ءاربىر كەزەڭدە قامشىنىڭ تاريحى مەن ونىڭ قولدانىلۋى مادەني ەرەكشەلىكتەرمەن تىعىز بايلانىستى. قامشىنىڭ ءارتۇرلى مادەنيەتتەگى ءمانى مەن قولدانىلۋ ءرولى وزگەرىپ وتىردى، سونداي-اق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بارىسىندا ول ءارتۇرلى ەلدەر مەن ايماقتاردان تابىلىپ، عالىمدار تاراپىنان زەرتتەلدى. تومەندە قامشىنىڭ تاريحى مەن تابىلعان جەرلەرى، سونداي-اق زەرتتەگەن عالىمدار تۋرالى ۋاقىت تىزبەگىندە تولىققاندى مالىمەتتەر بەرىلگەن:

                           ەجەلگى ءداۋىر
         (ب.ز.د. III–I مىڭجىلدىقتار)

      ەجەلگى ەگيپەت (ب.ز.د. III مىڭجىلدىق)
     • قولدانىلۋى: ەگيپەتتە قامشى فاراوندار مەن جوعارعى مارتەبەلى تۇلعالاردىڭ بيلىگى مەن كۇشىنىڭ سيمۆولى رەتىندە قولدانىلعان. ول نەگىزىنەن سالتاناتتى راسىمدەر مەن عيباداتتاردا قولدانىلعان.
    • تابىلعان جەرى: ەگيپەت، تۋتانحاموننىڭ ءقابىرى (گوۆارد كارتەر 1922 جىلى تاپقان).
    • زەرتتەگەن عالىمدار: گوۆارد كارتەر. ول تۋتانحاموننىڭ ءقابىرىن اشىپ، بىرنەشە مەتالدان جاسالعان اشەكەيلى قامشىلاردى تاپقان. بۇل قامشىلار بيلىك سيمۆولى رەتىندە قولدانىلعان جانە التىنمەن اشەكەيلەنگەن.

                   ساقتار مەن سكيفتەر
                    (ب.ز.د. V–III عاسىرلار)

     • قولدانىلۋى: سكيفتەر مەن ساقتار قامشىنى اسكەري ماقساتتا، جىلقىنى باسقارۋ جانە سوعىس قيمىلدارى ءۇشىن قولدانعان. سونىمەن قاتار، ولار قامشىنى جەرلەۋ راسىمدەرىندە بىرگە قويعان.
    • تابىلعان جەرى: ۋكراينا، “تولستايا موگيلا” قورعانى (بوريس موزوليەۆسكيي تاپقان).
     • زەرتتەگەن عالىمدار: بوريس موزوليەۆسكيي. 1971 جىلى سكيفتەرگە تيەسىلى التىن ورنەكتەلگەن قامشى بولشەكتەرىن تاپقان. بۇل جادىگەرلەر ەرميتاجدا جانە كييەۆتەگى ۇلتتىق مۋزەيدە ساقتاۋلى.

                    انتيكالىق ءداۋىر
       (ب.ز.د. I عاسىر – ب.ز. IV عاسىر)

     ەجەلگى ريم (ب.ز.د. I عاسىر – ب.ز. IV عاسىر)
    • قولدانىلۋى: ريمدە قامشى نەگىزىنەن جازالاۋ قۇرالى رەتىندە قولدانىلعان. Flagrum جانە Scutica دەگەن ەكى نەگىزگى ءتۇرى بولدى: ءبىرىنشىسى اۋىر قامشى، ەكىنشىسى – جەڭىل.
    • تابىلعان جەرى: پومپەي قالاسى، يتاليا (دجۋزەپپە فيورەللي تاپقان).
     • زەرتتەگەن عالىمدار: دجۋزەپپە فيورەللي. ول پومپەي قالاسىنداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە ەسكى ريمدەگى Flagrum جانە Scutica تۇرىندەگى قامشىلاردى تاپقان.

                       ەرتە ورتا عاسىرلار
                        (VI–VIII عاسىرلار)

      تۇركى قاعاناتى (VI–VIII عاسىرلار)
      • قولدانىلۋى: تۇركى قاعاناتىندا قامشى اسكەري قۇرال ءارى مارتەبە بەلگىسى رەتىندە قولدانىلعان. سابىنا مەتالل ەلەمەنتتەر قوسىلىپ، ءورىمى ارنايى قايىستان جاسالعان.
     • تابىلعان جەرى: ورحون-ەنيسەي جازبالارى مەن تۇركىستان قالاسى.
     • زەرتتەگەن عالىمدار: ورحون-ەنيسەي جازبالارىندا قامشىنىڭ اسكەري ءمانى تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعان. تۇركىستان قالاسىندا جانە الماتىداعى ۇلتتىق مۋزەيدە وسى ءداۋىردىڭ قامشىلارى ساقتالۋدا.

