Tuńǵysh Prezıdent kúni men elimiz Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna oraılastyrylǵan «Qazaqstan Táýelsizdigine 25 jyl: Nátıjeler. Jetistikter. Keleshek kókjıegi» atty halyqaralyq konferensıa keshe Astanada sátimen ótti. Qazaqstan, Reseı, Túrkıa, Fınlándıa jáne ózge de elderdiń parlament depýtattary, mınıstrlikter ókilderi, otandyq jáne sheteldik ǵalymdar men sarapshylar qatysqan mundaı aýqymdy sharany Parlament Májilisi men Syrtqy ister mınıstrligi birlese uıymdastyrǵan bolatyn.

Konferensıany Májilistiń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasy Máýlen Áshimbaev júrgizip otyrdy. Aldymen sóz alǵan Májilis Tóraǵasy Nurlan Nyǵmatýlın qazaqstandyq parlamentarızmdi qalyptastyrý jolyndaǵy Elbasynyń rólin erekshe atap kórsetti. «Biz 25 jyldyń ishinde barlyq  qıyndyqty jeńip, damyǵan 50 eldiń qataryna kirdik. Bul – shynynda tarıhı jeńis. Bul – Tuńǵysh Prezıdentimiz – El­ba­sy Nursultan Ábishuly Nazar­baevtyń kóregen saıasatynyń, batyl qadam­darynyń, tarıhı sheshim­deri­niń jeńisi. Sondyqtan 25 jyl­dyq  bıik belester – elimiz úshin, hal­qymyz úshin jarqyn  bolashaqqa  jol ashyp otyr», dedi Nurlan Zaırol­lauly aǵynan jarylyp. Spıkerdiń atap ótkenindeı, Mem­leket basshysynyń joǵary bedeli men teńgerimdi syrtqy saıasaty tur­ǵyndarynyń sany 3 mıllıard­tan astam adamdy quraıtyn 24 eldi biriktirgen Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jó­nindegi keńestiń (AÓSSHK)  ke­ńeıýine múmkindik berdi.

Jáne de Táýelsiz Qazaqstan tarı­hynda oryn alatyn kóptegen mań­yzdy sharalardyń Parlament qa­byrǵasynda ótkendigine nazar aýdartyp, solardyń qatar­yn­da Qazaqstan astanasyn kóshi­rý, Elbasy usynysy boıynsha bú­gingi kúni Keden odaǵy jáne Eý­ra­zıalyq ekonomıkalyq odaq­tyń qurylýymen júzege asqan eý­razıalyq ıntegrasıa ıdeıalary bar ekendigin qaperge saldy.

