Áýeli meni bul kitaptyń ataýy qyzyqtyrǵan: «BURYMBIBİ» - kópten beri esimnen shyǵyp ketken, buryn biletin, tanys ataý. «Bul munda qaıdan júr?» degen oımen, apyl-ǵupyl kitapty paraqtaı bastadym;
«Jolyǵyp Saryarqanyń dalasynda,
Aınalyp jan qıatyn janashyrǵa,
Kóbeıtip kóńildiń muń nalasynda,
Esildiń bir qyz qaldy jaǵasynda...», degen joldarǵa kózim túse bastaǵan sátten-aq, óleń oqyp emes, án tyńdap otyrǵandaı kúı keship, aqmunar saǵymǵa terbele berdim, kóz aldymnan túrli sýret kólbeńdep, ótip jatty... áýelde sezimdi selt etkizgen «Burymbıbi» tolǵaýyn qalaı oqyǵanymdy da bilmeımin, esimde burymdy qyz ben tentek uldyń beınesi qalyp qoıypty... Sonan es jıǵannan keıin ǵana, kitaptyń avtoryna kóz júgirttim, Baıyt Qabanuly. Taǵy suraq; «Bul kim edi?!.». Esime, aqyn inim Aqedil Toıshanulynyń aıtqan bir áńgimesi orala ketti... «Júke, sizdi mońǵol dostaryńyzǵa ógeıletpeı júrgen Baıyt degen baýyryńyz bar eken, Erdenette. Óleńdi eki tilde de «tógip» tur!..». Budan neshe jyl buryn Aqedildiń aıtqan eki tilde óleń «tógetin», aqyn Baıyttyń dál ózi qolyma kelip tur eken. Endi, sabyrǵa kelip, kitapty basynan bastap qaıta muqıat paraqtadym
*** Jalpy, poezıa degenimiz bizdiń jan-dúnıemizden tys, shalǵaıda turǵan ózge bir álemdi jaqyndatyp berýimen de ólshenedi ǵoı. Baıyt aqynnyń óleńderi sol qasıetke ıe eken. Onyń óleńderinde jalǵan beıne, jalǵan oı, jalǵan sóz joq, sábıdeı anqyldap kelip, kórgenin bilgenin sol qalpynda aldyńa jaıyp salady. Ańqaý, ańqaý bola tura, taza, óte pák... Iá, jalǵan sózben nemese kóshirme sezimmen óleń jazýǵa naǵyz poezıada tıym salynady.. Esildiń jaǵasynan qaratory qypshaq (qazaq!) qyzyn kórgen aqyn, kórgen jerden ǵashyq bolǵan, boıyndaǵy qany qupıa arýǵa matap tastaǵan... Birer kún qos muńylyq kózden tasa birge bolǵan, taǵdyrlary basqa, qoshtasýǵa týra kelgen.. Esildiń jaǵasynda muńlyǵyn keýdesine qysqan aqynnyń kóz aldyna balalyq kezdegi «Burymbıbisi» orala bergen... ol kezde aqyn bala edi... qazir aqyl toqtatqan azamat, neshe balanyń ákesi, taǵy bir arýdyń asyly... Aqynǵa medeý bolmaǵy – Óleń ǵana. Al qalyp bara jatqan muńylyqqa she?!.
«..Eske sap erketotaı erkin kúndi
Muńaıtty júregime sher tundyrdy
Ulǵaıyp es toqtatqan er basymdy
Eriksiz jeliktirip, jelpindirdi.
...Kez qylsań jannyń mundaı qyz balasyn
Er turmaq, esken jelden qyzǵanasyń
Sál ǵana alystasań shyrqyń ketip,
Janyna aınalsoqtap júz barasyń.
Kelbeti kedeı jandy baı qylady
Qudaı da tik qaraýdan qaımyǵady.
Ólerde óń betine qarap ólseń
Ólim de az narqynan aırylady.
Ózine qyzyqtyryp juldyzdardy,
Qyzdyryp qylyǵymen túngi yzǵardy.
Máńgilik qaıtalanbas arman bolyp,
Esildiń jaǵasynda bir qyz qaldy.». Taǵdyr!.. Qazirgi qazaq halqynyń boıyndaǵy aýyr taǵdyr. «Máńgilik» depti aqyn. Shyndyǵynda bul jalǵanda máńgilik eshteńe joq. Tek Jaratýshy bolmasa?!. Mundaǵy máńgilik - arman ǵana. Arman ǵashyq!... Estaı men Qorlan,.. Aqan men Aqtoqty,.. Al Baıytta «Esildiń jaǵasynda qalǵan arý»... Zamany, attary, taǵdyrlar bólek bolǵanymen, bári bir bás – Ǵashyqtyq!.. Ǵashyqtar muńy. Estaı men Baıyttyń armany bir - Ólerde óń betine qarap ólsem!..