                   ورتاعاسىرلىق كەزەڭ
                      (X–XIV عاسىرلار)

      ەۋروپا (X–XIV عاسىرلار)
     • قولدانىلۋى: ورتاعاسىرلىق ەۋروپادا قامشى رىسارلىق داستۇردە مارتەبەنىڭ بەلگىسى رەتىندە پايدالانىلدى. سونىمەن قاتار، ولار جىلقىنى باسقارۋ جانە جەكپە-جەكتەردە قولدانىلعان.
     • تابىلعان جەرى: گەرمانيا، يتاليا، لوندون، بەرلين.
     • زەرتتەگەن عالىمدار: الويس ميۋنسەر. ول ورتاعاسىرلىق ەۋروپانىڭ داۋىرىندەگى قامشىلاردى زەرتتەپ، ولاردى لوندونداعى ۆيكتوريا جانە البەرت مۋزەيىندە جانە بەرليندەگى مەملەكەتتىك مۋزەيدە تاپقان.

                      موڭعول يمپەرياسى
                      (XIII–XIV عاسىرلار)

     • قولدانىلۋى: موڭعول يمپەرياسىندا قامشى جىلقى باسقارۋ جانە اسكەري قۇرال رەتىندە پايدالانىلدى، سونداي-اق بيلىك سيمۆولى رەتىندە دە قولدانىلدى.
     • تابىلعان جەرى: موڭعوليا، ۇلان-باتور (سەر دجون ۆەرنەر تاپقان).
     • زەرتتەگەن عالىمدار: سەر دجون ۆەرنەر. ول موڭعول اسكەرلەرىنىڭ قامشىلارىن زەرتتەپ، ۇلان-باتورداعى ۇلتتىق مۋزەيدە ساقتالعان جادىگەرلەردى تاپقان.

            رەنەسسانس جانە ەرتە جاڭا زامان
                      (XV–XVII عاسىرلار)

      جۇڭگو (XV–XVII عاسىرلار)
      • قولدانىلۋى: قىتايدا قامشى نەگىزىنەن ساندىك ءارى سالتاناتتى راسىمدەر ءۇشىن قولدانىلعان. ولار جىبەك، التىن جانە باسقا قىمبات ماتەريالدارمەن اشەكەيلەنگەن.
    • تابىلعان جەرى: جۇڭگو، پەكين (قىتايدىڭ ۇلتتىق مۋزەيىندە ساقتالعان).
     • زەرتتەگەن عالىمدار: قىتايلىق ارحەولوگتار مەن زەرتتەۋشىلەر بۇل كەزەڭنىڭ قامشىلارىن زەرتتەپ، ولاردى پەكيندەگى ۇلتتىق مۋزەيدەن تاپقان.

                         قازاق حاندىعى
                      (XV–XVII عاسىرلار)

    • قولدانىلۋى: قازاق حاندىعىندا قامشى جوعارعى مارتەبەلى تۇلعالاردىڭ ءرامىزى رەتىندە قولدانىلدى. حاندار مەن بيلەر قامشىلارىن ساندەپ، ولاردى كۇمىس، التىن جانە اسىل تاستارمەن بەزەندىرگەن.
    • تابىلعان جەرى: الماتى، تۇركىستان، ازىرەت سۇلتان مۋزەيى.
     • زەرتتەگەن عالىمدار: قازاقستاندىق ارحەولوگتار مەن ەتنوگرافتار، ونىڭ ىشىندە الماتى مەن تۇركىستانداعى ۇلتتىق مۋزەيلەر مەن ازىرەت سۇلتان مۋزەيىندەگى قامشىلار زەرتتەلگەن.

                    جاڭا ءداۋىر (XIX عاسىر)

     وڭتۇستىك امەريكا (XIX عاسىر)
     • قولدانىلۋى: ارگەنتينا مەن برازيلياداعى گاۋچو مادەنيەتىندە قامشى مال شارۋاشىلىعىندا قولدانىلعان نەگىزگى قۇرال بولدى. بۇل قامشىلار بىلعارىدان جاسالىپ، ورنەكتەرمەن ساندەلدى.
     • تابىلعان جەرى: ارگەنتينا، برازيليا، بۋەنوس-ايرەس (ۇلتتىق مۋزەي).
     • زەرتتەگەن عالىمدار: وڭتۇستىك امەريكانىڭ ەتنوگرافتارى مەن ارحەولوگتارى، اسىرەسە بۋەنوس-ايرەستەگى ۇلتتىق مۋزەيدە زەرتتەلگەن.

