Ýahabıa aǵymy dep Muhammed ıbn Abdýlýahab esimdi kisige ergenderdi aıtady. Ol 1703 jyly arab túbegindegi Najd eldimekeninde týǵan. Tolyq aty jóni: Muhammed ıbn Abdýlýahab ıbn Súleımen ıbn Álı ıbn Muhammed ıbn Ahmad ıbn Roshıd. Al «salafıa» sózi – arab tiliniń «salaf» sózinen shyqqan. Salaf degen sózdi bir aýyzben aıtsaq, ótken ata-babalar degendi bildiredi. Dinde qoldanylatyn salaf salıhsózderiniń máni sahabalar men tábıǵınder ómir súrgen  alǵashqy musylmandardyń úsh altyn ǵasyryna qatysty aıtylady.

Bul top sol alǵashqy musylmandarǵa erýshilermiz dep ózderin solarǵa jatqyzady. Árıne, ol bos uran ǵana. Jalpy dinı bilimi joq, qarańǵy  halyqty ózderine tartý úshin osyndaı urandar tastap, barynsha baýraýǵa tyrysady. Islam dininde jalǵan uran, negizsiz úndeýge jol joq. Aqıqatqa jetý joly – bilim arqyly, aıqyn dálelder arqyly jáne joǵary rýhanı jetistiktermen aıqyndalady. Árıne, bul jolda óte tereń  izdenimpazdyq tanytýǵa, barlyq kúsh qýatty jumsaýǵa týra keledi. Sebebi aqıqat asa qymbat nárse, sol úshin de Alla Taǵalanyń  kórkem esimderiniń biri – Álhaq.

Ár top ózin aqıqat jolyndamyz deıdi (ýahabı, habashı, hızbýttahrır, ıhýan, súleımenshi, nurshy, tablıǵshy, keıbir adasqan sopylar). Olardyń adasýshylyǵyn anyqtaý úshin óte tereń bilim jáne izdenis talap etiledi. Ýahabıa nemese salafıa dep eki bólek atalǵanmen olar bir aǵymnyń aty. Óz ishterinen madhalıtter sekildi bólingen ataýlary da bar. Olardyń ustanymdary, senimderi bir bolǵandyqtan, eshqandaı aıyrmashylyǵy joq.

Bul toptyń shyǵý tegi Islam áleminiń quldyraý kezeńine týra keldi.  Sol shaqta damyǵan elder (ımperıalar) Afrıka jáne Azıa elderin otarlaı bastaǵan edi. Kóptegen elder batys memleketteriniń otaryna aınaldy.

Aǵylshyn memleketiniń basshylary musylmandar arasyndaǵy bılikti álsiretý úshin Saýyd taıpasy men Muhammed ıbn Abdýlýahabty qoldady, oǵan saıası jáne qarjylaı kómek berdi, qarý jaraqpen de kómektesti. Sol ýaqyttan beri ol jer saýyt  taıpasynyń atymen – Saýdıa (Saýd Arabıa Koróldigi) dep  atalady. Al din salasyn osy kúnge deıin Muhammed ıbn Abdýlýahabtyń  urpaqtary basqarady. Muhammed ıbn Abdýlýahab óziniń radıkaldy kózqarastaryn  Ahmad ıbn Taımıa (hıjrı jyl sanaýy boıynsha 661, mıladı 1263 jyly Sham ólkesindegi Hıran deıtin eldimekeninde týǵan) degen kisiniń jáne onyń shákirtteriniń eńbekterinen alady. Ýahabıa aǵymynyń musylmandardyń 95 paıyzy (áhli sýnna ýa jamaǵa) ustanatyn  aqıda, senim,  fıqh, zań jaǵynan kóptegen aıyrmashylyqtary bar.

 Aqıdaǵa baılanysty aıyrmashylyqtary

Aıtyp ketetin mańyzdy másele, bizdiń bul máselelerdi dáıek etken kezdegi maqsatymyz – olardy kúpirlike shyǵaryp,  habashıtter sekildi musylmandardy bir-birine aıdap salyp, jek kórgizip, ibiliske járdem bolý emes, kerisinshe ár musylman osy toptardyń shyǵý tegi qandaı, olardyń ustanymdyry ne ekendigin tanytý jáne bul dinı ustanymdardyń ıslam dinine qanshalyqty qaıshy keletindigin kórsetý ǵana. Sáláfı aǵymy ishteı birneshe jikke bólinip ketkenimen, taýhıd (senim) turǵysyndaǵy ustanymdary ortaq. Olar ony dáripteýde bar múmkindikterin paıdalanady.

