پۋتين باتىس اليانسىنا قارسى قىرعي قاباق سوعىس ءجاريالاعان ەدى. ول سوعىس تاريحتا ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك قىرعي قاباق سوعىسى دەگەن اتاۋمەن كىرگەن بولاتىن. ول تۋرالى ءبىز جازعانبىز.[1]پۋتين ءوزىن الەم تاريحىندا چەرچيل  مەن رۋزۆەلت پەن قاتار قويعاندى ءجون كورەدى. باتىس ەلدەرىنىڭ ءباسپاسوزى جىلما جىل ونى جۋرنالدارىنىڭ ەڭ بەدەلدى ساياساتكەرى رەتىندە باعالاعانىن اسا راحاتتانا وقيدى. پۋتي 2007 جىلعى گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى سوزىندە الەمدى ءبىر شوشىتتى. ءيا ،ءپۋتيننىڭ سول ءسوزىن تەك ۋينستون چەرچيل 1946 فۋلتونداعى (اقشتىڭ شاعىن قالاسى)  ايتقان ءسوزى العاشقى قىرعي –قاباق سوعىستى جاريالاۋىمەن تەڭ ەدى. باتىس ەلدەردىڭ باسپاسوزىنە جانە رەسەي  تەلەديدارىنا ارناپ سول ويلاردى كەيىنىرەك تاپتىشتەپ بىرنەشە رەت ايتىپ بەردى. ماسەلەنكي، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ۆالداي فورۋمىنداعى سوزىندە  اقش-تى جانە  ونىڭ گەوساياساتىن اياۋسىز سىناپ، وسىدان بىلاي ەشبىر ماڭىزدى ساياسي ارەكەت رەسەيسىز شەشىلمەۋ كەرەك جانە شەشىلمەيدى دەدى . باتىس ەلدەرى رەسەي الدىندا كىنالى، رەسەيدىڭ گەوساياسي مۇددەلەرىمەن ساناسپاۋعا جول بەرىلمەيدى. ءپۋتيننىڭ اشىنىپ سويلەۋ سەبەبى باتىس ەلدەر اليانسى رەسەيگە (رەسەي ۋكراينانىڭ قىرىم تۇبەگىن باسىپ الىپ، سول مەملەكەتتىڭ شىعىس ولكەلەرىندە   گيبريدتىك،  اسكەري وپەراسيالارىن  باستاعان  بولاتىن)  ەكونوميكالىق سانكسيالار سالعان  ەدى. [2]

ءپۋتيننىڭ سول ءسوزى مەن ساياساتى  رەسەيدىڭ ءار ورىسىنىڭ جۇرەگىنە جول تاپتى. قاراپايىم ورىستىڭ رۋحىن كوتەردى. قاشاڭعى ءبىز ورىس باتىس ەلدىرىنىنىڭ ايتقانىن ىستەپ، ولاردىڭ الدىندا تىزەرلەپ تۇرۋىمىز كەرەك. جەتەدى، وسىدان بىلاي ءوز مۇددەلەرىمىزدى باتىل قورعايتىن بولامىز دەگەن ۋاجدەر ايتىلدى. ءپۋتيننىڭ باتىسقا قارسى اسقاق سويلەۋىنىڭ بىرنەشە قيسىنى بار ەدى. باتىس دارمەنسىز.باتىس تىم بەيبىتشىل جانە ىمىراشىل، رەسەي سياقتى قۋاتتى  اسكەري يادرولىق قارۋى بار مەملەكەتكە قارسى شارالارعا بارا المايدى. ونىڭ الدىندا رەسەي پريدنەستروۆەنى مولداۆيادان ءبولىپ العان، قاراباحتى ءازىربايجاننان تارتىپ الىپ ارمەنياعا بەرگەندە،  باتىس اليانسى سالقىن قاندىق بايقاتىپ رەسەيدى تەك ەسكەرتىپ قانا قويعان.  2008 جىلى رەسەي گرۋزياعا شابۋىل جاسادى. باتىس اليانسى تاعى دا بۇل شاعىن مەملەكەتكە ايتارلىقتاي اراشا بولا المادى.[3]باتىس ەلدەر اليانسى رەسەيدىڭ گازى مەن مۇنايىنا  تاۋەلدى ەدى، باتىس دەرجاۆالار بىرلەستىگى رەسەيدىڭ دە مۇددەلەرىمەن ەسەپتەسكەن ءجون بولار دەپ مولداۆيا، ءازىربايجان، گرۋزيا تەرريتوريالىق تۇتاستىعى ءۇشىن كونفرونتاسيادان تارتىنعان ەدى.ءبىراق رەسەيدىڭ ۇلىدەرجاۆالىق ساناسى قوزا بەردى. ورىس حالقى پۋتين ەكسپانسيانيزمىن ءبىراۋىزدان قولدادى.  ەندىگى كۇنكەزەك ۋكرايناعا ءتوندى.

