«Egemen Qazaqstan» gazetiniń 2016 jylǵy 5 qarashadaǵy basylymynda Elbasynyń «Uly dala ulaǵattary» atty shyǵarmasynyń úshinshi bólimi – «Týǵan tildiń tuǵyry» atty eńbegi jarıalandy. Prezıdentimiz sonaý tarıh qoınaýynan etek alatyn kıeli tilimizdiń tuǵyryn, Otarlaý saıasaty kezeńindegi til ezgisin, qazirgi Táýelsiz Qazaqstannyń tildik ahýalynyń mán-maǵynasyn ashyp, aldaǵy negizgi ustanym baǵyt-baǵdaryn kórsetti. Ana tilimizdiń damýyna buǵaý bolyp turǵan kedergilerdi belgiledi. Jahandyq úrdistegi til máselemiz ári qaraı qalaı órbýi kerek ekendigin saralap berdi. Ol úshin Elbasy eń aldymen mynadaı máselelerdi alǵa qoıyp otyr.

«Memleket damýyndaǵy mańyzdy máse­le­niń biri – úsh tuǵyrly til máselesi desek, artyq aıtqandyq bolmas. Jahandaný jaǵ­daıynda jalǵyz tilmen qala almaısyń. Álem­dik aqparat, tehnologıa, jańa ınno­va­sıalyq ındýstrıa aǵylshyn tilinde jú­rip jatyr. Demek bul tildi de biz erkin meń­gerýimiz kerek. Ultaralyq qatynas tili – orys tili de el damýynda ózindik rólin jo­ǵaltqan joq. Ony tarıhymyzdan syzyp tas­taı almaımyz. Buryn kóp til bilýshilik maq­tan bolsa, endi ol qajettilikke aınaldy.

Qajettiligi sol, kóp til bilseń, kóp aq­paratty ıgeresiń, ózgelerdiń ozyǵy men to­zyǵyn aıyrasyń. Búgingi ýaqyttaǵy eko­no­mıkalyq, áleýmettik, ǵylymı-tehnıkalyq pár­meni bar, qýatty damyp kele jatqan mem­leketterdiń úlgi-ónegesin tanısyń. Bári­men sanasýǵa týra keledi. Ony zaman aıqyn kórsetip otyr. Jas urpaq osyny tereń túsinip, jan-jaqty bolýy shart. Kóp til bilgenniń zıany joq. Dosyń da, áriptesiń de, joldasyń da kóp bolady. Alaıda, qandaı jaǵdaıda da týǵan tilimiz – qazaq tili óz mártebesin joǵary ustaýy tıis. Týǵan tildiń týy qashanda bıik bolýy qajet».

Tildiń qoldanylý aıasyna baılanysty or­taǵa salar birtalaı jaıttar da bar. Til damýy úshin tildik orta qajet. Bul – eń birinshi shart. Sosyn tilge degen qajettilik kerek. Úshinshi shart, ana tilińdi ardaqtaıtyn ulttyq namys kerek. Qandaı zań bolsa da onyń ómir súrý, qyzmet etý aıasy ýaqyttyń quzyryna tikeleı táýeldi bolyp jatady. Mundaı jaǵ­daı táýelsizdigin endi alǵan, damýdyń jańa, ózindik jolyna túsken memleketterdiń ta­rı­hynda kóp kezdesedi. Bizdiń de áp dep azattyq alǵan tusymyzda týyndaǵan, qa­byl­danǵan kóp zańdar ýaqyt óte kele sapalyq ózgeristerdi bastan keshti. Olar jetildirildi, to­lyqtyryldy, ózgeristerge ushyrady.

Memlekettik tildiń aldynda turǵan ma­ńyzdy máselelerdiń biri onyń jańa áleý­mettik-mádenı bolmysty beıneleýdegi múm­kindikterin keńeıtý qajettigi bolyp otyr. Bul baǵytta naqty, nysanaly ǵy­lymı jumystar, saraptamalyq is-sharalar júr­gizilýi tıis. Áli orys tiliniń bilim men ǵylym, áleýmettik-turmystyq salalarda basymdyǵy anyq baıqalady.