                          ورتالىق ازيا
                             (XIX عاسىر)

     • قولدانىلۋى: قازاق، قىرعىز، وزبەك حالىقتارىندا قامشى ساندىك ءارى شارۋاشىلىق قۇرالى رەتىندە پايدالانىلدى.
     • تابىلعان جەرى: الماتى، ورتالىق ازيا (ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي).
    • زەرتتەگەن عالىمدار: قازاقستاندىق ەتنوگرافتار مەن ارحەولوگتار، الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيدە ساقتالعان قامشىلاردى زەرتتەگەن.

                          قازىرگى زامان
                    (XX–XXI عاسىرلار)

    • قولدانىلۋى: قازىرگى ۋاقىتتا الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندە قامشىنىڭ ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەرى جۇرگىزىلۋدە. بۇل قامشىلار الەمنىڭ ءىرى مۋزەيلەرىندە ساقتالىپ، حالىقتىڭ مادەنيەتىن تانىتادى.
    • تابىلعان جەرى: كاير، لوندون، سانكت-پەتەربۋرگ، الماتى، ۇلان-باتور.
    • زەرتتەگەن عالىمدار: قازىرگى زامانعى ارحەولوگتار مەن ەتنوگرافتار. الەمنىڭ ءىرى مۋزەيلەرىندە قامشىنىڭ ءارتۇرلى ۇلگىلەرى زەرتتەلىپ، ولاردىڭ تاريحى مەن مادەني ءمانى تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتالۋدا.
     • قامشىنىڭ تاريحى مەن ونىڭ ءارتۇرلى ەلدەردەگى تابىلۋى مەن قولدانىلۋىن زەرتتەگەن عالىمدار وسى تاريحي جادىگەرلەردىڭ مادەني جانە تاريحي ماڭىزىن اشىپ، ولاردىڭ ءار كەزەڭدەگى ءرولىن تولىق تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى. ءاربىر ءداۋىر مەن ەلدە قامشى ءوزىنىڭ ەرەكشە مانىنە يە بولدى، جانە ول تاريحي زەرتتەۋلەر مەن مادەني مۇرا رەتىندە ماڭىزدى ورىن الادى.

         قازاقستاندا تابىلعان قامشىلار
                   تۋرالى مالىمەتتەر

       بۇل دەرەكتەر قامشىنىڭ تاريحي كەزەڭدەردەگى ەرەكشەلىكتەرىن جانە ونى تاپقان ارحەولوگتاردىڭ ەڭبەكتەرى

                          ساق ءداۋىرى
                (ب.ز.د. V–III عاسىرلار)

       • تابىلعان ءوڭىرى: شىعىس قازاقستان (بەرەل قورعاندارى) جانە جەتىسۋ ايماعى.
       •ەرەكشەلىكتەرى: قامشىنىڭ باستاپقى پروتوتيپىنە ۇقساس سابى بەدەرلەنگەن زاتتار مەن ات ابزەلدەرى تابىلعان. بۇل زاتتار جىلقى مادەنيەتىنىڭ دامۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قامشىعا ۇقساس زاتتار باي ەليتانىڭ سالتاناتتى بۇيىمدارى رەتىندە قولدانىلعان بولۋى مۇمكىن.
     • تاپقان زەرتتەۋشىلەر:
     • زەينوللا ساماشيەۆ – بەرەل قورعاندارىن زەرتتەگەن ارحەولوگ.
     • جۇمىس جىلدارى: 1990 جىلداردان باستاپ.
     • ساقتاۋلى ورىن: بەرەلدەگى جادىگەرلەر الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيدە جانە شىعىس قازاقستان وبلىستىق مۋزەيىندە ساقتالعان.

                   تۇركى قاعاناتى ءداۋىرى
                        (VI–VIII عاسىرلار)

      • تابىلعان ءوڭىرى: جەتىسۋ (ەسىك قورعانى مەن تالعار ماڭى).
     • ەرەكشەلىكتەرى: بۇل كەزەڭدە قامشى جىلقى شارۋاشىلىعىندا عانا ەمەس، كوشپەلى تۇركى بيلەۋشىلەرىنىڭ سالتاناتتى جانە اسكەري ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعان. سابىندا مەتالل ەلەمەنتتەرى جانە قاراپايىم تەرىمەن قاپتالعان ورىمدەر كەزدەسەدى.
    • تاپقان زەرتتەۋشىلەر:
    • ۆيكتور زايبەرت – كوشپەلى تۇركى مادەنيەتىن زەرتتەگەن ارحەولوگ.
     • جۇمىس جىلدارى: 1980 جىلدار.
     • ساقتاۋلى ورىن: بۇل جادىگەرلەردىڭ كەيبىرى الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيدە كورسەتىلگەن.