Sondaı-aq, ústimizdegi jyly Qa­­zaqstan EAEO-ǵa tóraǵalyq etýde, dedi Májilis Tóraǵasy. Osyǵan baılanysty Elbasynyń bastamasymen 2016 jyl «EAEO-nyń úshinshi eldermen jáne mańyzdy ıntegrasıalyq birlestiktermen eko­nomıkalyq qatynastardy tereń­detý jyly» dep jarıalan­ǵany da atalmaı qalmady. Elimiz halyqaralyq bedeliniń joǵary ekendigin Birikken Ulttar Uıymy Qaýipsizdik Keńesiniń 2017-2018 jyldarǵa turaqty emes músheligine saılanýy mysal bola alady. Qa­ýipsizdik Keńesiniń tarıhynda Or­talyq Azıadan saılanǵan alǵashqy memleket jáne elimiz atalǵan ha­lyqaralyq beldi uıymnyń nazaryn osy óńirdiń qaýipsizdigi má­se­lesine aýdarýǵa berilgen múm­kindik te. «Bizdiń eń basty ıdeıa­myz – Ortalyq Azıa óńirin «beı­bit­shilik, yntymaqtastyq jáne qaýip­sizdik aımaǵyna» aınaldyrý. Biz­diń óńirlik tájirıbemiz, son­daı-aq, EQYU, IYU, SHYU, AÓSSHK sıaqty iri halyqaralyq uıym­dardaǵy tóraǵalyǵymyz BUU Qaýipsizdik Keńesi kún tárti­bin­de turǵan ómirlik mańyzy bar beıbitshilik pen qaýipsizdik máse­le­lerin sheshýde paıdasy tıetininen úmittenemiz», dedi N.Nyǵmatýlın sózin sabaqtaı túsip. Májilis Tóraǵasy reti kelgende Memleket basshysynyń tikeleı qatysýymen ulttyq ekonomıkanyń turaqty damýy úshin quqyqtyq baza jasalǵandyǵyn jetkizdi. Qazaqstan postkeńestik keńistikte birinshi bolyp «Sheteldik ınvestısıalar týraly» Zańdy jáne «Tikeleı ınvestısıalardy memlekettik qoldaý týraly» Zańdy qabyldaǵandyǵy buǵan jarqyn dálel. Qaıta qu­ry­lymdaý nátıjesinde Qazaq­stan álemdegi ornyqty damyp otyr­ǵan úshtiktiń quramyna kirse, al tartymdy bola túsken qazaq­standyq ekonomıkaǵa 25 jyl­dyń ishinde 260 mıl­lıard dollar tikeleı sheteldik ınvestısıa tar­tylǵan. Qazirgi tańda Qazaqstan tikeleı ınvestısıanyń jalpy kólemi jóninen TMD elderi ishinde Reseı Federasıasynan keıingi ekinshi orynda. N.Nyǵmatýlın kelesi jyly Astanada ótetin EKSPO-2017 halyqaralyq maman­dandyrylǵan kórmesin de tilge tıek etti. Spıkerdiń paıymynsha, kórme álemdik energetıka salasynda ınovasıalar men «jasyl ekonomıkany» damytýǵa qýatty serpin berýi tıis. Tolyqtaı alǵanda, Qazaqstan eń joǵary qundylyǵy adam, onyń quqyǵy men bostandyǵy bolyp tabylatyn azamattaryn naqty áleýmettik qoldaıtyn jáne demokratıasy damyǵan, ekonomıkalyq qýatty, zaıyrly, quqyqtyq memleket quryp keledi.

Budan keıin sóılegen elimizdiń Syrtqy ister mınıstri Erlan Ydyrysov bir kezderi kóp ultty, onyń ústine ekologıalyq prob­lemalary aýyrtpalyq salyp otyr­ǵan, ne teńizge shyǵa almaı­tyn, onyń ústine qýatty eldermen qorshalǵan Qazaqstannyń táýel­sizdigine tónip turǵan qaýip kóp dep túsinik qalyptasqan kezder bolǵandyǵyna nazar aýdartty. Osyǵan qaramaı, elimiz tabıǵı baılyqtaryn durys paıdalana otyryp, ekonomıkalyq jáne saıası reformalardy júzege asyra bildi. 90-shy jyldary kóptegen problemalar oryn alsa da, Qazaqstan ishki jaǵdaıǵa tuıyqtalyp qalmaı, memleket pen ultty damytýǵa qolaıly orta qalyptastyrý úshin syrtqy saıasatpen de belsendi aınalysa bastady. Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń ekonomıkany damytý jáne qoǵamdy demokratıalandyrý jolynda elimizdi qalaı básekege qabiletti etý jaıyn anyq bilgendigin, syrtqy álemmen ashyqtyqqa qurylǵan alys jáne jaqyn sheteldermen ózara tıimdi ári ózara qurmetke qurylǵan teńgerimdi syrtqy saıasat modelin qabyldaý kerektigin, ekinshiden, jaýapkershiligi bar ári senimdi álem azamaty retinde jahandyq progres pen qaýipsizdikke yqpal etý jaǵyn da qarastyrǵandyǵyn ortaǵa saldy.

