  سوندا قابەكەڭ بىلاي دەپ ات قويىپتى: - "مىنا بالاڭ مەنىڭ اتىمدى كوتەرە السا، اتى قابانباي بولسىن، ەگەر مەنىڭ اتىمدى كوتەرە الماسا، اتى جامانباي بولسىن" .  قابەكەڭنىڭ اق تىلەۋىن اللا تاعالام قابىل ەتىپ، ەسەنگەلدى ءبيدىڭ ۇلى- قابانباي باتىر بولىپ ەرجەتەدى. وسى قابانبايدان تاراعان ۇرپاقتار وسكەن-ونگەن رۋلى ەلگە اينالادى ءارى ودان ەسبوسىن، اكبار جانە سەيىت سىندى باتىرلار شىققان. جوعارىداعىداي جاعدايلاردىڭ بىرىندە شاعىر بابانىڭ بايبىشەسى جاڭا تۋعان سابيگە ءوز اتىن قويعان بولۋى مۇمكىن. نەمەسە اداي اتا سول وڭىردەگى جاڭا تۋعان سابيگە(قىزعا) ءوز اتىن قويعان بولۋى مۇمكىن. قايسى جاعدايدى الىپ قاراساڭدا بۇل جاعدايلار اداي مەن قىزاي سىندى ەكى ەلدىڭ ءبىر وڭىردە مەكەن ەتكەندىگىن كورسەتەدى.

ادايدىڭ ءبىر بالاسىنىڭ اتىنىڭ جەمەنەي اتانۋى.

          شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا ادايدىڭ ءبىر بالاسىنىڭ اتى جەمەنەي[13].  جەمەنەي قحر، ش ۇ ا ر، ىلە  قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، التاي ايماعىنا قاراتى ءبىر اۋداننىڭ اتى جانە وزەننىڭ اتى. سايحان، ساۋىر تاۋىنىڭ، ناقتىلاپ ايتقاندا سايحان تاۋىنىڭ سولتۇستىك ەتەگىندە ورنالاسقان. جەمەنەي اتا جەمەنەي وزەنىنىڭ بويىندا تۋىلعان بولۋى مۇمكىن. نەمەسە جەمەنەي اتا مەكەن ەتكەن جەر بولعاننان سوڭ  جەمەنەيدىڭ قىستاۋى، جەمەنەيدىڭ كوكتەۋى دەپ اتالا كەلە بىرتىندەپ جەمەنەي بولىپ قىسقارعان بولار. ）وسى تەمانى ءبىراز ىندەتىپ زەرتتەپ جۇرگەن قايرات زارىپحان «زەمليا وبەتوۆاننايا» اتتى ەڭبەگىندە[14] ادايلارعا ارنايى توقتالادى: وندا "ادايلار التا-تارباعاتاي تاۋلارىنا قايتا ورالعاندا قىپشاقتارمەن بىرگە سير قاعاناتىن، نايمان حاندىعىن قۇرىسىپ، 13-14 عاسىرلاردا جەتىسۋ، قاراتاۋ وڭىرلەرىنە كەلىپ، 16-17 عاسىرلاردا ۇيرەنىپ قالعان ماڭعىستاۋ وڭىرىنە قايتا ورالعان" –دەپ جازادى. 13-14 عاسىر تاريحىن تاپتىشتەپ جازعان راشيد اد-دين «جاميع ات تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىندە[15] بىلاي جازادى: "سول جىلدىڭ قىس مەزگىلىندە ول شەگارادا بۇيرىق حاننىڭ كوكساۋ سابراك اتتى ءامىرى جۇرگەن بولاتىن. «كوكساۋ» ءسوزى «جوتەلدەن جانە كوكىرەك دەرتىنەن داۋىسى ءسونىپ(شىقپاي) قالعان كىسى» دەگەندى بىلدىرەدى. سابراك(دەگەنى) ادامداردى دا(سول اتاۋمەن) اتايتىن مەكەننىڭ اتى. ءبىزدىڭ بولجاۋىمىز بويىنشا بۇل تاريحي ەڭبەكتەگى سابراك، ول قازىرگى ساۋىر ياعني ساۋىر تاۋى. سول اتاۋدان التايلىق، اقسۋلىق دەگەن سياقتى شىققان تەگى ساۋىرلىق ەسىم قالىپتاسقا. بۇگىنگى كۇنى قازاقتا كەڭ قولدانىلاتىن ساۋرىق ەسىمى جوعارىداعى سوزدەن شىققان. ساۋرىق باتىر، دوسبەر ساۋرىق دەگەندەگى وسى ەسىم نايمان حاندىعى كەزىنەن قازاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاريحي ەسىم. جوعارىدا ءبىز كورسەتكەندەي سايحان مەن ساۋىر قاتار جاتقان ەگىز تاۋ. سول ەگىز تاۋدىڭ سىڭارى-ساۋىر تاۋى. بۇل ادايلاردىڭ سايحان تاۋىن، نايمانداردىڭ ساۋىر تاۋىن مەكەندەگەنىنەن دەرەك بەرەدى.

ادايلار مەن نايماندارعا ورتاق تۇلعا-ەلتاي بابا.