 Ýahabıler taýhıdty úshke bóledi:

1. Rýbýbıa taýhıdi.

2. Ýlýhıa taýhıdy.  

3. Esim sıpattar taýhıdi.     

1.     Rýbýbıa taýhıdi

Maǵynasy: Alla Taǵala jalǵyz, barlyq nárseniń rabbysy, patshasy, onyń serigi joq, álemniń  jaratýshysy, barlyq álemdi  basqarýshy dep sený.

Olar aıtady: bul taýhıdty barlyq quraıysh múshrikteri moıyndady jáne budan da basqa din ókilderi: ıahýdı, hrıstıan, býddıstter de moıyndady deıdi. Sol úshin de kim rýbýbıa taýhıdyn moıyndasa, ol ıslam dininde bolyp eseptelmeıdi. Tipti ýlýhıa taýhıdyn moıyndaǵansha  deıdi. Olardyn dáleli:                                                                                                                                   «Luqman» súresiniń 25-aıaty: «Eı, Muhammed! Eger olardan aspandardy jáne jerdi kim jaratty?» dep surasań, olar mindetti túrde: Allah, deıdi. Aıt: «Barlyq maqtaý Allahqa!» dep. Biraq olardyń kóbi bilmeıdi».  Osy sekildi aıattardy keltiredi.

1.     Ýlýhıa taýhıdy.

Maǵynasy: Alla Taǵalany ǵıbadat isterinde jalǵyz dep sanaý. Oǵan dálel «Fatıha» súresiniń 5-aıaty. «Saǵan ǵana qulshylyq jasaımyz, ári Senen ǵana járdem tileımiz!» Osy sekildi aıattardy keltiredi.

Olar Alla Taǵala adamzat pen jyndy ýlýhıa taýhıdy úshin jaratty jáne elshiler men kitaptar osy úshin jiberilgen deıdi.Ýlýhıa taýhıdyn moıyndamaıtyn múshrikter jáne ózge din ókilderi adasqan deıdi. Tipti ózderin qoldamaıtyn 95 paıyz musylmandardy ýlýhıa taýhıdyn moıyndamady dep kúpirlik nemese bıdǵatta aıyptaıdy. Sol úshin ýahabı nemese salafı jamaǵaty ıslamnyń ózge toptaryn moıyndamaı, jek kórip, aıamaı ajalǵa qıatyny da sodan. Bul óte qaterli nárse sebebi álemniń 95 paıyz musylmandary matrýdı nemese ashǵarı mektebin ustanady. Olardyń ustazdary Ibn Taımıa óziniń «Mınhajýsýnna» degen kitabynda musylmandardyń 95 paıyzy ustanatyn Matrýdı jáne Ashǵarı aqıdasy jaıly bylaı deıdi: «Olar taýhıdtan tek rýbýbıa taýhıdyn bildi; ol – Alla  árbir nárseniń Jaratýshysy jáne onyń Rabbysy dep moıyndaý; al ýlýhıa taýhıdy men esim sıpattar taýhıdyn odan shyǵaryp tastady: Bul rýbýbıa taýhıdyn múshrikter de moıyndaıtyn edi,»dep jalpy musylmandarǵa tilin tıgizdi. Sondaı-aq «Rısalatý ahlý soffa» degen kitabynyń 34-betinde bylaı deıdi: «Rýbýbıa taýhıdy kúpirlikti qaıtarmaıdy jáne oǵan jeterlik bolmaıdy,» dedi. Muhammed ıbn Abdýlýahhab «Qoýaǵıd arbaǵa» atty kitabynda bylaı deıdi: «Bizdiń zamanymyzdaǵy múshrikter aldyńǵy múshrikterden de shırk jaǵynan asyp tústi. Óıtkeni aldyńǵylar keńshilikte Allaǵa serik qosyp, qıynshylyqta Allaǵa yqylasty bolatyn, al bizdiń zamanymyzdaǵy múshrikter keńshilikte de qıynshylyqta da árdaıym shırk qylady» dep ózimen zamandas musylmandardy shırkte aıyptady. Muhammed ıbn Abdýlýahhab óziniń ustazy sekildi 95 paıyz musylmandardy kúpirlik jasady dep aıyptady. Bul óte qaterli másele, sebebi qazirgi radıkaldyq terorıstik toptar osy kózqarasta. Sondyqtan bul máseleniń qate ekenin baıandaımyz.

