“Bal tamǵan tilden ý tamar»

(Halyq maqaly)

Ras, qazaq “toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bar” dep ádemi-aq aıtqan. Mine, tildiń nebir kúrdeli de qıyn sıpattaryn qysqa ǵana marjan sózben dáleldeı salypty... Buǵan ılanbasqa bolmas.

Qazaqtyń ana tili dál osyndaı qudiretimen qundy. Bulbuldaı saıraǵan sheshender tilimen sýdyrap tógilgen ne ǵajaısh sóz merýertterine shek keltirýge bolmaıdy. Eger anańyz “Botam, jasyń uzaq bolsyn, mereıiń óssin! Qulynym, taýdaı tabysty bol! Aqerkem, jańa shyqqan kúndeı bol, jarqyraǵan aıdaı bol!” dep kún mereımen sizdi qulaı súıip, qutty qushaǵyna alyp, bal tilimen erkeletse, kún astyńda sizden baqytty adam bolmas edi. Al, kerisinshe, sizge til tikenin qadap, “Jetpeı jelkeń qıylǵyr! Kókteı orylǵyr! Keýdeńdi qara tas bassyn! Kózińe qum quıylsyn! Júziń kúıip, júzqara bol!” dep nálet jaýdyryp, qarǵap-silese, onda siz ana qushaǵynan sytylyp shyǵyp, alty qat aspannan, jeti qat jerden kirerge tesik taba almaı, til ýynan tirideı óler edińiz.

Pende úshin eń úlken mereı – úlkenderden bata alyp, eldiń, halyqtyń alǵysyna, qurmetine bólený. Tirlikte odan artyq rahat joq. Al eń qıyny – qarǵys estip, el aldynda tirideı ólý. Myna dúnıede budan asqan qorlyq bolmaq emes.

Mine, tilge tıek etkeli otyrǵan “Alǵys”, “Qarǵys” atalatyn osynaý egiz uǵymdarymyzdyń maǵynalary bir-birine múldem qarama-qarsy. Alǵys aq batasyn aqtaryp, bal sózden mereı tókse, qarǵys nálet jaýdyrsh, ý sózben óltire arbaıdy. Qazaq tildiń osy sıpattaryna qaraı otyryp, bir júrektiń ekinshi júrekke ystyq yqylasyn arnap, adam rýhynyń mereıin joǵary kóterip, ómirge jigerlendire, bolashaqqa úmittendire aıtylatyn tátti tilek sózderdi “alǵys” dep atady da, adam rýhyna soqqy beretin, ómirden túńildiretin, jaǵymsyz qylyqtarǵa qarsy aıtylǵan ashshy sózderdi “qarǵys” dep atady. Sóıtip, qazaq jaqsylyq istegen adamdarǵa alǵys aıtyp madaqtaıtyn, opasyz, jaýyz adamdarǵa qarǵys jaýdyratyn bolǵan. Munda alǵys bolsyn, meıli, qarǵys bolsyn, jaı sózben emes, sheshen tilmen aıtýdy shart etken.

Alǵys ta, qarǵys ta belgili adamǵa, tabıǵatqa, ártúrli sharýashylyqqa, tipti, ómirdegi nárselerdiń bárine arnaıy aıtylady. Osy turǵydan kelemiz de, alǵys pen qarǵysty sheshendik sózderdiń bir salasy — sheshendik arnaýǵa jatqyzamyz.

Nege?

Aýyz ádebıetimizdiń shuraıly salasy sheshendik sózderdiń kenje zerttelgeni bylaı tursyn, el aýzynan jıyla bastaǵanyna da tym uzaq bolǵan joq. “Mura”, “Shalǵyn” jýrnaldary jarıalaǵan bata, tilek, alǵys sózderi bolmasa, qarǵys sózder atymen jazba betin kórgen emes. Áýeli shesheńdik sózderdi arnaıy zerttep, osy saladan kitap shyǵaryp úlgergen mamandarymyzdyń eńbekterin aqtarsaq ta “qarǵys” týraly eshteńe aıtylmaıdy. Olar sheshendik sózderdiń túrlerin bylaı bólip zertgeıdi: sheshendik arnaý (sálem, ázil, bata, elge, jerge, malǵa aıtylatyn syn); sheshendik tolǵaý (amanat, aqyl, ósıet-nasıhat); sheshendik daý (ar-namys, ese-tendik, alashaq-aqy, jer, jesir, mal, qun daýy) dep bólse, endi birde sheshendik tolǵaý, sheshendik arnaý, sheshendik daý dep úlken jaqtan toptastyrady. Alǵys pen qarǵysty aýyzǵa da almaıdy. Sońdyqtan bul eńbegimiz sheshendik ónerdi terendeı zertgeýdi negizgi maqsat etip, alǵys pen qarǵysty sheshendik arnaýdyń eki túri degen atpen dáleldeýge tyrysady.