          قايرات زارىپحان جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە[16] بىلاي جازادى: "قازىرگى تارباعاتاي، زايسان، جەمەنەي ايماقتارى ەجەلگى نايمان حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى بولعان ەدى. نايمان شەجىرەسىنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا كۇللى نايماننىڭ اناسى دەگەن اقسۇلۋ – ادايدىڭ قىزى ەدى دەپ ايتىلادى. وسىمەن قاتار شەجىرەشىلەر نايمان حاندىعىن ادايلاردىڭ دا قۇرىسقاندارىن ايتادى. نايمان ەلىنىڭ ءبىر تارماعىنىڭ اتاسى ەلتاي ەدى. بۇل ەلتاي شەتتەن كەلگەن بالا دەسەدى. نايمان شالدىڭ جەسىرىن الىپ، ەلاتا اتانىپتى-مىس. كەيىن ەلتاي-ەلاتا نايمان شالدىڭ ۇلى بەلگىبايدىڭ بالالارىمەن سىيىسپاي كىشى جۇزگە كەتىپ قالدى دەپ ايتىلادى. اۆتور بۇل شەجىرە دەرەكتەرنىن نايمان شەجىرەلەرىنەن العاندىعىن جازادى. ورتاعا تۇسكەن ماسەلەنىڭ ءبىر جاقتىلى بولماۋى ءۇشىن ءبىز كىشى ءجۇز شەجىرەلەرىنىڭ دەرەگىنە جۇگىنىۋدى ءجون قوردىك.  ال شەجىرەشى م.ا.الپىسبەس[17] بايدىڭ ءقانبيبى دەگەن قىزىن ەلتاي (ول دا جاۋدان ولەدى) العان، ودان اداي تۋعان دەپ كورسەتەدى. اداي دۇنيەگە كەلىسىمەن، اناسى قايتىس بولىپ، ونى تازدىڭ شەشەسى قارامونشاق (كەيدە كۇنجان) ەمىزگەن. سول سەبەپتى «اققۋ مەنەن قاز ەگىز، اداي مەنەن تاز ەگىز» دەگەن ماقال قالعان دەپ قارايدى. ادايلار بولسا شەجىرەسىندە وسى ەلتايدان تاراپ تۇر. مىنە، وسى شەجىرە دەرەكتەرىنەن بىزدەر نايمان مەن ادايدىڭ اراسىندا قاندايدا ءبىر تىعىز بايلانىستىڭ بار ەكەنىن اڭعارامىز. حاميت مادانوۆ «كىشى ءجۇز شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە[18] اداي تۋرالى بىلاي دەيدى: "ورتا جۇزدەن ەلتاي دەگەن جىگىت قاشىپ كەلىپ، بايعا(كىشى ءجۇزدىڭ باي اتتى ۇلكەن اتاسىنىڭ ءبىرى-اۆت.) پانالايدى. بايدىڭ ايسۇلۋ دەگەن قىزىمەن تانىسىپ، ايسۇلۋ ۇل تابادى. باي نەكە قيىپ، قىزىن بەرەدى. سول بالانىڭ اتىن اداي قويادى. اداي – جيەن بولادى دەلىنەدى. "ىرگەلى ەكى ەلدىڭ  شەجىرەلەرى بىر-بىرىنە ساي كەلىپ تۇر. نايمان شەجىرەلەرىندە ەلتاي نايمان بولسا، كىشى ءجۇز شەجىرەسىندە ەلتاي ورتا ءجۇزدىڭ كىسىسى. وندا ورتا ءجۇزدىڭ كىسىسى ەكەنى جالپىلاي ايتىلعانىمەن ناقتى قاي رۋعا، قاي ارىسقا جاتانى ناقتىلانباعان. ال انامىز نايمان شەجىرەلەرى بويىنشا اقسۇلۋ دەپ اتالسا، كىشى ءجۇز شەجىرەلەرىندە ايسۇلۋ دەلىنگەن. مۇندا تەك ءبىر ءارىپ قانا پارىقتالىپ تۇر. تاريحشى جامبىل ارتىقبايەۆ «قيىر جايلاعان قىزاي» اتتى ەڭبەگىندە[19] نايمان ەلتاي مەن شاعىر باتىرلاردى ءبىر زاماننىڭ، ءبىر ەلدىڭ ادامدارى دەپ قارايدى. مۇنان شىعاتىن قورتىندى مىناۋ: نايمان ەلتاي-ەلاتا نايمان شالدىڭ جەسىرىن الىپ، نايمان ىشىندە ءوسىپ ونەدى. كەيىن كەلە بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرمەن كىشى ءجۇزدىڭ  ءبىر اتاسى-بايۇلىنا بارىپ ءسىڭىپ، ول كىسىنىڭ ايسۇلۋ اتتى قىزىن الىپ، ءوسىپ ونەدى، كىشى ءجۇز ىشىندە تۇراقتاپ قالادى.

ءالىم ۇلى رۋىنداعى قىزايلار.

         ورىستىڭ مۇراعاتتىق جازبا دەرەكتەرى[20] ءالىم ۇلى رۋىن تومەندەگىدەي تاراتىپتى: قاراساقال، قاراكەسەك، قىزاي، ءتورتقارا، شومەكەي، شەكتى. جانە دە سول دەرەكتە[21] بىلاي جازىلىپتى: 1801 جىلى بوكەي حانعا ەرىپ، ورال سۋىنان ارى ءوتىپ كوشكەن، بوكەي اتانعاندار ءالىمۇلىنان: قىزاي دەگەن، باي ۇلىنان – بەرىس، شەركەس، اداي، جاپپاس، ماسقار، ىسىق، ەسەنتەمىر، بايباقتى، التىباس، الاشا، تانا، قىزىلقۇرت، تازدار. جوعارىداعى ورىستىڭ مۇرعاتتىق قۇجاتتارىنداعى دەرەكتەردى شاھكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ جازبالارى دا[22] راستايدى. بۇل كىشى ءجۇز ىشىندەگى قىزاي رۋى. كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ىشىندە، ونىڭ ىشىندە ءالىمۇلىندا دەپ كورسەتىلگەن قىزاي رۋىن ءبىز قازىرگى قولدا بار شەجىرەلەردەن تاپپادىق. ال ءبىز بولساق نايماننىڭ ماتاي اتاسىنان تارايتىن قىزايلارمىز. مىنە بۇل تاريحي دەرەكتەر كىشى ءجۇز رۋلارى مەن نايمانداردىڭ، ونىڭ ىشىندە قىزايلاردىڭ ءبىر زامانداردا قاناتتاس وتىرعانىن، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا "اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس" بولعانىن كورسەتەدى.