Bizdiń matrýdı jáne ashǵarı ǵalymdary, jalpy álem musylmandary olardyń taýhıdty bulaı úshke bólýin qate dep esepteıdi. Óıtkeni bul – ıslam negizderine quran jáne súnnetke qaıshy. Quran jáne súnnetke súıenetin bolsaq rýbýbıa men ýlýhıa bir maǵynada keledi. Oǵan dálel «Iýsýf» súresi 39-aıat «Áı, meniń abaqty joldastarym! Bólek-bólek Rabbylar jaqsy ma? Nemese árnársege óktem jalǵyz Allah jaqsy ma?» dep keledi. Mine myna aıat arqyly adamdar kópqudaılyqqa senip, olarǵa tabynǵanyn kóremiz. Ýahabıler aıtqanyndaı adamzat balasynyń barlyǵy Rabbysyn bir dep sanady. Tek ýlýhıada qatelesti deýi qate bolyp shyqty. Kehf súresiniń 38-aıaty: «Biraq, meniń Rabbym, Ol - Allah; Rabbyma eshbireýdi serik qospaımyn» dep keledi. Bul aıat ta joǵarydaǵy aıtylǵan sózderdi rastaıdy, ıaǵnı ılah pen rab bir maǵynada kelgen. Óıtkeni Allah sózi– «ılah» degen sózden shyǵady. «Nazıǵat» súresiniń 24-aıatynda «Men senderdiń uly Rabbylaryńmyn» dep keltirilgen perǵaýyn sózderindegi «rab» jáne «ılah» sózi mándes. Alımam Alhakım óziniń (Mýstadrok) kitabynyń 5901 sahıh hadıs úzindisinde Mýǵıra aıtty: «Allahqa qasam bizdi ol nárse alyp kelgen joq, biraq biz sondaı tastarǵa (buttarǵa) tabynatyn bir qaýym edik, eger de biz ádemirek tasty kórsek, aldyńǵy tasty tastap basqasyn alar edik jáne bizge Allah óz ishimizden elshi jibermeıinshe rabbymyzdy tanymadyq sosyn Ol kisi bizdi ıslamǵa shaqyrǵanda biz oǵan erdik». Biz bul  hadıste arabtardyń Allahqa serik qosyp, rýbýbıa jáne ýlýhıada kápir bolǵanyn kóremiz. Sahıh hadısterde kelgen habarda adam qabirge qoıylǵan kezde ( Rabbyn kim? ) suralady, eger adamzattyń barlyǵy rabbysyn jalǵyz dep sanaǵanda bulaı suraq qoıylmas edi. Kerisinshe (ılah) «Qudaıyń kim?» dep keler edi. Olardyń«adamzattyń barlyǵy Allah Taǵalany jalǵyz jaratýshy ekenin moıyndaıdy» deýleri Quran jáne súnnetke qaıshy keledi. Paıǵambar (s.ǵ.s) zamanynda qudaıǵa senbeıtin (dahrıler) boldy. «Jasıa» súresiniń 24-aıaty «Olar: Tirshiligimiz dúnıedegi ǵana. Ólemiz, ómir súremiz. Bizdi zaman ǵana óltiredi» deıdi» .Bular Qudaıdy moıyndamaq túgili, tipti, senbeıtin. Jáne parsy elindegi (sanaýıler) ıaǵnı, eki qudaıǵa tabynýshylar jaqsylyq qudaıy men jamandyq qudaıyna bular da bir qudaı dep moıyndap turǵan joq. «Máıda» súresi 73-aıat «Rasynda: Allah, úshtiń úshinshisi degender kápir boldy» dep Nasaralardy kúpirlikte aıyptady, bul jerde olar ýahabıler aıtqanyndaı jaratýshyny bir dep moıyndap turǵan joq, kerisinshe úsh qudaıdy bekitip tur. Sol úshin bul qaýymdardyń barlyǵy Allahty bir demek túgili, tipti, Rabbylaryn da tanymaıdy. Paıǵambar (s.ǵ.s) kezindegi múshrikter de Allahpen birge basqa táńirlerge tabyndy . Olardy qudaı sanady. Olar rýbýbıaǵa da ýlýhıaǵa da qarsy keldi. Sebebi, ol ekeýi de bir maǵynada múshrikter Paıǵambarǵa (s.ǵ.s.) kelip:«Ia, Muhammed, seniń rabbyń myna shirigen súıekti tirilte ala ma?» dep mazaq qylatyn. Eger olar rýbýbıany moıyndaǵanda bulaı aıtpas edi. Ýhýd soǵysynda musylmandar jeńilgen kezde múshrikter jáne Abý Sýfıan musylmandarǵa qarap: «ýǵlý Hýbal» dedi, ıaǵnı, búgin ulyqtyq pen qurmet Hýbalǵa bolsyn dedi. «Hýbal» degen sóz aryqyly ózderiniń qudaıyn ulyqtap jatyr. Múshrikter ózderiniń qudaılaryn ulyqtap, olarǵa tabynyp paıda jáne zıan beredi dep senetin. Allah Taǵala álmısaq kezinde rýbýbıamen shekteldi. «Aǵraf» súresiniń 172-aıatynda «Men, senderdiń Rabbylaryń emespin be?» degende, olar :Árıne kýámiz» degen».

