Ótken ǵasyrlarda eshkini ejiktep, egjeı-tegjeıli zerttep, onyń sútiniń keremet emdik qasıeti baryn, aýyr naýqastan keıin aǵzaǵa kúsh beretin ereksheligin áýeli Ibn-Sına jazyp qaldyrǵan eken. Ol jerlesterine kárilikke jetkende urpaq aldynda syıly turpatta bolý úshin eshki sútin udaıy paıdalanýdy usynǵan. Halyq medısınasy eshki sútine álsiregender men azyqtyq alergıasy bar balalarǵa qoldanatyn ónim retinde erekshe mańyz bergen. Ál-Farabı de eshki sútiniń qasıetine aıryqsha mán berip, bul týraly óziniń eńbekterinde jazyp qaldyrǵan eken. Eshki sútin kúndelikti tutynǵan adamǵa túrli aýrýlar jolaı qoımaǵan. Árıne, bul keshe edi.
Qazaq álsiregen adamdardy áldendirý, ásirese, kishkentaı balalardyń ósip-jetilýi úshin eshki sútin ishkizýdi kúndelikti ádetine aınaldyrǵan. Onyń emdik qasıetterin kúsheıtý úshin túrli qospalar qosýdy da meńgergen. Mysaly, kózdiń bulyńǵyrlanýyna qarsy kúnjit, ish ótýge qarsy arpa jarmasy qosylǵan qospalardy ishkizgen.
Alash arysy, qoǵam jáne memleket qaıratkeri Álıhan Bókeıhanov 1903 jyly Reseıdiń Voronej qalasynda jaryq kórgen «Dala ólkesindegi qoı sharýashylyǵy» («Ovsevodstvo v stepnom krae», Á.Bókeıhanov. Tańdamaly, 153-bet) eńbeginde eshki túliginiń paıdasy jóninde jazýdaı-aq jazylypty. Búgingi ǵylym eshki súti ana sútine jeteǵabyl, alergıa týǵyzatyn aq ýyzy joq, asqazan, baýyr syrqattaryna, qan azdyǵyna, demikpe, dıatez, kóz aýrýlaryna myń da bir em ekenin dáleldeıdi. Quramynda kálsı, fosfordyń kóp bolýy bala súıeginiń tez bekýine septigin tıgizedi deıdi. Taǵamtaný akademıasynyń mamandary eshki sútiniń quramynda 12 túrli dárýmen baryn anyqtaǵan. Sonyń ishinde tıamın dárýmenine baı eken. Azyqtyq jáne bıologıalyq qundylyǵy joǵary eshki súti aǵzaǵa sińimdi. Sondaı-aq, eshki sútin esh kedergisiz jáne kúdiksiz kúndelikti qoldana berýge bolatyn taǵy bir qasıeti – onyń sıyr sekildi brýselezben aýyrmaıtyndyǵynda. Jalpy, Shekshek ata tuqymy basqa úı janýarlary sekildi aýrýǵa beıim emes. Bir tańqalarlyǵy, ol týberkýlezben aýyrmaıdy. Sútinde V, V2, S jáne A dárýmenderi jetip artylady.
Iogýrttyń alǵash eshki sútinen jasalǵanyn búginde ekiniń biri bile bermeıdi. Máselen, Reseı naryǵynda eshki sútinen jasalǵan ana sútin almastyratyn qospalar kópten beri paıdalanylady. Eýropalyq irimshikter men ıogýrttardyń quramy eshki sútinen turady. Odan jasalatyn balalar taǵamdarynyń 90 paıyzy bizge shetelderden keledi eken. Otanymyzda sút ónimderin shyǵaratyn óndiris oryndary kóp. Alaıda, tap osy eshki sútin óndirý ári óńdeý áli de kesheýildep keledi.