          كىشى ءجۇز ءالىم ۇلىنىڭ شەكتى رۋىنان شىققان اقىن، ءانشى سارى باتاق ۇلىنىڭ (1863-1895) شىعارمالارىندا[23] تومەندەگىدەي ولەڭ شۋماقتارى كەزدەسەدى:

جالادان ءىس ىستەگەن شولان بولىس،

ءىسىمنىڭ جاي-جاعدايىن شەشپەي تەگىس.

اتام ءبىر، انام باسقا سەنىمەنەن،

قاشاننان، التىن، قىزاي، جولىڭ تەرىس.

شۋ دەسە جىلقى وزبايدى سارىلاقتان،

ىرعىتىپ قويان سوقتىم شاڭىلتاقتان.

سالار ەم ات كوتىنە بولىسىڭدى،

قورقامىن قىزاي شىققان شاڭىراقتان.

         اقىننىڭ بۇل ولەڭ شۋماقتارىنان دا قىزاي اتىندا رۋدىڭ بار ەكەندىگى اڭعارىلادى.

كىشى جۇزدەگى ماتايلار.

         ماتاي رۋى ءبىزدىڭ نايمان دا ىرگەلى ەل بولىپ، 9 تاڭبالى نايماننىڭ ءبىرى سانالادى. اداي شەجىرەسى بويىنشا[24] اداي-كەلىمبەردى-توبىش تاراتىلادى. وسى توبىش اتادان ارى قاراي تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ ىشىنەن ماتاي، ءبورىباي(ماتايدان شىققان باتىر، ماتايدىڭ ەلىنىڭ ۇرانى)، شوڭاي(ماتايدىڭ باتىرى)، كوتەن(ماتايدان شىققان اۋليە)، قوجانازار جانە جاراستاردىڭ(قىزايداعى وسكەن رۋلى ەلدەر) كەزدەسۋى دە تەگىننەن تەگىن بولماسا كەرەك.

قىزاي ىشىندەگى اداي اتالارى.

بەكقۇرمان ءورسارى ۇلىنىڭ «قىزاي شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە[25] شاعىر(قىزاي)-مەڭىس-تاڭىربەردى اتالارى تارايدى. تاڭىربەردىنىڭ تارايتىن قۇتتىمبەت اتاسىنىڭ ىشىندە اداي اتتى اتا كەزدەسەدى. ال نۇربولات وسپانقلىنىڭ «قىزاي شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە[26] شاعىر(قىزاي)-مەڭىس-تاڭىربەردى-ەسەنعۇل-سوقىربەردى-مامبەتقۇل- بۋراباي-اداي(8-اتا) اتالارى تاراتىلادى. وسى ەسەنعۇل اتاسىنىڭ ىشىندە دە اداي اتتى اتا كەزدەسەدى.  تەك تاڭىربەردى اتاسىنىڭ وزىنەن ەكى جەردە اداي اتاسى كەزدەستى. باسقا اتالاردى تەكسەرىپ شىعۋعا ۋاقىت جار بەرمەدى.

مايلى جانە جايلى تاۋلارى تۋرالى.

        وسىدان 8 جىل بۇرىن(2014 جىلىدىڭ كۇزى) قىتايعا بارعان ساپارىمدا ءشارىپباي ءدالى ۇلى(1939 ج.ت – 2018 ج.ق.، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى، شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، قۇلجا قالاسى، بايانداي قالاشىعىندا تۇرعان.) دەگەن اقساقالمەن ەكى كۇن بىرگە جولداس بولدىم. اۋىلىمىزدىڭ ءبىر قىزىن قۇلجا قالاسىنان نىلقى دەگەن اۋدانعا ۇزاتىپ باردىق. بارعانشا-كەلگەنشە تاريحي اڭگىمەلەردىڭ كورىگىن قىزدىردىق. اڭگىمە قىزايلاردىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى «قىزاي تاۋى» ياعني قازىرگى بارلىق تاۋى جونىنىندە بولدى. ول جونىندە حابارى بار ەكەنىن ايتىپ، مەنىڭ ىزدەنىسىمە قولداۋ ءبىلدىردى. ءبىر كەزدە ءسوز كەزەگى ءمايلى-جايىر تاۋىنا اۋىستى. بۇل مالعا ءجايلى، كۇزەۋ، قىستاۋ مەن كوكتەۋگە وتە قولايلى جەر. مەن وسى ءمايلى-جايىر تاۋى تۋرالى نە بىلەتىنىن سۇرادىم. ول كىسى بالا كەزىندە ەستىگەن مىنا ءبىر اڭىزىن ورتاعا سالدى: ەرتە كەزدە وسى ءوڭىردى مايلى جانە جايلى دەگەن اعايىندى كىسىلەر مەكەندەپتى. ولار اسقان باي بولىپتى. سودان سول جەرلەر مايلى مەن جايلىنىڭ قىستاۋى اتانىپتى. ءقازىر بۇل جەرلەر مايلى-جايىر اتالادى. مايلىسى عوي مايلى، ال جايلىسى نەگە جايىر بولىپ اتالىپ كەتكەن دەگەن سۇراعىما ەشقانداي جاۋاپ بەرە المادى. ۋاقىت وتە كەلە ءسوز ۇندەستىگىنەن وزگەرگەن بولار دەدىك تە قويدىق. سوڭعى كەزدەردە شەجىرەلەدى اقتارىپ وتىرىپ مىنانداي دەرەككە تاپ بولدىم. اداي-كەلىمبەردى-مۇڭال-شوعى-جولاي-جولمامبەت-جارىلقاپ-ەسەن. ال ەسەننەن مايلى، جايلى، جاۋباسار تۋادى. جوعارىداعى اڭىز-اڭگىمەدەگى مايلى مەن جايلى وسى اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ اتىنان قالعان بولۋى مۇمكىن. قازىرشە بۇل تەك جورامال قالپىندا قالادى. ونى ارى قاراي ىندەدە زەرتتەۋگە تۋرا كەلەدى. ماتاي شەجىرەسى  تومەندەگىدەي: ماتاي-اتالىق-قۇتتىبولات-شاعىر-تىلەۋبەردى-جانعابىل. ال جانعابىلدان ەسىركەپ، جارىلقاپ، جولبولدى، تورعاي تارايدى. اداي شەجىرەسى بويىنشا 7-اتا جارىلقاپ، ال ماتاي شەجىرەسى بويىنشا 7-اتا جارىلقاپ بولىپ تۇر. جوعارىدا اتى اتالعان تاۋلار ياعني قىزاي تاۋى، ورقاشار تاۋى جانە ءمايلى-جايىر تاۋلارى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونىنا قاراستى تارباعاتاي ايماعىنا ورنالاسسا، ءمايلى-جايىر تاۋى تارباعاتاي ايماعىنا قاراستى تولى اۋدانىنىڭ شىعىسىنان ياعني  قىزاي تاۋىنىڭ شىعىسىنان ورىن تەپكەن.  