*** «Burymbıbini» oqyǵannan keıin, Baıytqa kezikkim-aq, kelip júrdi.. Óleńderiniń birqanshasy kókeıimde qalǵan... Arǵy betten el aýǵannan keıin Baıyttyń jalǵyzsyrap júrgenin óleńderinen sezgem, ishteı aıaıtynmyn... Nege ekenin, Baıyt el kóshkende, keri kóship, týǵan jerinen alystap, ortalyqqa qonys teýipti. Sóıtip júrip, eldi, jerdi, týǵan aýyly Delúnin saǵynypty. Mende Baıyttyń mońǵol tilinde shyǵarǵan eki kitaby bar. Sonyń biriniń «Serehúın serjım» («Túısik nári») dep atalatyn óleń jınaǵynyń alǵy sózinde Mońǵoldyń Halyq aqyny Baavýýgıın Lhagvasúren:
«...Búgin áıgili Abaı, Aqtandardyń jalǵasy talantty aqyn Baıyt Qabanulynyń kitabyna kózim qarlyǵyp otyr. Bul kitap anasyna arnaǵan óleńder men mahabbat jyryna toly eken. Bul aqynǵa: «...Mynaý meniń buryn jáne sońynda jylaǵan kóz jasym, Sizge usyndym! Alyp qoıyńyz!..», - dep, (jalǵyz tún birge bolǵan qyz) sharap usynyp otyr... «Alǵashqy túnge asyqqan Onjetidegi arýdyń Tar tóseginiń shetinen maǵan Qaldyrǵan oryny sıaqty Meniń kishketaı Delúnim...» (óleń mońǵol tilinen sózbe sóz aýdaryldy!) – dep, týǵan jerin jyrlaıdy. Budan artyltyp kim aıta alady... Árádik muńǵa berile otyryp, kenet jalyn atyp shyǵa keletin, asyp-tasyp shalqyǵan, erkin óleńder bul kitapqa shoǵyrlanypty... Ár óleńiniń jeke «jany bar», tiri túısikpen jazylǵanyna qýana otyryp aıtylǵan meniń sózimdi oqyrmandardyń da qabyl alatyny daýsyz... Poezıa degenimiz ózgelerden artylta, artyq sezine bilgen adamnyń júrek qalaýy men erkindiginiń belgisi...», - dep aǵynan aqtarylypty. Biz de, dál solaı oılaǵanbyz. Baıyttyń óleńderin oqyp otyrǵanda, bir sát esińe Isa Baızaqov oralady. Qazaqtyń qara sózderin ol kisi de osylaı tógiltken edi. Oılańyz, Baıyttyń shet elde, jat ortada júrip óz ana tilinde jazǵan óleńderiniń ózi jıyrmaǵa jýyq jınaq. Úsh tomdyq tańdamaly óleńder jınaǵy taǵy bar. Ár qaıssynyń kólemi 20 baspa paraqtan joǵary. Al mońǵol tilindegi jınaqtary jeke taldaýdy qajet etedi. Keıde Baıyttyń mońǵolsha jazǵan óleń, áńgimelerin oqyp otyryp, onyń qazaqsha óleńderinen góri mońǵolsha óleńderiniń anaǵurlym jaqsy týyndylar ekendigine tańqalatynmyn. Ol oıym beker emes eken, ótken jazda Baıytqa sol eńbekteri úshin Mońǵolıa Jazýshylar Odaǵynyń syılyǵy berildi. Bul – Mońǵolıa aqyn, jazýshylaryna beriletin ekinshi dárejeli memlekettik úlken syılyq.
*** Ózara uqsas beıne, uqsas uǵym, uqsas sózderdi salystyra qoldaný arqyly kóńilde túıgenin tolyq qopara aıtatyn, sol arqyly ózgelerden bólek, dara beıne qalyptastyrý tásili – Baıyt shyǵarmalarynyń ereksheligi. Mundaıda keıbir jergilikti dıalektıkalarǵa qurylǵan teńeý, beıneli sóztirkesteri sizge múlde túsiniksiz, nemese qarapaıym kıno kadrlar sıaqty kólbeı óte shyǵýy da múmkin.
«Armysyń aqıyq jyr – Aqtan aqyn,
Az qazaq ańyz etip maqtanatyn.