رەسەي ءميليتاريزمى ۋكرايناعا اۋىز سالدى. ءبىراق ۋكراينانىڭ ءجونى بولەك ەدى. باتىس ەلدەرى ۋكرايناعا ەكونوميكالىق جانە ديپلوماتيالىق قولداۋ جاسادى. سولاي ۋكراينا قىرىم مەن دونەسك پەن لۋگانسكىدان ايىرىلسا دا اگرەسسورعا قارسى تۇرا الدى. رەسەي يمپەرياشىلدارى ايتقانداي «نوۆوروسسيا جوسپارى جانە ورىس الەمى» جۇزەگە اسپاي، قاڭتارىلىپ قالدى. ۋكرايناداعى «گيبريدتىك سوعىس»  پالەندەي ءساتتى بولماي تۇر، باتىس ەلدەر سانكسيالارى رەسەيدى قىسىپ بارادى.

قوش. پۋتين ءوزىن دارىندى تاكتيك، ءبىراق ناشار ستراتەگ رەتىندە كورسەتتى. قازاق ديپلوماتياسى شەبەر قىرىنان كورىنىپ ءبىز امان قالدىق.

بارا كەلە رەسەيدىڭ ىشكى جاعدايى ناشارلاپ كەلەدى. ەڭ الدىمەن رەسەي ەۆرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتاستارىنا ۆاليۋتا جانە تاۋار ەكسپانسياسىن جاساماق بولدى.رەسەي ءرۋبلىنىڭ قۇلدىراۋى رەسەي تاۋارلارىنىڭ قازاقستان مەن بەلورۋسسيا  نارىقتارىندا قامتاماسىز ەتپەك ەدى. بۇل ساياسات قازاقستانعا رەسەي تاۋار ەكسپانسياسىن 1998 جانە 2009 جىلدارى جاساعان بولاتىن، سولاي ءبىز ءوز تاۋار وندىرۋشىلەرىمىزدى باسەڭدەتكەن ەدىك. وتكەن جىلى ءتول ۆاليۋتامىزدىڭ باعامىن  مولشەرى 85% تومەندەتۋگە ءماجبۇر بولدىق. بۇل جاعداي قولايسىز بولسادا ءوز تاۋار وندىرۋشىلەرىمىزدىڭ مۇددەسىنەن شىقتى. سول سياقتى تەڭگەنىن باعامىن قيسىنسىز ۇستاپ تۇرۋ بارلىق ۇلتتىق قورداعى قارجىنىڭ تاۋسىلۋىنا اكەلمەك ەدى.  قازاقستاننىڭ وتكەن جىلدارداعى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى نەگىزىەن دۇرىس بولعانعا ۇقسايدى. كەمشىن تۇسى-دسۇ-نا  تىم ءجاي كىرۋ، ەكونوميكالىق رەفورمالاردى كەشەۋىلدەتۋ(قۇرىلىمدىق رەفورمالارىدى مەڭزەيمىز)، سوت رەفورماسى، جەرگىلىكتى جەردى باسقارۋ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋ سياقتى.  جۇزەگە اسقان اسقان ق ر ازاماتتىق كودەكسى، مەملەكەتتىك سەكتوردى قىسقارتۋدى كەرەكتىگىن ەلباسىنىڭ ءوزى تالاي رەت ايتتى (مۇمكۇن 20% دەيىن). قازاقستاننىڭ ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى - ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاپ قالۋ، تۇرمىس دەڭگەىن ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە مەيىلىنشە تومەندەتپەۋ. رەسەيمەن كونفرونتاسياعا تۇسپەۋ.