تانىساڭ...

          اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ەڭبەكتەرىندە[27]، سونداي-اق اتاقتى جازۋشى قاجىقۇمار شابدان ۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانىندا[28،29]  «تانىساڭ قىزايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەگەن ورەسكەلدەۋ، ماقتانۋعا كەلمەيتىن ەرسى ءسوز تىركەسى كەزدەسەدى. ەمىس-ەمىس بولسا دا بۇل ءسوز ەل ىشىنەن ەستىلىپ قالادى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ەڭبەگىندە[30، 31] بۇل ءسوز تىركەسى ءسال باسقاشالاۋ ايتىلىمدا بەرىلەدى ياعني "بىلسەڭ قىزايىڭمىن، بىلمەسەڭ قۇدايىڭمىن" دەگەن تىركەستە كەلەدى. ءبىر قىزىعى وسىنداي ءسوز تىركەسى كىشى ءجۇز باي ۇلى رۋىنان تارايتىن ادايلاردا كەزدەسەدى. وندا دا «تانىساڭ ادايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەپ ايتىلادى. سوڭعى جىلدارى ونىڭ وزگەرگەن ءبىر ءتۇرى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر ياعني «اسپاندا قۇداي، جەردىڭ استىندا مۇناي، ورتاسىندا اداي». ميفولوگ-عالىم. شەجىرەتانۋشى قايرات زارىپحان «قاراقىتاي-نايمان ەمەس» اتتى ماقالاسىندا[32] وداي، اداي ءسوزىنىڭ ءمان-ماعناسىنا ءۇڭىلىپ، ول ءسوزدىڭ دوڭگەلەك اي، تولعان اي دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن جازادى. اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا ءبىرىنشى كۇنى تولعان اي-قۇدايدىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلادى. اداي دەگەن ءسوز تولعان ايدى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا «تانىساڭ ادايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەگەن ءسوز قالعان. قىزاي دەگەنىمىز دە، ءبىرىنشى كۇنى تولعان ايدى بىلدىرەدى. ورىسشا "ديەۆستۆەننيسا لۋنا" دەيدى. سوندىقتان دا قىزايلار دا «تانىساڭ قىزايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەيدى. بۇل ميفولوگ عالىمنىڭ پىكىرى. جوعارىداعى زەرتتەۋدەن اداي مەن قىزايدىڭ تولعان اي دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن بايقادىق. قازىرگى قازاقشا بۇل «تولعاناي» دەگەن اتقا ساي كەلەدى. قىزاي ايەل كىسىنىڭ اتى. سوعان قاراعاندا اداي دا ايەل كىسىگە قويىلعان ەسىم ياعني ايەل كىسىنىڭ اتى بولۋى بەك مۇمكىن. قازىرگى قازاقتا دا "اي" جالعاۋى ايەل كىسىلەردىڭ ەسىمدەرىنە جالعاناتىن جالعاۋ بولىپ كەلەدى. مىسالى: تولعاناي، بولعاناي، تۇرسىناي، تۇرعىناي، ءجۇرسىناي، التىناي ت.س.س.   

          جوعارىداعى دەرەكتەر شاعىر بابانىڭ بايبىشەسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءحانبيبى بولىپ، كەيىن اداي دەگەن جاناما اتقا يە بولعانبا دەگەن ويعا قالاسىڭ. سەبەبى ەكىنشى ايەلىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى كۇنبيبى، كەيىن قىزاي اتانعان. ءحانبيبى-اداي، كۇنبيبى-قىزاي ءجاي سايكەستىك پە، الدە شىنىندا دا مۇندا ءبىر تۋىستىق  بايلانىس بارما؟ بۇل دا اداي اتا ۇرپاقتارى مەن قىزاي انا ۇرپاقتارى ارسىندا قانداي دا ءبىر جاقىندىقتىڭ، تۋىستىق بايلانىستىڭ  بارلىعىن اڭعارتاتىن سياقتى.

سالت-سانا ۇقساستىعى.