                     قاراحانيدتەر ءداۋىرى
                        (XI–XII عاسىرلار)

    • تابىلعان ءوڭىرى: وتىرار قالاشىعى مەن تۇركىستان ماڭى.
   • ەرەكشەلىكتەرى: بۇل قامشىلاردىڭ سابى اعاشتان جاسالىپ، تەرىمەن قاپتالعان. كەيبىر ۇلگىلەرىندە كۇمىسپەن بەزەندىرىلگەن ورنەكتەر بايقالادى. قامشى تۇرمىستىق قۇرال رەتىندە دە، ساندىك ماقساتتا دا قولدانىلعان.
    • تاپقان زەرتتەۋشىلەر:
    • الكەي مارعۇلان – وتىرار قازبالارىن زەرتتەگەن عالىم.
    • كارل بايپاقوۆ – ورتاعاسىرلىق ارحەولوگيانىڭ بەلگىلى مامانى.
    • جۇمىس جىلدارى: 1960–1970 جىلدارى.
    • ساقتاۋلى ورىن: وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق-مادەني قورىق-مۋزەيى جانە تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان قورىق-مۋزەيى.

                       التىن وردا ءداۋىرى
                     (XIII–XIV عاسىرلار)

    • تابىلعان ءوڭىرى: سارىارقا (ۇلىتاۋ)، سىرداريا بويى جانە وتىرار ماڭى.
    • ەرەكشەلىكتەرى: ساندىك جانە بيلىك بەلگىسى رەتىندە قولدانىلعان. سابىندا التىن-كۇمىس اشەكەيلەر، كەيدە اسىل تاستار بولعان. بۇل قامشىلار بيلەۋشى ەليتانىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن بىلدىرگەن.
     • تاپقان زەرتتەۋشىلەر:
     • الىبەك تولەبايەۆ – التىن وردا جادىگەرلەرىن زەرتتەۋشى.
    • جۇمىس جىلدارى: 1990 جىلدار.
    • ساقتاۋلى ورىن: ۇلىتاۋداعى جادىگەرلەر استاناداعى ۇلتتىق مۋزەيدە ساقتالعان.

                    قازاق حاندىعى ءداۋىرى
                       (XV–XVII عاسىرلار)

      • تابىلعان ءوڭىرى: تۇركىستان مەن تاراز ايماعى.
     • ەرەكشەلىكتەرى: قامشىلار قازاق قوعامىندا بيلىك سيمۆولى رەتىندە ەرەكشە ورىن العان. حاندار مەن بيلەردىڭ قامشىلارى ساندىك بەزەندىرۋلەرىمەن ەرەكشەلەنگەن. تۇرمىستىق قامشىلار جىلقى تەرىسىنەن ورىلگەن.
     • تاپقان زەرتتەۋشىلەر:
     • ورازاق سماعۇلوۆ – قازاق حالقىنىڭ انتروپولوگياسى مەن ەتنوگرافياسىن زەرتتەگەن عالىم.
     • جۇمىس جىلدارى: 1980–1990 جىلدار.
     • ساقتاۋلى ورىن: ازىرەت سۇلتان قورىق-مۋزەيىندە جانە ۇلتتىق مۋزەيدە ساقتالعان.

                      XIX–XX عاسىرلار

    • تابىلعان ءوڭىرى: قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرى.
    • ەرەكشەلىكتەرى: تۇرمىستىق جانە سالتاناتتى قامشىلار كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل قامشىلار زاماناۋي ەتنوگرافيالىق كوللەكسيالاردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.
    • تاپقان زەرتتەۋشىلەر: بۇل كەزەڭنىڭ قامشىلارى نەگىزىنەن حالىق اراسىنان جينالعان. ەكسپەديسيالارعا ەتنوگراف عالىمدار، سونىڭ ىشىندە الكەي مارعۇلان مەن ونىڭ شاكىرتتەرى اتسالىسقان.
    • ساقتاۋلى ورىن: الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي جانە ۇلتتىق مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر.

بولات بوپاي،

ەتنوگراف، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاق ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپ اكەدەمياسىنىڭ اكەدەميگى. تانىمال ەتنوگراف جازۋشى، استرولوگ، گۇلتانۋشى عالىم، ادەبيەت سىنشىسى.