Budan buryn bizdiń elde sheshendikke qatysty sózderdi jınaý barysynda alǵystardy “asyl mura” dep, azdy-kópti jınap, jýrnaldarǵa nemese aıyrym kitaptarda jarıaladyq. Al qarǵystardy “jeksuryn sóz” dep ilikke almadyq. Nátıjede qarǵys ta sheshendik arnaýdyń bir butaǵy ekenin eskermedik.

San ǵasyr sarabynan ótip, bizge aýyzsha saqtalyp jetken sheshendik ónerdiń barshasy birdeı áleýmettik múddeni kózdep, qorǵap, qoldap, qoǵam, halyq taǵdyryna áser etetin sulý-symbatty sózder bola bermeýi múmkin ǵoı. Keıbir sheshenderdiń sózderi jeke adamǵa, jeke oqıǵaǵa, jeke máselege, jeke is-áreketke, jeke sharýashylyqqa qatysty aıtylýy yqtımal. Sol sebepten sheshendik sózderdiń kóp bólimi «zerttelip, jazba betine tússe de, keıbir jeke adam, jeke is-áreketke, jeke sharýashylykqa arnap aıtqan túri,  kúni búgin de jazba betin kórmeı, áli de aýyzsha aıtylyp, kókirekke jattalyp keledi. Ásirese alǵys pen qarǵys sıaqty túrleri jazba betin kórmegendikten, babalardan qalǵan ne bir ǵajaıyp alǵystar men qarǵystar umyt bolyp barady.

Alǵys pen qarǵysqa da birdiń ekige bóliný zańy boıynsha taldaý jasaǵanymyz jón. Qazaq tilindegi alǵys pen qarǵys adam ómirindegi jaqsy men jamandy paryqtandyratyn sara sózder, ıaǵnı sheshendik arnaýdyń eki butaǵy. Sondyqtan da alǵys pen qarǵysty arnaıy bir taqyryp etip zertteýdiń eshqandaı artyqtyǵy joq dep sanaımyn.

Sheshendik ónerdi tutastaı alyp, zer sala zerttep ótken Qazaq ǵalymy Baltabaı Adambaevsha aıtsaq: “Shesheńsik óner qaı jerde, qaı elde sózǵe bostandyq, erkindik bolsa, júıeli sózge jurtshylyq qulaq assa, mine, sol jerde, sol elde ǵana damydy. Kerisinshe aqyl-oıǵa, sózben tilǵe qysym jasaǵan, shek qoıǵan jerde, elde damymaıdy. Bir táýir jeri bizdiń qazaq elinde, aqyndyq pen sheshendikti qasıetti óner sanap, “óner aldy qyzyl til” dep oraq aýyz, ot tildi adamdardy qoldap-qýattap otyrǵan. Áýeli kezekti sózin aıta almaǵan adamǵa “aýyzǵa kelgen túkirik, qaıta jutsa mákúrik”, “sózben sózge jaýap qaıyrmasa, sózdiń atasy óledi” dep kimnen bolsa da tartynbaı-taısalmaı sóıleýdi dáriptep otyrǵan.

Sóz erkindigi kúlli qazaq elinde alǵys pen qarǵystyń nebir keremetteri aıtylǵan eken-aý! Aldymen alǵysqa toqtaıyq.

Jańalyq pen jaqsylyqqa “qutty bolsyn aıtý”, qaza men qaıǵyǵa “arty qaıyrly bolsyn” dep kóńil aıtý – qazaqtyń ejelden kele jatqan ádet-ǵurpy. Jolaýshyny kelgende “qosh keldińiz, aman jettińiz” dep qarsy alý, ketkeńde “jolyńyz bolsyn, aman jetińiz” dep, aqjol aıtyp shyǵaryp salý jańa saltymyzǵa da jat emes. “Jaqsy sóz – jarym yrys” dep, tilektestik sózge bólek oryn bergen. Halqymyzda mundaı bata, alǵysty beıneleıtin sheshendik sózdiń san alýan túri bar. Máselen, qazaq halqy “as adamnyń arqaýy”, “astan eshkim úlken emes” dep zattyq ıgiliktiń adam ómirińdegi sheshýshi mánin durys tanyp, astyń aldy-artynda jaqsy tilek, ıgi nıetterin bildiretin bolǵan:

Dastarqannan as ketpesin,

Bastaryńnan baq ketpesin,

Ketpes yrys, keń peıil bersin.

Balalaryń kóp bolsyn!

Baqyttary baıandy bolsyn!..

dep keletin qazaqtyń bata, tilek, alǵystary – sonaý eski dáýirden qazirge deıin qunyn joımaı kele jatqan, halyqtyń úmiti men keleshekke senimin bildiretin jarqyn nıet, ıgi tilekteriniń kýási. “Alǵyspen el kógeredi, jańbyrmen jer kógeredi” dep eldiń alǵysyn, úlkenniń batasyn alýdy qazaq joǵary baǵalaǵan.

Bolat Bopaıuly Jota Qajy