          قىزاي ەلى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە ياعني بايىرعى شىعىس تۇركىستاندا تۇرادى. ناقتىلاي تۇسسەك قازىرگى قحر، ش ۇ ا ر، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ىلە ايماعىنىڭ بارلىق وڭىرىنە بىردەي قونىستانعان.  قازىرگى جان سانى شامامەن ميلليونعا تاياۋ. قازاقتىڭ كەلىندەرىنىڭ سالەم سالۋ سالتى وسى ىلە وڭىرىندەگى قىزايلاردا عانا ساقتالعان، ساقتالىپ كەلەدى دە. قازاق وبلىسىنىڭ تارباعاتاي، التاي وڭىرلەرىندە، باسقا دا قازاق ءجيى قونىستانعان اۋدان، قالالاردا، قازاقتىڭ وسى ءبىر تاماشا سالتى ساقتالماعان. ارينە ەرتەدە بار قازاقتا بولعان. جوعارىدا اتالعان ءوڭىر ادامدارىنىڭ ىشىنەن 70-80 جاس شاماسىنداعى كەمپىرلەردىڭ بىرەن-ساران سالەم سالعانىن ءوز باسىم كەزدەستىردىم. وكىنەرلىگى سول، وسى تاماشا سالت ولاردان بۇگىنگى كۇنگە جەتپەدى. 2015 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا  جەڭىل ماشينەمەن بۇكىل قازاق دالاسىن ساياحاتتاپ شىقتىم. اتىراۋ، اقتاۋ ولكەسىنە بارعاندا نەگە ەكەنى بەلگىسىز باسقاشا ءبىر كوڭىل كۇيگە بولەندىم. كىشى ءجۇز(ونىڭ ىشىندە ادايلاردىڭ) كەلىندەرىنىڭ ءيىلىپ سالعان سالەمدەرىن كورگەندە تاڭ قالدىم، ءوزىمنىڭ تۋىپ-وسكەن ولكەمە كەلگەندەي بولدىم. ولاردىڭ سالەم سالۋلارىنىڭ 3000 كم شىعىستا تۇراتىن قىزاي كەلىندەرىنىڭ سالەم سالۋلارىنان ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن بىردەن بايقادىم. ولار وتكىزەتىن كورىسۋ كۇنگى(ءار جىلى 14 ناۋرىزدا وتەدى-اۆت.) قازاقى كيىنگەن كىسىلەردى، سول كۇنگى جاستاردىڭ ۇلكەندەرگە تاڭ سارىدەن بەرىپ بارۋلارى، اداي اتا كەسەنەسى ماڭىنداعى جىر-دۋمانداردى ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبارى، بارىنەن قازاقىلىق، قازاقى تىرلىكتىڭ، قازاقى بولمىستىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر. قيىر جايلاعان قىزاي ەلىنىڭ ءسالت-داستۇرىنىڭ الىستاعى ادايلارمەن ۇقساس كەلۋى ءبىزدى قايران قالدىردى. سالەم سالۋ، قازاقى داستارقان مەن قىز جاساۋىنىڭ توعىزدان بەرىلۋى سياقتىلاردى  ەرەكشە اتاپ وتۋگە  تۋرا كەلەدى.      

رۋلىق تاڭباداعى ۇقساستىق.

         اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزدىڭ ەڭبەگىندە[33] قازاقتىڭ رۋلارىنىڭ رۋلىق تاڭبالارى كەلتىرىلىپتى. تومەندە ادايلار مەن قىزايلاردىڭ رۋلىق تاڭبالارىن بەرەمىز. سالىستىرىپ كورگەن كىسى بىردەن ونداعى  ۇقساستىقتى بايقايدى:

ادايلار رۋلىق تاڭبالارى:                               ᗑ         ↑   +   O   S  

قىزايلاردىڭ رۋلىق تاڭبالارى:                      ᐱ              

         ۇلكەن قازاقيانىڭ ەكى شەتىندە ءبىرى شىعىسىندا، ەندى ءبىرى باتىسىندا جاتقان ەكى ىرگەلى ەلدىڭ رۋلىق تاڭبالارىنداعى مۇنداي ۇقساستىق كەزدەيسوق بولماسا كەرەك. بۇعان تاڭ قالاسىڭ، قايران قالماسقا شاراڭ جوق.

قىزدىڭ بالاسى...

           شەجىرە دەرەكتەكتەرىندە[34] بىلاي دەلىنەدى: كىشى ءجۇز الشىننان ءنادىرقوجا، قىدىرقوجا، ءسادىرقوجا تۋعانى ايتىلادى.  قىدىرقوجاسىنىڭ  بايبىشەسىنەن ءۇش ۇلى، توقالىنان ۇش ۇلى بولىپتى. وسى ەكى ايەلىنىڭ ۇستىنە قىدىرقوجا ءوزىنىڭ اۋىلىنداعى قايتىس بولعان امانقوجا دەگەننىڭ جەسىرىنە ۇيلەنىپ، ول ايەلىنەن تاز تۋادى. قىدىرقوجا ءوزىنىڭ ءقانبيبى دەگەن قىزىن اتاقوجا دەگەن باقتاشىسىنىڭ ەلتاي دەگەن بالاسىنا ۇزاتادى. ەلتاي، ەشتاي اعايىندى ەكى جىگىت ەلگە قورعان بولعانداي قايراتتى ەرلەر بولسا كەرەك. جاۋگەرشىلىكتە ەكەۋىدە مەرت بولىپتى. بۇل كەزدە ءقانبيبى ەكىقابات  ەدى دەيدى. ايى-كۇنى جەتكەن سوڭ ءقانبيبى تولعاتىپ، ەر بالا تابادى. وعان ەسپانبەت بي اداي دەپ ات قويادى. ءقانبيبى بەلىن بەكىتىپ، شيراعان سوڭ كۇيەۋى ەلتايدىڭ جاۋدان قايتىس بولعانىن ەستىرتكەندە، ءقانبيبىنىڭ جۇرەگى جارىلىپ ءولىپ كەتىپتى. سودان قىزىلشاقا كەزىندە تۇلدىر جەتىم قالعان. ادايدى تازدىڭ شەشەسى باۋىرىنا سالىپ ەمىزەدى. اداي مەن تازدىڭ بىر-بىرىنە جاقىن بولاتىنى سودان. باي ۇلىنىڭ ىشىندە ادايدى قىزدان تۋعان جيەن دەپ كەلەتىن اڭگىمەنىڭ ءبىر پاراسى وسىلاي.  جوعارىداعىدان كورەتىنىمىز ادايلاردى «قىزدان تۋعان»، «قىزدىڭ بالاسى» دەپ سىلتىڭ ەتسە، ءدال وسىنداي جاعداي ءبىزدىڭ قىزايلارعا دا ايتىلادى. سەندەر اكەلەرىڭنىڭ اتىمەن اتامادىڭدار دەپ ءمىن تاققاندار، ءبىزدى دە «قىزدىڭ بالاسى»، «قىزدان تۋعان» دەپ سىلتىڭ ەتەدى. ءبىز ولارعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرۋمەن كەلەمىز: ء-يا، ءبىز قىزدان تۋعانبىز، قىزدىڭ بالاسىمىز. ال سەندەر كىمنەن تۋدىڭدار؟ سەندەر قىزدان تۋماي، كەمپىردەن تۋدىڭدار ما؟ -دەگەندە جاۋاپ تابا الماي قالادى. بۇل دا ءبىر قىزىقتى جاعداي بولىپ تۇر.