Erlan Ydyrysov Táýelsizdikke qol jetkizgen 25 jyl ishinde elimiz Batys pen Shyǵystyń arasyn jalǵaǵan geografıalyq, ekonomıkalyq jáne saıası kópir rólin shynaıy atqara bilgendigin qaperge saldy. Endi bul kópirdiń jumys isteýi jolynda elimiz baryn salyp keledi. Sondaı-aq, Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń ıadrolyq arsenaldan bas tartýy batyl da dana sheshim bolǵandyǵyn ýaqyttyń ózi dáleldep berdi. Semeı polı­go­nyndaǵy ondaǵan jyldar boıǵy júrgizilgen ıadrolyq synaqtar biz­diń ultymyzdy jáne Prezıdentti, Qazaqstandy, Ortalyq Azıany,  tipti álemdi ıadrolyq qarýdan aryltýdy jaqtaıtyndardyń qatarynan tabylýyna ózindik oń yqpalyn tıgizgen. Elimiz tek ıadrolyq arsenaldaryn ótkizip qana bergen joq, sonymen qatar, Ortalyq Azıany ıadrolyq qarýdan azat aımaqqa aınaldyrý jáne taratpaý jolynda da ter tógip keledi. Elbasynyń ústimizdegi jyly jarıa etken «Álem. XXI ǵasyr» manıfesi Qa­zaq­stannyń beıbitshilik ustany­myn kórsetip qana qoımaı, onda 2045 jylǵa qaraı jumyr jerde ty­nyshtyq ornaýy úshin álemdi ıadrolyq qarýdan aryltý jónindegi naqty jospar qamtylǵan. Jalpy, Qazaqstan kóptegen halyqaralyq bastamalar kóterip keledi.

Sondaı-aq, halyqaralyq kon­­fe­rensıa barysynda Reseı Fede­­rasıasynyń Federaldyq Jına­­lysy Memlekettik Dýmasy tór­aǵa­synyń orynbasary V.Va­sılev, Túrik Respýblıka­synyń Uly Ult­tyq Jıyny Tór­aǵa­synyń orynbasary M.Ham­zachebı, Fınlándıa Respýblı­kasy Parlamenti tóra­ǵasynyń birin­shi orynbasary M.Pekkarı­nen, Eýropalyq odaq­tyń Orta­lyq Azıa boıynsha arnaıy ýákili (Belgıa) P.Býrıan, Dj.Hop­kıns Ýnı­ver­sıte­tiniń Or­talyq Azıa jáne Kav­­kaz boıynsha ınstıtýtynyń tór­aǵasy (AQSH) F.Starr sóz sóı­ledi.

Reseı Federasıasy Fede­ral­­dyq Jınalysy Memlekettik Dý­masy Tóraǵasynyń orynbasary Vladımır Vasılev óz só­zinde Qazaqstan búgingi tańda halyq­aralyq qoǵamdastyq lıder­leriniń biri ekendigin erekshe ata­dy. Sheshen Qazaqstan men Re­seı tatý turyp jatqan kórshi­lerdeı ekonomıkalyq, áleýmet­tik damý sıaqty aýqymdy máse­le­lerdi sheshýde birge jol taýyp kele jat­qandyǵyn, kez kelgen aýyrt­pa­lyqtardy birge eńserip, qarym-qa­tynastar strategıalyq áriptestik deńgeıinde qalyptasyp otyrǵan­dyǵyn jetkizdi. Onyń ústine eki el arasyndaǵy ózara túsinistiktiń jańa deńgeıge kóterilgendigine 2014 jyly kúshine engen HHİ ǵasyrdaǵy yntymaqtastyq pen tatý kórshilik qatynastar týraly kelisim dálel bola alady.

V.Va­sılev sóz oraıy kelgende Qazaq­stan táýelsizdigin alǵan 25 jyldyń ishinde qazirgi zamanǵy jahandyq prob­lemalar men qaýipsizdik jáne post­keńestik keńistikti qurýǵa qa­tysty syrtqy saıasatta bel­sendi bastamalar kó­te­rip kele jat­qan­dyǵyn da alǵa tartty. «Qazaq­stannyń jetistikteri halyqaralyq qoǵam­dastyq tarapynan moıyndalyp, Birikken Ulttar Uıymy Qaýip­sizdik Keńesiniń turaqty emes músheligine saılanýy da sondyq­tan. Bul rette Reseı men Qazaqstan qazirgi álemdegi kóptegen problemalaryn sheshýde óz ustanymdaryn úılestirip otyrady. Biz ómir aldy­myzǵa qoıyp otyrǵan barlyq máse­lelerde ózara ymyraly sheshimder qa­byldaımyz», dedi reseılik meıman.

