اسا قۇرمەتتى گەرەكە! "جاس الاش" گازەتىندەگى (№10 11 اقپان 2014 ج.) سۇراققا جاۋاپ «ماڭگى ەلىمىز» اڭگى ەلگە اينالىپ كەتپەي مە؟» دەگەن ۋداي ۋايىمعا تولى، زاپران قۇستىرار ويلارىڭىزدى بولىسكەنىڭىزگە بەك ريزا بولدىم. «شەپۋقاڭىز» پەتۋقا بولىپ كۋكارەكۋلەپ بيلىكتىڭ مازاسىن الىپ تۇر. ماڭگى ەلىمىز اڭگى ەلگە تەز ارادا اينالىپ كەتسە جاقسى-اق بولار ەدى. اڭگى ەسەككە قاتىستى ءسوز ەكەنى بەلگىلى. اڭگى بولىپ «ويان قازاق» دەپ اقىرعانىمىزعا 100 جىلدان استى. ءبىر قازاق ويانبادى. ويانعاندارى اتىلىپ كەتتى. ويانباعاندارى قالعىپ مۇلگىپ «شۇكىر» دەپ ءالى ءجۇر. ولار وزدەرىن «زيالىمىز» دەپ سوۆەتتىك يدەالوگيانىڭ جەمىسى ەكەنىن ماقتانىش تۇتادى. ءسىز دەنساۋلىعىڭىزعا بايلانىستى شۇكىر دەيسىز، قالعان قازاق قوعام ازىپ توزسا دا ءالى ءازىر ىشەر ءشايىمىز بار عوي دەپ «شۇكىر» دەيدى. 2020، 2030، 2050 جىلى زامان جاقسارادى دەپ دامەلەنەدى. ءبارى «شۇكىردىڭ» ارقاسى. «كۇن كوسەمنىڭ» شىعارىپ سالما «دەيدىسىنە» ابدەن ۇيرەندىك. التىنبەك، زامانبەك قۇساپ اتىلىپ كەتكەمىز جوق. وعان دا شۇكىر. ارتىندا ىزدەۋشىسى جوق ەل جامان دەگەن وسىدان قالعان. سول جامان ەلدىگىمىزدەن ماڭگى ەل بولماقپىز 22 جىلدا ماگۇرت ەل بولىپ قالىپتاستىق. ويتكەنى، ءبىزدى ماڭگۇرتتىكتەن قۇتقاراتىن ءبىلىم ورداسىندا ءوزىڭىز ايتقانداي 12 مينيستر اۋىسىپ جاس بۋىنعا ماڭگۇرتتىكتىڭ ۋىن سەۋىپ كەتتى. بىرەۋى جاقسى اتاقپەن كەتكەن جوق. قازىرگى 22-23 تەگى بالاعا استىندا قىمبات ماشينا بولسا، تۇنگى جىن ويناقتىڭ كلۋبى بولسا «كۇن كوسەمنەن» جاقسى ادام جوق. قوعامنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيدى. ماشيناسىمەن سوعىپ كىسى ءولتىرىپ جاتسا اكەسى اقشا بەرىپ سۋدان تازا، سۇتتەن اق ەتىپ قۇتقارىپ الادى. شۇكىر، بالامدى قۇتقارىپ الدىم دەيدى. بالاسى ميلليونداعان اقشانىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىن بىلمەيدى. ەكەۋمىز ۇيدە جاتىپ «شۇكىر، ءتاۋبا» دەيمىز. باسقا امالىمىز جوق.