سوز-سويلەمدەردەگى ۇقساستىق.

قازاقيانىڭ، قازاق دالاسىنىڭ شىعىسىن جايلايتىن قىزاي

ەلى مەن باتىسىن جايلايتىن اداي ەلى بىر-بىرىنەن 3000 كم قاشىقتىقتا ءومىر سۇرەدى. سوعان قاراماستان ولاردىڭ سوز-سويلەمى مەن سالت-ساناسىندا ايتسا نانعىسىز ۇقساستىقتار بار. قىزاي رۋىنان شىققان جۇڭگو قازاقتارىنا تانىمال ءاپپاق مايتابان قىزىنىڭ(1904-1961) ونەرىن قازىرگى زامانعى قازاق تىلمەن ايتار بولساق، ول ايتىسكەر اقىن، كۇيشى، سازگەر ءارى حالىق اندەرىن شەبەر ورىندايتىن ءانشى بولىپ شىعادى. ءاپپاق اپامازدىڭ ءوزى شىعارعان ءارى ءوزى ورنداعان «كوك وزەن» ءانىنىڭ تەكتىنە زەر سالايىق:

قىزى ەدىم مايتاباننىڭ اتىم ءاپپاق،

ولەڭگە ون جاسىمنان بولدىم تاق-تاق.

تىڭداۋشىم ءسوز يەسى-اي كەز كەلگەندە،

ايتايىن مىرزا ءسوزدى احاۋ بىردەن جاتتاپ.

         جوعارىداعى ءان جولىنداعى تاق-تاققا توقتالسساق قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى بويىنشا ول سوزگە پىسىق دەگەن ماعانا بەرەدى ەكەن. سوندا ول ون جاسىنان ولەڭ-سوزگە پىسىق بولعاندىعى مەڭزەلەدى. ال اقتان كەرەي ۇلىنىڭ(1850-1912) مىنا جىر شۋماعىنا زەر سالايىق:

مەن ادايدىڭ اقتانى،

شەجىرە-شەشەن تاق-تاعى.

القالى توپتا ارشىندى،

تۇلپارى ەدىم باپتاعى.

          بۇل ارادان قىزايدىڭ تاق-تاعى مەن ادايدىڭ تاق-تاعىنىڭ ۇقساستىعىن بايقايمىز. ادەتتە ادايلار شەشەن، جۇيرىك جىرشىنى "داڭعايىر تاق-تاق" دەيتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە بۇل ءسوز باس ءسوز رۋلاردا از قولدانىلادى نەمەسە قولدانىلمايدى.

          بەلگىلى اقىن سۆەتقالي نۇرجاننىڭ ينتەرنەتتەگى تاراپ جۇرگەن سۇحباتىندا تاۋىق كاتەك دەگەن ءسوزدى قولدانادى. بۇل ءسوز تاۋىق قورا دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ قىزاي ەلىندە بۇل ءسوز كەيدە تاۋىق قورا كەيدە تاۋىق كاتەك بولىپ قولدانىلادى. اتالمىش اقىننىڭ تومەندەگى ولەڭىنە نازار اۋدارساق:

اكە-شەشەدەن مۇش كورگەن،

جۇباتادى اتا  وكسىگىن تيىپ ءىش كورگەن.

وقىعان جاننىڭ كورمەدىم دەيدى وڭعانىن،

كەلمەسكە كەتكىر سابەتتىك سارى شكولدەن.

      قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ مالىمەتىنشە "مۇش" ءسوزى كونە تۇركى ءتىلى. قازىرگى قازاق تىلىندە "جۇدىرىق" دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل ءسوز دە قىزاي ەلىندە اندا-ساندا قولدانىلادى. جۇدىرىقتىسىپ قالىپتى، مۇشتاسىپ قالىپتى دەگەنلەي.

       الەم ءسوزى ءبىزدىڭ قىزاي ەلىندە كوپ قولدانىلادى. الەم كوپ، الەم جۇردىك، الەم بولدىق دەگەندەي. اقىن سۆەتقالي نۇرجاننىڭ ايتۋىنشا بۇل ءسوز ادايلاردا دا ءجيى قولدانىلاتىن كورىنەدى. الەم بولدىق دەپ ايتىلادى ەكەن.

گەنەتيكالىق ۇقساستىق.