Kelesi sózdi Túrik Respýb­lı­kasy Uly Ulttyq Jıyny Tór­aǵa­sy­nyń orynbasary Mehmet Ham­zachebı aldy. «N.Nazarbaevtyń kósh­basshylyǵymen Qazaqstan Res­­pýblıkasy táýelsizdigin alǵan 25 jyl ishinde aıtarlyqtaı tabys­tarǵa qol jetkizýi úlken erlik boldy. Túrkıa árqashanda óz dostaryn qoldaıdy jáne kómek qolyn da so­zýda. Qazaqstannyń alǵash táýel­sizdigin alǵan kúninen bastalatyn ara­­daǵy dostyǵymyz tamyry tereń­­ge ketken ortaq tarıhymyz ben má­­denı qundylyqtarymyzdan  bas­­taý alady», dedi Mehmet Hamzachebı myrza.

Qazaqstannyń táýelsizdigin birinshi bolyp moıyndaǵan eldiń óki­li retinde M.Hamzachebı 2012 jy­ly joǵary deńgeıde Strategıa­lyq yntymaqtastyq keńesi quryl­ǵandyǵyn tilge tıek ete kelip, elder arasyndaǵy qarym-qatynastar strategıalyq áriptestik deńgeıi­ne kóterilgendigin pash etti. Qazaq­stannyń halyqaralyq deńgeı­de tıimdi saıasat júrgizip kele jat­qandyǵyn aýyzǵa alǵan mártebeli meıman onyń BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes músheligine qabyldanýy sonyń jarqyn mysaly ekendigin alǵa tartty. Ásirese, eli­mizdiń ıadrolyq qarýdy taratpaý, ter­rorızm men ekstremızmge qarsy kúresin oń baǵalap, Túrkıa bul baǵytta qoldaý bildire beretindigin jet­kizdi. Túrkıanyń EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesiniń nátıjeli ótýine qoldaý bildiretindigin aıt­qan M.Hamzachebı eki el arasyndaǵy baılanystar arta beretindigine sendirdi.

Fınlándıa Respýblıkasy Parlamenti Tóraǵasynyń birinshi orynbasary Maýrı Pekkarınen kezi kelgende Qazaqstannyń ekono­mıkalyq damýy aıtarlyqtaı jedel ári tańqalarlyq boldy. Qazaqstan kóptegen mıneraldy resýrstary bolǵanymen de, ózge de sektorlardy damyta bildi. Qazaqstan óńirdegi kórshilerimen jaqsy qarym-qatynas ornata bilgen mańyzdy oıynshyǵa aınaldy. Sonymen qatar, Qazaqstan Ortalyq Azıa elderi ishinde Eýropalyq odaqpen mańyzdy áriptes retinde jaqsy baı­lanys ornatty. BUU QK tu­raqty emes músheligine saılaý jáne EKSPO-2017 kórmesin ótki­zýdi senip tapsyrý Qazaqstandy moı­yndaý degendi bildiredi. Osy mańyz­dy eki oqıǵamen de Qazaqstan kele­si jyly keńinen álemge tanylyp, tipti, ortalyǵyna aınalmaq. Fın­lándıa turǵyndary fın basshysyna syıǵa tartylǵan jylqydan keıin atqa miný­ge degen áýestikteri oıandy. Son­dyqtan da ekijaqty qarym-qaty­nas­tar tek syı berýmen ǵana shektelip qalmaı, bilim berý salasy men tehnolo­gıa­lar­dy damytýda da, ınvestısıa men saýdada da jalǵasyn taýyp kele jatyr. Fın kompanıalary EKSPO-nyń nátıjeli ótýine ózin­dik úlesterin qosady. Adam­dar men kom­panıalardyń ara­syn­daǵy ynty­maqtastyq tikeleı áýe reıs­terdiń usha bastaýymen de belsendi bola túspek, dedi fınlándıalyq meıman.