Shveısarıanyń taýly shıpajaılarynda týberkýlez, anemıa, rahıt aýrýlaryna shaldyqqandardy eshki sútimen emdeý burynnan-aq qolǵa alynypty. Myna kórshi Ózbekstan aýrýhanalar men perzenthanalardy sútpen qamtý úshin arnaıy eshki fermalaryn ustaıdy. Olar eshki sútinen jasalǵan nemese ony qosyp ashytqan ónimderdiń paıdasyn áldeqashan zerttep bilgen.
Keńestik júıe kezinde respýblıkamyzdyń barlyq qalalarynda balalar súthanasy bar bolatyn. Shymkentte de osyndaı mekeme bolǵan. Bertinde «Shymkent-sút» mekemesi jabylyp tyndy. Búginde Shymkent qalasyndaǵy Respýblıka dańǵyly boıynda kóneniń kózindeı «Shymkent-sút» dúkeni kózge shalynady. Onyń ózi azyq-túlik dúkenine aınalyp ketken. Anabir jyldary atalǵan mekemeniń jurnaǵyn izdestirip kórgenbiz. Jekeshelendirý júıesi jutyp jibergen eken, jiptiń ushyn ustaı almaǵanbyz. Tipti, «Shymkent-sút» dúkeniniń ózi áldebireýlerdiń qolyna ótip ketipti.
Qazir analardyń kóbi nárestelerin jasandy sút qospalarymen qorektendiredi. Shet memleketterden tolassyz kelip jatqan sapasy, mańyzdylyǵy, quramy belgisiz balalar taǵamyn, zıandy nemese jasandy «sútti», belgisiz «bylamyqty» sábılerge berip jatyrmyz. Sonda otandyq sút qospasy qashan daıyndalady?
Ońtústikte taýarly-sút fermalary, sút ónimderin shyǵaratyn kásiporyndar jetkilikti. Deı turǵanmen, eshki sútinen tamaq túrlerin shyǵaratyn birde-bir óndiris orny joq eken. Eger osy olqylyqtyń ornyn toltyrsaq, shetelderden keletin jasandy sútten arylar edik.
Eshki súti kosmetologıada da taptyrmas ónim eken. Ol denedegi bórtpeler men daqtardy ketirýde tabıǵı tazartqysh mindetin de atqarady. Sonymen qatar terini aǵartyp, shashtyń túsýin toqtatady. Bul úshin shashyńyzdy jýǵan kezde eshki sútimen shaıyp turýyńyz kerek.
Zerdelegenimizdi, zerttegenimizdi, mamandardan alǵan aqyl-keńesterimizdi qaǵazǵa túsirdik. Mundaǵy nıetimiz – kásipkerlerge, bıznes ókilderine oı salý. Oblysymyzda qymyzben, saýmalmen, qymyranmen emdeıtin saýyqtyrý oryndary bar. Endigi kezekte eshki sútine de kóńil bólinse deımiz-daǵy. Tym quryǵanda, perzenthanalardaǵy, balalar úılerindegi, balabaqshalardaǵy sábıler men jetkinshekterge jaramdy ári kúmánsiz sút berer edik qoı. Ǵalymdar mysyqtyń tetra-pakettegi sútti ishpeıtinin anyqtapty. Qazir qalanyń kez kelgen jerinde tańerteń sıyr súti satylady. Onyń qaıdan, qaı jerden ákelingenin, sapasyn tekserip jatqan jandy jáne tappaısyz. Qudaı betin aýlaq qylsyn, eger sútten aýrý taraı qalsa, kim jaýap beredi? Osy sútpen balalaryn qorektendirip júrgender qanshama? Bul oraıda medısınada qunarlylyǵy anyqtalǵan eshki sútin paıdalaný qaýipsiz de tıimdi bolar edi. Agrarly aımaqtyń endigi bir qolǵa alar salasy – eshki sharýashylyǵyn damytý dep bilemiz
Sabyrbek OLJABAI, «Ońtústik Qazaqstan» gazeti.