Búgingi jyr báıgeniń kómbesi siz,
Kóp júırik kólbeı shaýyp toqtalatyn.
...Surasań «El qalaı» - dep artymdaǵy
Qara tas – altyn bolyp jarqyldady.
Búgingi bizdiń kezdiń aqıyǵy –
İlbis emes, tyshqandy alqymdady.». Iá, shyndyǵynda jaı ǵana «kólbeı shapqan» qarapaıym óleń. Kimde kim aıta alatyn, kim de kim jaza alatyn qarapaıym sózder. Biraq, óleńge jan berip, aqyn boıyn baýrap turǵan bir nárse bar sıaqty. «Az qazaq» pen «aqıyq – Aqtan aqyn». Bul ekeýin eskermegen adamǵa óleń dep aıtýǵa kelmes!.. Baıyt ózi ǵana «az qazaq» pen «aqıyq aqynnyń» kim ekenin biledi. Sol az qazaǵynyń jartysy álde qashan jer aýyp, jurtta «tyshqan alqymdaıtyn aqıyqtar» ǵana qalǵan. Sol óńirdiń aqýalyn biletin adamdarǵa bul óleń onsyz túsinikti. Óziniń «tyshqan alqymdap» júrgenin estigende, shymbaıyna batyp ketetinderi de bar. Baıyt aqıyq aqyn atasynyń arýaǵymen solardy bir jónge salyp almaq... Olaı bolsa, bul óleńdi «qarapaıym óleń» dep aıtýǵa esh qaqymyz joq. Tek, óleńdi qaıtalap oqyp, túsinbeı qalǵanymyzdy túsinýge mindettimiz... Óleń oqyp otyrǵan kezde adamnyń ishki qýaty artady, kókirekke jańa kúsh paıda bolady. Muńly óleń oqysań da, sóz qýaty seniń boıyńa serpin berip otyrady... Óleń oqyǵanda jylaıtyn adam az bolady... múmkin, túsinbegen tusta, nemese óziniń bir qaıǵysyn qozǵap ketken kezderde bolmasa... Biraq, sonan keıin álgi adam da, «Úh» dep kókiregi ashylyp, boıyna jańa qýat jyınaı bastaıdy... Poezıa adamdarǵa osy qasıeti úshin de qajet shyǵar?!. Al Baıyttyń óleńderi múlde kerisinshe, áýeli – muń, sonan – jiger, sońynda – ózin de, ózgeni de qaıraý, ottaı janý!..
«...Tilim barda – tikendi de ulpa etip
túnekti de tań qylam.
Jalynsyzdy jalyn etip,
tasty da órtep jandyram.
Shashym qansha bolsa sonsha sóz sóılep,
Jasym qansha bolsa sonsha kitap jazyp qaldyram.». Iá, adam bolmysynan tys, tym asqaq maqsat, asqan júrektilik, otty ýáde. Alaıda, aqyn bolyp týǵan soń áýedeńde turýyń kerek. Sóz – Kıe!.. Kıege soqtyǵyp, kesirine urynýǵa qaqyń joq. Sóz aıtýǵa bolady, eger túgese, tolyqtyra aıtalsań... Baıyttyń óleńderin oqyp otyrǵanda osyndaı oıǵa qalasyń da, myna sózderin estigende:
«... Jyr jazyp ótem senimiń halqym aqtalsyn
Kelmeske ketsem, keıingi urpaq maqtansyn.
Babıdyń uly jyr qashap ketken bul elden
Qabannyń uly qaryz bop qalaı attansyn.». Aqynnyń shynaıy shyndyǵyn aqtaryp otyrǵanyna eriksiz ılanasyń. Óleńge, halqyna adal mundaı sert bergen, sertshil aqyndar sanaýly ǵana bolady. Sol sanaýlylar ǵana degeninine jetip, AQYN degen uly ataqqa ıe bolyp jatady. Jáne buǵan aqynnyń sózi men minezi juptasa bilgende ǵana...
*** Syrttaı «ǵashyq» bop júrgen baýyrymmen keziktim. Jarty saǵatqa jeter-jetpes ýaqyttaı ǵana áńgimeden soń, biz tolyq túsiniskendeımiz, ejelden qoıyndasyp ósken dostar sıaqty. Ol meni taza aqyndyq bolmys, aqyndyq minez, aqyndyq syrymen baýrap, kókiregime enip, jaılanyp aldy... Ol endi ornynan qozǵalmaıdy da!.. Ertesinde keshqurym telefon shyryldaıdy.. «Aǵa, Sizge bir adam sálem beremin, deıdi!», - dedi de, jaýap kútpesten, janyndaǵy adamǵa, «má!», - degeni, estildi... Bul da aqyndyq minez, meniń sóılesetime senip tur... Ol adam – joǵaryda atap ótken áıgili aqyn Bavýýgıın Lhagvasúren eken... Eki kúnnen soń úsheýimiz bas qosýǵa ýaǵdalastyq...