«سوۆەت وداعىنا راقىمەت ايتقانىڭىزدى» قۇپتايمىن. سوۆەت وداعىنداعىداي ءبىلىم بەرۋ ءجۇيسى جوق. سوندىقتان ەل نادان، ەل ماڭگۇرت كەشەگى سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرتىپ وردەن، مەدال ءوزىڭىز ايتقانداي سولكەبايلار بەرىپ اداسىراتىپ قويادى. ول سوۆەت وداعىنان قالعان جۇيەنىڭ سارقىنشاعى، اتتارى دا قىزىق «بارىس» «پاراسات» تاعى قانداي ەدى تىزەگە جەتپەسە دە كىندىككە جەتىپ سالبىراپ تۇرادى. سىزگە بەرگەن «پاراساتتان» كەيىن ەلدىڭ پاراساتى اشىلىپ تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەگەندەي جاعىمپاز «جوپەكەڭدەردىڭ» كوبەيگەنىنىڭ باستى بەلگىسى. باتىر دەيىن دەسەك سعىسىپ جاتقان سوعىسى جوق، ەر دەيىن دەسەك مەملەكەتتىڭ 150-200 دەن ءتول الىپ باققىزىپ جاتقان قويى جوق. ەگىزدەن تۋىپ جاتقان بيەسى، 300-400 ليتردەن ءسۇت بەرىپ جاتقان سيىرى جوق. ناداندار مەن ماڭگۇرتتەر جايلاعان ەلدە كەشەگى سوۆەتتىك پارتوكراتتار «دۇمشە مولدالار» بولىپ الدى. ءتىپتى ولاردىڭ سارى اۋىز بالالارى ءبىر-بىر مينيسترلىكتىڭ يەسى بولىپ الدى. دۇمشەلىكتەرى سول، نە ىستەرىن بىلمەي ءبىر كىسىنىڭ اۋىزىنا قاراپ «تاپسىرماسىن» ورىندايىن دەسە «جولداۋىن» وقىپ تۇسىنە الماي قۇدايعا جازىپ وتىر. ءسىز بەن ءبىز بىلمەيتىن نارسە كوپ، ويتكەنى، بىزدەر شاپىراشتى ەمەسپىز. تاۋەلسىزدىك تەك سولارعا عانا كەلگەن. سەكسەنگە قاراعان شاعىمىزدا سونى تۇسىنەتىن ۋاقتىمىز بولدى. تۇسىنگەنمەن، قايرات قىلار قاۋقار جوق. نادان بولعان سايىن ۇلكەن باستىق بولادى ەكەن، بۇل اۋرۋ قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن دەپ كولگىرسىمەڭىز. «كورگەنىمنەن كورمەگەنىم كوپ ەكەن، گوي-گوي» دەپ ولەڭ ايتقان ەكەن ءبىر اتالارىمىز. الدا كورەتىنىمىز ءالى كوپ، گەرەكە! «جوق نارسەنى دابىرايتىپ كورسەتۋ» تاۋەلسىزدىكتىڭ اكسيوماسىنا اينالدى. گەرەكە! رەفورما دەگەن جالعىز جازۋشىلار وداعىنا عانا ەمەس، ماڭگۇرتتەر باسقارىپ وتىرعان تاۋەلسىزدىگىمىزگە كەرەك. نۇرلان ورازالينگە ءسوزىن وتكىزە الماي جۇرگەن «شالدىرەكتەر» ادام جانىنىڭ ينجەنەرى، ەلدىڭ ايناسى بولا الا ما؟ قالاي «ماڭگى ەل» بولامىز، بورداي توزۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرمىز. مەن جازۋشىلارعا باعا بەرۋدەن اۋلاقپىن، ءوزىم ءوز بولىپ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ابايىن»، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھارىن» تۇگەلدەپ وقىپپىن. ءسىزدىڭ «شەپۋقاڭىزدان» باسقا شىعارمالارىڭىزدى وقىماپپىن. بۇل ءسىزدى سىرتتاي دا بولسا تانىمايمىن، بىلمەيمىن دەگەن ءسوز ەمەس، ءسىز تۋرالى جازىلعانداردى كوپ وقىدىم، سودان دا سىزدە ەنسيكلوپەديالىق ءبىلىم بار ەكەنىنە كوزىم جەتتى. سوڭعى جەتى-سەگىز جىلدا گازەت جۇرنال بەتتەرىنەن ماعلۇماتىم جەتەرلىك. سوندىقتاندا ورايى كەلگەندە وسى ماقالانى جازىپ وتىرمىن. عابيت مۇسىرەپوۆ ءىرى ءسوز شەبەرى، ءوزىنىڭ شەشەندىك مەكتەبى بار، بيلليارد