ال رەسەيگە كەلسەك ولاردىڭ  رەفورما جاسايتىن ءتۇرى جوق. رەسەي بارلىق كورشىلىرىمەن اراز، ءبىراق ورىستىڭ 95% (ەگەردە سوسيولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ايتقانى راس بولسا) ونى قولدايتىن كورىنەدى.سولاي دەسەك تە ولاردا دا 2015 جىلى ءبىرقاتار  الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق نارازىلىقتار بايقالدى. ينفلياسيا مەن ءرۋبلدىڭ قۇلاۋى قاراپايىم ورىستىڭ قارجىسىن ورتالاندىردى.  ەندى شەت ەلدىك تاۋارلاردى الۋ كوپ قىمبات تۇسەدى. كەدەيلەر مەن كەمباعال جاندار سانى كوبەيدى. ولار ءتيىستى ايلىعىن الا الماي جۇرگەن مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر (جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر ءبىرقاتار ولكەلەردە اۋىر جاعادايدا). ورتالىق بيۋدجەت وزدەرىنىڭ شىعىندارىن ۇلتتىق قوردان الىپ وتىر، ءبىراق رەزەرۆتىك جانە ۇلتتىق قور دا ورتالىنىپ كەلەدى. 2017 جىلى ول قورلار تاۋسىلۋى ىقتيمال.  سول سياقتى دالنەبويششيكتەر (اۋىرجۇكتى اۆتوموبيلدەرگە قوسىمشا جول سالىعى سالىنعان بولاتىن  )نارازىلىعى. ولاردىڭ بەيبىت نارازىلىعى نەگىزىنەن جەڭىسپەن اياتالىپ كەلەدى.

رەسەيدىڭ ءبىرقاتار ۇلتتىق رەسپۋبليكالارىندا  نارازىلىق بايقالادى. اشىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان تاتارستان مەن شەشەنستان. ولار ءوز ولكەلىك ەكونوميكالىق ەگەمەندىگىن رەسپۋبليكالىق ساياسي- مادەني ەگەمەندىككە اينالدىرىپ كەلەدى. باسقا ەتنوستار ءبىز ۇلتپىز دەپ ورىستى دەموگرافيالىق جولمەن تىقسىرىپ كەلەدى. ماسەلەڭكي، تۋۆادا ورىس قالمايتىن سياقتى، ياكۋتيادا ورىس ۇلەسى قۇلدىراپ بارادى. جاستار اراسىندا ۇلتارالىق توبەلەسۋدى كورىنىستەرى ۆيديو ينتەرنەت  ارقىلى تاراتاتىن كورىنەدى، ال ولارعا جازىلعان كوممەنتەرييلەردەن ادام شوشيدى. جەرگىلىكتى تاتار ۇلتشىلدارىنىڭ تالابى: انا ءتىلىن قورعاۋ    ارەكەتتەرى، رەسپۋبليكالىق پرەزيدەنت ستاتۋس  اتاۋىن ساقتاپ قالۋ قوزعالىسى بار، تۇركيامەن مادەني جانە بيزنەستىك بايلانىستارعا شەك قويماۋ تالابى اكتۋالدى. ياكۋتيادا ۇلتشىلدىق باعىتتاعى ەكولوگيالىق قوزعالىس كۇشەيىپ كەلەدى، ياكۋتتەردىڭ ۇلەسىن باسشىلار كورپۋسى اراسىندا كوتەرۋ يدەياسى كوپ كوتەرىلەدى؛ بۋرياتيادا  ورىستاردى كوشىرىپ اكەلۋ ساياساتىنا نارازىلىق بار. ماسكەۋ بۇرىن باس قاتىرماي ، جەرگىلىكتى حالىقپەن ساناسپاي، اكىمشىلىك جولمەن بارلىق ماسەلەردى وڭاي شەشەتىن ، ءقازىر ولاي ىستەۋ قيىنداپ بارادى، از ۇلتتار كوشەگە شىعىپ نارازىلىق  ءبىلدىرۋى ىقتيمال. بەيبىت تۇرىندە داميتىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى پايدا بولۋدا. بۇرىن از ۇلتتار ەليتاسى ۇلتتىق تالاپتاردان اۋلاق جۇرەتىن، ەندى ۇلتتىق ەليتا ۇلتتىق تالاپتاردى ەرتتەپ مىنگەن سياقتى.

رەسەي ساياسي ەليتاسىنىڭ ءبىر توبى ولارعا سالىنعان شەتەلدەرگە شىقپاۋ تۋرالى شەكتەۋلەرگە نارازى. ولار ازىرشە بيلىككە باتىل تالاپ قويعان جوق.