Ántek – ertesinde maǵan shuǵyl habar jetti de, keshinde men ol elden qaıtyp kettim.. Taǵdyr bizge erkin áńgimelesýdi jazbady... Jol boıy Baıyttyń bergen bes kitabyn kezek-kezek sıpap, oqýmen boldym... Keıinnen ol ekeýiniń sol keshte meni kútip, bilte shamnyń jaryǵynda óleń oqyp otyrǵan sýretterin ǵalamtordan kórip qaldym. Ýaqytsha bolsa da ókinish!.. Jolyqqanda, úsheý bolyp otyrǵanda, múmkin bul maqala álde basqasha jazylatyn da edi... Ol:
«Asyldyqtyń aty asyl,
Tana bolsa, ol tana.
Ómir jandy jan etedi,
Álemge órt tolsa da,
Dana árqashan dana bolyp jaralady
Ony tapqan ananyń –
Aýzy qısyq, qoly sholaq,
Kózi soqyr bolsa da.», - degen. Jáne de:
«Jalǵan dostar jat bolsyn kórinbesin,
Jetegine ermeımin jeringesin.
Basqa bireý eshqashan jol kórsetpe,
Óz jónimen jyljysyn meniń kóshim.», - degen. Biz «jat» bolmasaq ta, aqynǵa aqyl aıtýdan, onyń toqtaýsyz tógilip turǵan óleńderine syn aıtýdan aýlaqpyz. Jazǵandaryn túgendep, túgeldeı oqyp úlgersek, myna ǵumyrymyzǵa sonyń ózi jeterlikteı azyq.
***
Kóshpeli ómirde ósken bizderdiń dúnıe tanymyzda uqsastyqtar mol ekeni ras, áıtse de onyń barlyǵy jańalyq emes. Sóıte tura, sol ortadan shyqqan jańa aqyndy kórgende, jańalyq ashqandaı qýanamyz. Mezet saıyn ózgerip, óship bara jatqan eskiligimizdi ańsaıtyn kezimiz de jıileıdi. Sondaı kezderde Baıyttyń óleńin oqyǵyń keledi. Óıtkeni, ol sen ańsap júrgen sol ortada júr, sol ortanyń jaqsylyǵyna qýanyp, jamandyǵyna kúıinip júr. Qalaǵan sátińde ol seniń kókiregińe sol saǵynyshtyń nárin tamyzyp, kúsh-qýatyńdy eselep, jigerlendirip beredi. Dúnıe zatty alystan ańsaǵannan góri, kózben kórip, qolmen ustaǵan paıdaly... Kóshpendiler úshin eń nárli óleńder Baıyttyń júreginde jatqany da daýsyz. Aqyn túısigi ony da dóp basatyn sıaqty:
«Kim oqı biler dalanyń shalqar
kók baýlary men kók taýyn,
Olar ma?
Olar – dalada týǵan, dalada ólgen ot qaýym.
Oqıdy colar, aıtady solar
jan júregimen tyńdaıdy jáne sezedi,
Dalanyń shattyq án, áýenderi men
muńaıǵan syńsý, joqtaýyn.
Dalalyq eldiń araılap atyp
Nur sháship únemi turýy úshin nur tańy,
Shyrqalyp dáıim turýy kerek
daýylpaz darhan Dárıanyń áni, bult áni...», - dep, seniń kóńilińdi dalaǵa qaraı buryp, sonyń maqamymen sóz saptaıdy da, qyzyqtyra otyryp, shoǵyr-shoǵyr poemalaryn oqýǵa jetektep aparady. Nege ekenin, onyń qarapaıym bola tura, bizge beımálim bir kúımen tógilgen tókpe óleńderi tylsymdyǵyna shaqyrady da turady.. Bıikten qulaǵan taý sarqyramasyndaı toqtaýsyz tógilip jatqan óleńderin oqyǵan saıyn baýyrymyzǵa, qolyńnan qalamyń túspesin degen aq tilekti batamyzdy aıtamyz!..(Aqyn óleńderin myna siltemeden oqı alasyzdar http://qamshy.kz/?p=7889)