ماڭىنا جينالاتىنداردىڭ قالجىڭى، ءازىلى (كىمدەر ەكەنىن جازباي-اق قويياىن) جاراسقان ءسوز مايتالماندارى. ەكى-ۇش جىل ءجيى كەزدەسىپ تۇرۋ باقىتىنا يە بولعانمىن. ون ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ جازادى ەكەن. ونى دا سىنشىلاردىڭ، «جوپەكەڭدەردىڭ» جازعاندارىنان وقىپ ءبىلدىم. سوۆەتتىك جازۋشىلاردىڭ باسىن قوسقان م. گوركيي بولسا، قازاقستاندىق جازۋشىلاردى باسپانالى ەتۋگە ءسۇت كومبيناتىنا بۇيىراتىن عيمراتتى الىپ بەرىپ وداق قىلعان ءعابيتتىڭ عاجاپ ەرلىگى دەپ بىلەمىن. جازۋشىلىق مۇمكىندىگىن اشۋعا، ءسىز سياقتى جاتىپ الىپ جازۋعا ۋاقتىسى بولمادى. «جۇلدىز» جۇرنالىنان «ۇلپان»، «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە» دەگەن اڭگىمەسىن وقىعانىم بار. وسى ەكەۋى-اق ءعابيتتىڭ كەمەل جازۋشى ەكەنىن ايقىنداپ تۇر. گەرەكە! ءسىز ساياساتپەن اينالىسپاعان بولساڭىز ساياسات سىزبەن اينالىسادى. ءسىز وسىنى جاقسى تۇسىنگەن ادامسىز. ءبىلىم دەڭگەيىڭىز، فيلوسوفيالىق وي تولعامىڭىز ءوزىڭىز اتاپ وتكەن اقىن جازۋشىلاردان الدە قايدا جوعارى ەكەنىنە كۇمانىم جوق. ءسىز ۇناتقان ساياساتكەرلەر ەمەس، ولار ساياساتتىڭ ورىنداۋشىلارى. ءبىر كىسىنىڭ اۋىزىنا قاراپ تۇرعان جۇيەگە تاس كەنەشە جابىسىپ قالعان ساياساتكەرلەر ەرتەڭگى كۇنىنە كوز جۇگىرتە المايتىن وتىز التى كارتاداعى «كۇن كوسەمنىڭ» قولىنا ۇستاعان جاندايشاپ كوزىرلەرى. گەرەكە! جازۋشى دەگەن ماماندىق يەسى ەمەس، تالانت يەسى. ادەبيەتشى دەگەن جازۋشىنىڭ جازعان شىعارماسىن ناسيحاتتايتىن ءمۇعالىم، ماماندىق يەسى. قيالىڭ-فانتازياڭ بولماسا جازۋشى بولا المايسىڭ. كۇشەنشەك اقىن بولعانشا ازامات بولعان مىڭ ارتىق. ەكى قازاقتىڭ ءبىرى اقىن ەكەنىنە داۋىم جوق. ءبىراق، قاسىم، ماعجان، مۇقاعالي بولا المايدى. جازۋشىنىڭ دا، اقىننىڭ دا تالانتىن ۇشتايتىن ينستيتۋتتىڭ كەرەك ەكەنى راس. وعان تاۋمان اماندوسوۆتاي، تەمىربەك قوجاكەيەۆتەي ءدارىس بەرەتىندەر تابىلا ما؟ سىزدەگى پۋبليستيكالىق تالانتتى مويىندايتىن، قاستەرلەيتىن وقىرماندارىڭىز ەسىمىڭىزدى «ماڭگى» ساقتاۋعا قۇشتار-اق. ول ءۇشىن ءسىز قۋانساڭىز سول ەسىم يەسى زامانعا وزىندىك كوزقاراسپەن قاراسا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاپ قالۋعا اتسالىسسا ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز «ماڭگىگە» قالادى. ويتكەنى قازاقتا جەتى اتانى ءبىلۋ دەگەن ءداستۇردى ءسىز جاقسى بىلەسىز. ول ۇمىتىلمايدى. گەرەكە! جۇمباق ءولىم تاۋەلسىزدىگىمىز كەزىندە جيىلەپ كەتكەنىنە ءومىر سۇرگىزىپ وتىرعان جۇيە كىنالى ەكەنىن ءسىز جاقسى بىلەسىز. نەگە «اسىقپاۋ كەرەك، اراعا ۋاقىت سالۋ كەرەك» دەپ اقىل ايتاسىز؟ تەمىردى قىزعان كەزىندە سوقپاي ما؟ جەلتوقسانشىلاردىڭ سىرى ءالى اشىلعان جوق. وعان التىنبەك، زامانبەك، اقسەلەۋدىڭ ءولىمى قوسىلدى. ونى بىلەتىن ادامداردىڭ بار ەكەنىن بىلەسىز. تىم بولماسا بالعابەك قىدىربەك ۇلى قۇساپ مەن ولگەن سوڭ جاريالاڭدار دەپ وسيەتتەپ ، جازىپ تاسقا باستىرىپ كەتپەيسىز بە؟ بۇگىنگى جۇيە ءبىرىن ءبىرى ماقتاۋدان تۇرادى. ءسىز كىرگىزگەن قازاق تىلىنە «جوپەكەڭ» دەگەن تەرمين ماعان قاتتى ۇنايدى. تابان جالاعاننان «جوپا» جالاعان دۇرىس-اق قوي. ىشتەن قورىتىلىپ شىققان ءدامنىڭ ءيسى بار، تىم بولماسا ءبىر كەكىرىپ قالادى. كەكىرىك ساسىعان اۋىزدان نە ءجوندى ءسوز شىعادى، بار اقىلدان اداستىرىپ جىبەرمەي مە؟ «اقىلدىڭ پۇتى دەگەن بەس-اق تيىن» دەپ ومار حايام وسىندايدان ايتقان ەكەن عوي. «قازاقستاندى قالاي قۇتقارامىز» دەگەن ءسوزدى ايتاتىن ادامدار ءولىپ كەتتى. ولار مۇحتار اۋەزوۆ، باۋىرجان مومىش ۇلى، جۇبان مولدعالييەۆ ەدى. كوزى ءتىرى مۇحتار ءماعاۋيندى جەر اۋدارىپ جىبەردىك. ەندىگى تۇيسىكسىزدەردەن نە سۇرايسىز؟ قازىرگى بيلىكتە وتىرعان جەمقورلاردىڭ قازاقستانعا جانى اشي ما؟ اشىمايدى. ۇرلىق قارلىقپەن جيعان تەرگەنىمىزدى قالاي ساقتاپ قالامىز دەپ ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنەدى. ونداي ادامنان پاتريوتتىق سەزىم شىعا ما؟ شىقپايدى. بۇگىن ءبىز كۇستانالاپ وتىرعان د. قونايەۆ ءتورت بولمەلى ۇيدە ەلمەن بىرگە تۇرىپ كەلدى. يسپانيادا، دۋبايدا، انگليا، شۆەساريادا ءۇيى جوق ەدى، ل. برەجنوۆپەن دوس بولىپ، تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان كەزدە قوس قاباتتاپ بەس ءۇي سالدىرىپ السا دا قۇدرەتى جەتەتىن ەدى. ءبىراق ويتپەدى. ول ەلىن ويلاعان پاتريوت ەدى. قازىرگىلەر جەكە باسىنىڭ قامىن ويلايدى. قازاقستاننىڭ كوگەرمەي، كوبەيمەي وتىرعانى سول. وسى ايتىلعان پىكىرلەردى قوستاپ «دات»، «جاس الاش» گازەتىندە «قازاقسىز قازاقستان» ماقالاسىن جاريالاعان مۇحتار ماعاۋينگە جوعارى باعا بەرگەنىڭىز، ءسىزدىڭ دە دەڭگەيىڭىزدىڭ جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى. قازاقستاندى ءقازىر ءدىن جايلاپ كەتتى. «ەرىنبەگەن ەتىكشى بولادى» دەگەندەي ءدىني يمامدار كوبەيىپ كوبىكتەنىپ بارادى. ال ءسىز ناعىز مۇسىلمانسىز. ءسىز ىستەگەن مۇسىلمانشىلىقتى ءوزىڭىز ەرەكشەلەگەن «ليۋتەرمانيندەر» جاساي المايدى. ءسىز قۇساپ قازى قارتا جەپ، جال جايا شايناي المايدى. ليەۆ تولستوي بولىپ «ۆوينا ي مير» «اننا كارەنينانى» جازباساڭىزدا «شەپۋقاڭىزدىڭ» ءوزى نە تۇرادى؟! ن. نازاربايەۆقا جازعان حاتتىڭ كوكەسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. «كۇن كوسەم» كادردان قاڭسىپ قالعاندىقتان ءبىر شاپراشتىنى شىر اينالدىرىپ ءبىر ورىنعا ءۇش رەت اكەلۋدەن جالىقپايدى. وقىمىستىلاردى وقۋدان جالىقپاعان گەرەكەڭ، نەگە اقىل ايتۋدان جالىعادى. ءسىزدىڭ اقىلىڭىز اۋاداي قاجەت. ءسىز كوپ وقيسىز. كوپ ويلار تۇيەسىز. ماڭگى ەل بولا المايتىنىمىزعا كوزىڭىز جەتىپ وتىر. ودان دا اڭگى بولىپ ءبىر اقىرساق ءۇنجارعىمىز كوتەرىلىپ، الداۋ ارباۋدان قۇتىلىپ، كەدەندىك وداققا كىرىپ تاۋەلسىزدىگىمىزدى جويىپ الۋدان ساقتانايىق. ماڭگىلىكتەن دە، ماڭگۇرتتىكتەن دە ساقتاناتىن جولدان تايىپ بارامىز.

سادىق سماعۇلوۆ