        اكادەميك، انتروپولوگ ورازاق ىسماعۇل ۇلى «بۇرىنعى قازاقتار ەۆروپەيد تەكتەس بولعان» اتتى ماقالاسىندا[35] قازاق دەگەن حالىق قاعازدا عانا بار دا ومىردە بولماعان، ول موڭعولدىڭ نەمەسە قالماقتىڭ ءبىر بولىگى، نەمەسە قازاق دەگەنىمىز قىرعىز حالقى دەگەن سياقتى تۇجىرىمداردى ناقتى دالەلدەۋ ءۇشىن نەمەسە سول تۇجىرىمداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، قازاقتىڭ ءبىر تەكتى حالىق ەكەنىن دالەلدەۋ ماقساتىندا تومەندەگىدەي  زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. عالىم اعامىز شىعىس قازاقستانداعى قالىڭ نايماننىڭ ىشىنەن ءۇش جۇرتى دا وسى تايپادان بولىپ كەلەتىن بەس جۇزدەي وتباسى ادامدارىنىڭ قانىن العان. بىر-ەكى جىلدان سوڭ عالىم اعامىز ارنايى ماڭعىستاۋعا بارىپ، ەندى ءۇش جۇرتى دا اداي بولىپ كەلەتىن تاعى بەس  جۇزدەي وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قانىن العان. اىنعان قان ۇلگىلەرىن ماسكەۋدەگى لابوراتورياعا تاپسىرعان. ءبىر اپتادان سوڭ ولار قاننىڭ زەرتتەلۋ ناتيجەسىن اعامىزعا بەرگەن دە ۇرسا جونەلگەن. «سەن نەگە ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدى بوسقا الاسىڭ؟ بۇل – ءبىر وبلىستا تۇراتىن ادامداردىڭ قانى عوي!» دەپ. اكادەميك ورازاق ىسماعۇل ۇلى سول كەزدە: «جوق، تاعى دا ايتامىن، بۇل ۇشاقپەن تىكە ۇشقاننىڭ وزىندە ەكى اراسى ءۇش جارىم مىڭ شاقىرىم كەلەتىن قازاقتىڭ قيىر شىعىسى مەن قيىر باتىسىندا تۇراتىن، جانە ءتۋا-بىتتى سوندا تۇرىپ كەلە جاتقان، سوڭعى ەكى ۇرپاقتا نەكە ارقىلى ەشقانداي بىرىمەن ءبىرى ارالاسپاعان قازاقتاردىڭ قانى» دەپتى. مىنە، قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس حالىق ەكەنىن عىلىم وسىلاي دالەلدەپ بەرگەن! تاعى ءبىر قىزىقتى قاراڭىز. زايسان كولىنىڭ ماڭىندا جازدا سۋالىپ قالاتىن جەمەنەي دەگەن وزەن بار ەكەن. ال، ماڭعىستاۋداعى ادايلاردا ءدال وسىنداي اتقا يە رۋ بار. باتىستا ەلدىڭ اتى، شىعىستا جەردىڭ اتى. بۇل كەزدەيسوق پا؟ جوق، ومىردە كەزدەيسوق ەشنارسە بولمايدى. جوعارىداعى سوزدەر دە اكادەميك اعامىزدىڭ ءسوزى.

          مەنىڭ ارعى-بەرگى تاريحتى، تاريحي شەجىرەلەردى زەرتتەي كەلە قورتقان ويىم مىناۋ بولدى: ءبىر زامانداردا، قازىرشە ناقتى كەزەڭىن ءداپ باسىپ ايتا المايمىن، كىشى ءجۇز رۋلارى، ونىڭ ىشىندە ادايلار مەن ورتا ءجۇزدىڭ نايمان رۋى، ونىڭ ىشىندەگى قىزايلار ءبىر ءوڭىردى مەكەن ەتكەن. ولار اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان حالىقتار. سوندىقتان دا ولار تاريحي تامىرى، سالت-ساناسى جاعىنان بىر-بىرىنە وتە جاقىن. بۇگىندەرى ءوسىپ-ونىپ، جان سانى ميلليونعا تاياعان، قازاقيانىڭ شىعىسىن مەكەندەگەن  قىزايلار(نەگىزىنەن قىتايدا تۇرادى-اۆت.) مەن قازاقيانىڭ باتىسىن مەكەن ەتكەن، قاناتىن كەڭگە جايعان ادايلارلار اراسىنداعى  مۇنداي ۇقساستىق كەزدەيسوق بولعان جاعداي ەمەس. شەجىرە دەرەگىنە[36] سەنەر بولساق، ادايلاردىڭ باتىسقا جىلجۋى شامامەن ءۇش ءجۇز جىل بولعان جاعداي. بۇل "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" زامانىنا تۋرا كەلەدى. مىنە سونداي اۋمالى-توكپەلى زامانداردىڭ بىرىندە اداي اتا ۇرپاقتارى مەن قىزاي انا ۇرپاقتارى  بىر-بىرىنەن ىرگەسىن اۋلاققا سالۋعا ءماجبۇر بولعان.  جوعارىداعى دەرەكتەردى قورىتقاندا باي ۇلىنىڭ قىزى ءقانبيبىنى العان نايماننىڭ ەلتايى نەمەسە ورتا ءجۇز قازاعى ەمەس، ول نايماننىڭ شاعىر باتىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. شاعىردىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى ءقانبيبى، ال ەكىنشى ايەلىنىڭ اتى كۇنبيبى. قانبيبىدەن تاراعان اداي ۇرپاقتارى "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادا"  ناعاشى جۇرتىمەن باتىسقا اۋسا كەرەك. ال كۇنبيبىدەن(قىزايدان) تاراعان ۇرپاقتاردىڭ سىر بويىنان نايماندارمەن بىرگە ارقاعا اۋعانى تاريحتان بەلگىلى. اللا تاعالام ءساتىن سالسا اداي مەن قىزايعا قاتىستى زەرتتەۋلەر جالعاسىن تابادى.  ءالى دە تىڭ دەرەكتەردىڭ جارىققا شىعاتىنىنا سەنىمدىمىز.

                       پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

ءجۇنىس ۇلى ج. قىزاي انا. - بەي جين. قحر، ش ۇ ا ر. «ۇلتتار باسپاسى»، 2002. -38ب.

باسپاعا دايىنداعاندار: ءبىروللا ا، ساعاتجان س. شەجىرەلەر. 2-توم. قحر، ش ۇ ا ر. – ءۇرىمجى. «شىڭجاڭ حالىق باسپاسى»، 2008. – 167ب.

ءورسارى ۇلى بەكقۇرمان. قىزاي شەجىرەسى. – قحر، ش ۇ ا ر. قۇلجا: - 2000. -24ب.

وسپان ۇلى نۇربولات قاتارلىلار. قازاق شەجىرەسى. ت.1، قحر، ش ۇ ا ر. – ءۇرىمجى: «شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى»، 1996. -306 بەت.