2015 jyldyń jeltoqsanynda Qa­zaqstan Respýblıkasy men Eýro­palyq odaq arasyndaǵy keńeıtilgen áriptestik jáne yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıylǵany málim. Bul rette EO-nyń Orta­lyq Azıa jónindegi arnaıy ókili Býrıan Pıterdiń minberge kó­te­rilip, qysqasha baıandama jasaýy alqaly jıynǵa qatysýshylar tara­pynan jyly qabyldandy. B.Pı­ter óz kezeginde qysqa ýaqyt ishinde Qazaqstannyń tolaıym tabys­tarǵa qol jetkizgendigin ataı kelip, onyń óńirlik jáne jahan­dyq deńgeıde beıbitshilik pen tu­raqtylyqqa úles qosyp kele jat­­qan mańyzdy elderdiń biri­ne aınal­­ǵandyǵyn jetkizdi. Mundaı qadam­dar Qazaqstan men EO arasyn­daǵy ortaq qundylyqtarǵa quryl­ǵan jáne halyqaralyq mindet­te­melerge negizdelgen dostyq qa­rym-qatynastardyń jáne yńty­maq­tastyqtyń keńeıe berýine ózindik oń yqpalyn tıgizýde. Eýropalyq odaq Qazaqstannyń ekonomıkalyq damy­ǵan elder qataryna qosylýyn qol­daıtyndyǵyn bildirgen arnaıy ókil alda kóptegen qıyn­dyq­tardyń turǵandyǵyn da qaperge aldy. Bul turǵydan kelgende naqty maqsattarǵa qol jetkizý jo­lyndaǵy Prezıdent Nursultan Nazarbaev usynǵan «100 naqty qadam» Ult jospary durys sheshim bolǵan. Sondyqtan da EO óz tájirıbesi men tehnologıa­larymen bólisýge ázir, degen B.Pıter EKSPO-2017 kórmesi qazaq­standyq jáne eýropalyq kompanıa­lar men ǵylymı ınstıtýttar arasyndaǵy áriptestikti damytýǵa serpin berýi tıis degen oıymen qorytyndylady sózin.

Halyqaralyq jıynda Dj.Hop­kıns Ýnıversıtetiniń Ortalyq Azıa jáne Kavkaz jónindegi ıns­tı­týtynyń tóraǵasy Starr Frederık «Qazaqstan 2041: kelesi 25 jylǵy damýynyń baǵdary» atty qysqasha baıandama jasady. Amerıkalyq ǵalym bul rette qaǵazyna da qa­ramastan sóıledi. Onyń paıymynsha, Qazaqstan jetistikterge jetýi úshin eń aldymen ekonomıkasyn ártaraptandyrýy qajet. Ásirese, aýyl sharýashylyǵyna erekshe den qoıǵan oryndy. Astana halyqaralyq qarjy ortalyǵyn qurý jobasy batyl qadam eken­digin, alaıda shaǵyn jáne orta kásip­kerlerdi qoldaý nazardan tys qal­maýy tıistigin de alǵa tartty. Ǵalym óziniń oıyn «Han Sha­tyr» saýda oıyn-saýyq ortalyǵynda oryn tepken saýda oryndarynyń ıesi qazaq­standyqtar bolýy tıisti­gi tur­ǵysyndaǵy paıymymen nyqta­dy. Oraıy kelgende, ol Qazaqstan úshin óte kúshti qoǵam men memleket qu­rýdyń ýaqyt talaby ekendigin eskertti.

Plenarlyq otyrystan keıin konferensıa jumysy «Qazaqstandaǵy ekonomıkalyq jáne saıası reformalardyń negizgi qorytyndylary»; «Qazaqstan álem saıasatynda jáne Qazaqstan: keleshek kókjıegi» degen sesıalarda jalǵasyn tapty. Onda erkin naryqtyq ekonomıka,  júrgizilip jatqan reformalar jaıy  jáne ózge de máseleler áńgime ózegine aınaldy. Al ekinshi sesıada BUU-nyń Qaýipsizdik Keńesine saılaný, DSU-ǵa kirý, EO-men jańa býyn kelisimine qol qoıý sıaqty elimizdiń júrgizip otyrǵan belsendi syrtqy saıasatynyń negizderi men saldary jan-jaqty talqylandy. Al úshinshi sesıa jumysynda  Qazaqstan men ony qorshaǵan álem 5, 10 jáne 25 jyldan keıin qandaı bolady, degen suraqqa jaýap izdedi.     

Asqar TURAPBAIULY,

«Egemen Qazaqstan»