رەكرەاسيالىق نارازىلىق. بۇگىنگى تاڭدا ورىستار ەگيپەتكە(مىسىر ەلى)، تۇركياعا بارا المايتىن بولدى.2000-شى جىلدارى رەسەي تۋرفيرمالارى جەر شارىندا اپارمايتىن  جەرى، ورىستىڭ دەمالىپ، سايرانداماعان جەرى جوق سياقتى ەدى. بارىنەن دە ورىس كوپ شارلايتىن مەملەكەتتەر تۋركيا مەن ەگيپەت ەدى. ەندى ول مارشرۋتتار ورىس ءۇشىن جابىلدى. تۋرفيرمالار شىعىنعا ۇشىراپ ، ورىس رەنجۋلى.

تۇتىنۋشىلىق نارزىلىق. سوڭعى جىلدارى ورىس جەمەگەن تاعام قالماعان سياقتى. ەندى باتىس ەلدەردە وندىرىلەتىن سىرلار ، اتلانتيكالىق سەلد، تاعى دا باسقا تاۋارلار عايىپ بولدى.بۇل دا بولسا ورتاڭ قول ورىستىڭ پۋتين ساياساتىنان كوڭىلىن قالدىرادى.

رەسەي ءباسپاسوزى «پەرەسترويكاعا»، ياعني «قايتا قۇرۋ»  مەن «ءجاريالىلىققا» بەت الدى.كسرو داعى «پەرەسترويكا» مەن «ءجاريالىلىق» نەگىزىنەن ەكى اق باسپاسوزدەن باستالدى-ول «وگونەك» جۋرنالى مەن «موسكوۆسكيە نوۆوستي» گازەتى. بۇگىنگى تاڭدا – راديو «ەحو موسكۆى»، تەلەكانال «دوجد»، «سوبەسەدنيك»، «سنوب.رۋ»، «سلون.رۋ» ت.ب.س.س. سىني كوزقاراستاعى باسىلىمدار كوپ.ولار رەسەيدەگى جاعدايدى وبەكتيۆتى جانە سىني سيپاتتايدى.بيلىك ولاردى قاداعالاي الماي كەلەدى.سونىمەن پۋتين گورباچيەۆتىڭ باسقا ءبىر ءتۇرى. پۋتين بۋگىنگى كۇننىڭ ءستالينى ەمەس.  گورباچيەۆ بايقۇس ءوزى دەموكرات ،ءوزى يمپەرششيك ەدى، پۋتين دە سول كۇيگە ءتۇسىپ كەلەدى، اقپاراتتىق قوعامدا اقپاراتتى تيۋ مۇمكىن بولماي تۇر.

رەسەيدەگى باسپا ءسوز تاراۋىنا سارالاساق  «پەرەسترويكا»، ياعني «قايتا قۇرۋ»  مەن «ءجاريالىلىق» باستالدى دەمەكپىز. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا بۇل ءۇردىس 10-17 ايدا شىڭىنا جەتەدى. رەسەيدە بۇل باعىت ساياسي داعدارىس پەن رەسەيدىڭ كەلەسى ىدىراۋىمەن اياقتالادى. قازاقستان تاعى دا تىنىس الىپ دەموكراتيالىق زايىرلى مەملەكەت قۇرۋعا تاعى ءبىر شانس الادى.

..............................................................

1. ازيمباي گالي نوۆايا ميروۆايا «حولودنايا ۆوينا». altyn-orda.kz 13 وكتيابريا  2013؛ openrussia.org 18.12.2015؛ ازيمباي گالي يتوگي پەرۆوي ميروۆوي "حولودنوي ۆوينى". ناچالو ۆتوروي ميروۆوي "حولودنوي ۆوينى": بيتۆا زا ۋكراينۋ.08.02.2014 centrasia.ru
2. ۆالدايسكايا رەچ پۋتينا. وسنوۆنىە تەزيسى http://www.vesti.ru/doc.html؟id=2071341
3. ءازىمباي عالي ورىستىڭ باس اۋرۋى قازاققا جۇقپاي ما؟ وسى تۇستا ۇلت پەن ەليتا بىرلىگى كەرەك 05.01.2016 qamshy.kz؛ ult.kz ؛ openrussia.org؛

ءازىمباي عالي