Rab pen Ilah sózi bir maǵynada qoldanylǵan. «Fussılat» súresi 9-aıatta (Muhammed Ǵ.S.) «Olarǵa: sender jerdi eki kúnde jaratqanǵa qarsy kelesińder me? Sondaı-aq  Oǵan teńeýler jasaısyńdar ma? Bul búkil álemniń Rabby de».) dep olardyń rýbýbıaǵa qarsy kelgenin kóremiz jáne budan da basqa Quran jáne hadısterde kelgen kóptegen dálelder bar.Taýhıdty úshke bóletinder múshrikterge baǵyttala túsken aıattardy musylmandarǵa jabystyryp, shırkpen aıyptaýda, olardyń maldary men qandaryn adal etýde úlken qaterge urynýda. Sózdiń toqeteri Taýhıd rýbýbıa men ýlýhıaǵa bólinbeıdi . Ekeýi de bir maǵyna beredi. Kim «Rab» dep sense ol «Ilah» dep sengeni ,  al kim «Ilah» dep sense ol «Rab» dep  sengeni bolady.

1.     Esim sıpattar taýhıdi.

Maǵynasy: Alla Taǵala esim sıpattardy bekitý.

Ýahabıler ashǵarı men matrýdılerdi (mýattıla), ıaǵnı Alla Taǵalanyń esim sıpattaryn joqqa shyǵarýshylar dep aıyptaıdy jáne olardy mýǵtazıla, jahmıa, fılosoftar qataryna kirgizedi.

Árıne, bul bos sóz. Matrýdı jáne ashǵarı mektebin tereń oqyǵan kisi bul sózdi joqqa shyǵarady. Matrýdı jáne ashǵarı mektebi Alla Taǵalanyń quran nemese hadıste kelgen barlyq sıpattary men kórkem esimderin bekitedi. Esh bireýin de joqqa shyǵarmaıdy. Sebebi, matrýdı jáne ashǵarı mektebinde Alla Taǵalaǵa bir sıpat nemese esim bekitý úshin mindetti túrde quran nemese hadıste kelý kerek. Eger quran nemese hadıste kelmese bekitpeıdi. Biraq sonyń ishinde 14 sıpatqa erekshe mán beredi, óıtkeni kóptegen toptar, jamaǵattar osy 14 sıpatta adasady, qatelesedi; sonymen qosa qarapaıym halyqqa ońaı bolsyn, olar adaspasyn dep 14 sıpatty olarǵa qysqasha keltirip túsindiredi. Bul degenimiz basqa sıpattardy joqqa shyǵarady degen sóz emes. Kerisinshe ýahabıler quran jáne súnnette kelmegen nárselerdi Allaǵa bekitti. Ibn Taımıa «Baıan talbıs jahmıa» degen kitabynda: «Eger Allah qalasa masanyń ústine ornyǵady» dep Allaǵa meken men shekti bekitedi. «Majmýǵýl fatava» degen kitabynda quran jáne súnnette kelmegendi dáıek etip: «Rasynda Allah elshisi Muhammedti (s.ǵ.s.) Rabbysy ózimen birge arshyǵa otyrǵyzady» deıdi. Árıne, bul Alla Taǵalaǵa laıyqty sıpattar emes. Alla Taǵala bul nárselerden pák jáne ulyq. Ýahabıler ózderin salafımyz dep aıtqanmen, aqıqatynda olardan emes. Maqsattary tek jalpy nadan, bilimsiz musylmandardy aldaý ǵana. Eger adam bilim alyp, ıslam dinin tereńdeı zerttep, izdenetin bolsa onda ol mindetti túrde bul aqıqatqa jetedi. Biraq bul úlken sabyrlylyq pen tózimdilikti talap etedi.