بابالار ءسوزى. ءجۇز تومدىق. – الماتى: «فوليانت»، 2012. ت.32: شەجىرەلىك جىر-اڭىزدار. – 213 بەت.

بابالار ءسوزى. ءجۇز تومدىق. –الماتى: «فوليانت»، 2012. ت.81: شەجىرەلىك جىر-اڭىزدار،  -362ب.

كوپبول دەمەسىن ۇلى: «اداي تاريحىن ەكىمىڭجىلدىقتان ءارى ىزدەۋ كەرەك». https://abai.kz/post/  13 شىلدە، 2012 ساعات 08:53

ارعىنبايەۆ ح.،مۇقانوۆ م.، ۆوستروۆ ۆ. قازاق شەجىرەسى حاقىندا(قۇراست. ءا.ءپىرمانوۆ). – الماتى، 2000. -377ب.

راشيد اد-دين فازلۋللاح حاماداني. جاميع ات تاۋاريح

         (تاريحتار جيناعى، ءحىV 57). كوپ تومدىق. 1-توم. – استانا:

        «فوليانت»، 2018. –50، 129بب. 

پلانو كارپيني ي ليلوما دە رۋبرۋكا. پۋتەشەستۆيا ۆ

ۆوستوچنىە سترانى. – الماتى: گىلىم، 1993. – 117-119ستر.

وسپان ۇلى نۇربولات. قازاق شەجىرەسى. ت.1، قحر، ش ۇ ا ر. – ءۇرىمجى: «شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى»، 1996. -306ب.

نەتالييەۆ م. كىشى ءجۇز شەجىرەسى(تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ). -الماتى: «ابزال-اي» باسپاسى، 2015. -98 بەت.    

13. جيناقتاعان: داۋتبايەۆ م. شەجىرە. قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق

         قۇرىلىمى. جك "بايتاسوۆ ب.س." باسپاسى. 2012. -93ب.

14. قايرات زارىپ-حان. زەمليا وبەتوۆاننايا. – الماتى:

         يزداتەلسكيي دوم «اسىل-كىتاپ»، -299 بەت.

15. راشيد اد-دين فازلۋللاح حاماداني. جاميع ات تاۋاريح

        (تاريحتار جيناعى، ءحىV ع.). كوپ تومدىق. 2-توم. – استانا:

         «فوليانت»، 2018. – 51ب.

16. قايرات زارىپ-حان. زەمليا وبەتوۆاننايا. – الماتى:

         يزداتەلسكيي دوم «اسىل-كىتاپ»، -301-302 بەتتەر.

17. ماقسات الپىسبەس. قازاق شەجىرەسى تاريحنامالىق-

         دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋ. استانا: «BG-PRINT» جك، 2013. – 312 بەت.

18. مادانوۆ ح. كىشى ءجۇز شەجىرەسى. الماتى: اتامۇرا. – قازاقستان.
19. – 27 بەت.
20. ارتىقبايەۆ ج.و. قيىر جايلاعان قىزاي. – نۇر-سۇلتان:

        «التىن-كىتاپ»، 2020 ج. - 65 ب.

20. بولاتبەك ناسەنوۆ. ابىلاي حان. III تاراۋى. الماتى-

        نوۆوسيبيرسك، شىلدە 2011جىل.  -797 ب.

21. بولاتبەك ناسەنوۆ. ابىلاي حان. III تاراۋى. الماتى-

        نوۆوسيبيرسك، شىلدە 2011جىل.  -797 ب.

22. شاھكارىم قۇدايبەردى ۇلى. وكىنىشتى عۇمىر. ەكىنشى توم.

        حالقارالىق اباي كلۋبى. جيدەباي. 2008. – 345، 346 بەتتەر.

23. جەتى عاسىر جىرلايدى: ەكى تومدىق. /قۇراس. ە.دۇيسەنباي ۇلى.

            – الماتى: جازۋشى. 2004. 2-توم. -247-250 بەتتەر.

24. https://ult.kz/post/ edil-kagannyn-ruy-kim.
25. ءورسارى ۇلى بەكقۇرمان. قىزاي شەجىرەسى. – قحر، ش ۇ ا ر. قۇلجا:

          - 2000. – 39 بەت.

26. وسپان ۇلى نۇربولات قاتارلىلار. قازاق شەجىرەسى. ت.1،

       قحر، ش ۇ ا ر. – ءۇرىمجى: «شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى»،

1996. - 23 بەت.
1997. سەيدىمبەك ا. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى. – استانا:

«فوليانت»، 2017. – 615 بەت.

28. https://abai.kz/post/ 15713 قىلمىس رومانى.
29. https://abai.kz/post/15762 قىلمىس رومانى.
30. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى. شىعارمالارى. 20 تومدىق

        شىعارمالار جيناعى. 10 توم. پاۆلودار: ەكو، 2013. -137 بەت.

31. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى. شىعارمالارى. 20 تومدىق

      شىعارمالار جيناعى. 10 توم. پاۆلودار: ەكو، 2013. - 229 بەت.

32. زارىپحان قايرات. قاراقىتي-نايمان ەمەس. الەۋمەنتتىك

          جەلىدەن الىندى.

33. سەيدىمبەك ا. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى. – استانا:

«فوليانت»، 2017. – 669، 666 بەتتەر.

34.   جيناقتاعان: م. داۋتبايەۆ. شەجىرە. قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق

         قۇرىلىمى.  جك "بايتاسوۆ ب.س." باسپاسى. شىمكەنت، 2012.

        – 47 ب.

35. سۇحباتتاسقان، ءومىرزاق اقجىگىت. «ەۆرازيا-KZ»، 28.04.2006 جىل.
36.   بابالار ءسوزى. ءجۇز تومدىق. –الماتى: «فوليانت»، 2012. ت.81:

         شەجىرەلىك جىر-اڭىزدار،  -362 ب.