Shirk, kúpirlik, ǵıbadat degen sózderdiń maǵynasy.

Shirk arab tilinde serik qosý degen maǵynada qoldanylady. Serik qosý zat, sıpat, is jaǵynan bolady. Birinshi zat jaǵynan Allah Taǵala sekildi basqa qudaıdy bekitý, sıpat jaǵynan Alla Taǵalaǵa tán qudiret, bilim, estý, kórý sekildi sıpattardy basqa nárselerge berý, is jaǵynan jaratý, óltirý, zıan isteý, ómir berý sekildi Alla Taǵalanyń isin basqa nárselerge bekitý, bulardyń barlyǵy – serik qosý bolyp esepteledi. Bulardyń barlyǵy úlken shirk dep atalady, al kishi shirkke (rıa) jatady. Iaǵnı, amaldardy Alla úshin emes kerisinshe adamdar kórsin dep isteý. Úlken shirkti istegen adam dinnen shyǵady, al kishi shirkti istegen adam dinnen shyqpaıdy, alaıda, kúnáhar bolady.

Kúpirlik arab tilinde – qarsy kelý, moıyndamaý degen maǵynada. Al sharıǵattaǵy maǵynasy Paıǵambar (s.ǵ.s.) alyp kelgen dindegi belgili nárselerdi moıyndamaý. Mysaly: Quran jáne hadıs sekildi.

Ǵıbadat degenimiz ne? Arab tilinde ǵıbadat sózi boıusyný, ózin tómen ustaý degen maǵynada. Al sharıǵattaǵy maǵynasy: Boıusynǵan zatty Rabby dep senip, oǵan júrekpen ılaný nemese sol senimmen birge formamen (ıaǵnı sájde, rýkýh sekildi nárselermen) boıusyný nemese ekeýin de keltirý.

Osy úsh sóz óte mańyzdy. Sebebi ýahabıler musylmandardy sen shirk qyldyń nemese kúpirlik ettiń,  Alladan ózgege ǵıbadat etip tabyndyń dep jala jabady. Bul óte qaterli. Sol úshin árbir musylman shirk, kúpirlik, ǵıbadat  degen sózderdiń maǵynasyn bilýi kerek .

Árbir musylman, tipti, oqymaǵan bolsyn, Allany bir, Onyń serigi joq, ár nársege qudiretti  jáne bilýshi, estýshi, kórýshi dep biledi. Paıda, zıan tek Alladan ekenin biledi; sol úshin ony kúpirlikte aıyptaýǵa bolmaıdy. Ókinishke oraı arab elderinde ártúrli radıkaldy aǵymdar (ýahabıa, hızbýttahrır, habashıtter, ıhýan mýslım,) paıda bolǵan jáne odan da basqa toptar. Ózderiniń ustanymdaryna kim qarsy kelse, meıli ol musylman bolsyn da olardy shirkte, kúpirlikte aıyptap, qandaryn júktep, maldaryn talap alýdy halal etý de (Alkaıda, Talıban, IGIL nemese DAISH) osy radıkaldy toptardyń jemisi.

Baıdýllaev Danıar Ibrahımuly

«Máshhúr Júsip» meshitiniń naıb ımamy

Derekkóz: mazhab.kz