Zań bizge tikeleı til úıretip bermeıdi. Biraq zań bilgen adam zamannyń qıyndyǵyna asa abyrjı qoımaıdy. Jaǵdaıdyń jónin biledi. Odan shyǵatyn joldy jańylmaı taba alady. Árıne, jurttyń bárine zańdy jatqa bil, baptaryn basyńda usta dep talap ete almaısyń. Biraq Qazaqstan zańy árbir otandasymyzdyń aryn arlap, baryn qorǵaýǵa qyzmet ete alady. Sonyń ishinde til týraly túıtkilderdiń ózin zańdyq, quqyqtyq deńgeıde tolyq retteýge bolady» dep atap ótti.

Osy aıtylǵandarmen tolyqtaı kelisemiz jáne Elbasynyń oı-paıymdarynyń jete­gin­degi bizge júktelgen jaýapkershilik te óse túsetinin bilemiz. Qazir oblysymyzda 19 til damytý ortalyǵy jumys isteıdi. Munda úsh­tuǵyrly til máselesine aıryqsha nazar aýdarylǵan. Byltyrǵy oqý jylynda 1944 adamǵa arnaıy sertıfıkat berildi. Bıylǵy kýrstarǵa 4880 kisi qatysyp júr.

Jyl saıyn memlekettik tildiń mártebesin kóterý, onyń qoldanylý aıasyn keńeıtý maqsatynda «Memlekettik til jáne BAQ», «Til – parasat», «Oı-sana», «Tildaryn», «Til mereıi», «Til sheberi», «Abaı oqýlary», «Oralhan Bókeı atyndaǵy kórkemsóz oqý sheberleriniń baıqaýy», aqyndar músháırasy syndy is-sharalar uıymdastyrylýda.

Úgit-nasıhat jumysy da belsendi at­qa­ry­lýda. Oblystaǵy gazetterde 35 aıdar mem­lekettik tildi nasıhattaýǵa baǵyttalǵan. Oblystyq telearnada beriletin barlyq habarlardyń 69%-y, radıoda 50%-y qazaq tilinde taratylady. 2016 jyldyń toǵyz aıy boıynsha til saıasatyna qatysty 431 maqala merzimdi basylymdarǵa jarıalandy, onyń 282-si memlekettik tilde bolsa, 140-y orys tilinde, 9-y aralas tilde.

Memlekettik organdardan qazaq tilinde shyǵatyn isqaǵazdardyń úlesi: 2016 jyldyń qazan aıy boıynsha 98 % deńgeıde turaqtady.

Tıanaqtaı aıtar bolsaq, til máselesi  barlyǵymyzǵa ortaq. Elbasynyń alǵa qoıǵan mejelerin júzege asyrýda eseli eńbek etý barshamyzdyń abyroıly paryzymyz bolmaq.

 Arman BERDALIN,

Aqmola oblystyq tilderdi damytý

basqarmasynyń basshysy

Aqmola oblysy

Babalar murasyn ulyqtaýǵa úıretedi

Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Egemen Qazaqstanda» jarıalanǵan «Uly dala ulaǵattary» eńbegin muqıat oqydym. Onyń alǵashqy taraýyndaǵy Táýelsizdiktiń tal besigi bolǵan, qasıetti meken, ulttyq sanany qalyptastyrýdyń rýhanı ortalyǵy, óner men mádenıettiń qaınar bulaǵy arý Almaty atanǵan arman qala týraly salıqaly oılar túıgen joldar árkimniń-aq júregin tebirenteri haq.

Alataýdyń baýraıynda týyp-ósken Prezıdenttiń arý Alma­ty­daǵy astanany Aqmolaǵa aýystyrý týra­ly oı-armany táýelsizdiktiń alǵashqy kún­derinen bastaý alǵan. Bul má­sele týraly baspasóz bet­terinde jıi sóz bola bastady. El ishinde qarama-qaıshylyqtarǵa toly ár ­túr­li pıǵyldaǵy pikirler tolas tap­pady. Aqyry Almaty bas qalaǵa laı­yq bolsa da, jańa zaman tala­byna saı astanany Aqmolaǵa aýys­tyrýǵa bekem bel baılaıdy. «Uly kóshtiń tizginin qaǵar tusta, –  dep jazady N.Á.Nazarbaev, – alyp – ushaqtyń baspaldaǵynda turyp janym tolqyp, aıaýly Almatyǵa bas ıip qoshtasqan sátimdi umytqan emespin. Alataýdyń ushar basyna kóterilgen altyn shapaqty arqalanyp turyp, sonaý zańǵar kókte qalyqtaǵan qyranǵa da qosh aıtqandaı bolǵanmyn. Alataý sonda aq saqaly aldyn japqan abyz qarıadaı basyn shulǵyp, batasyn bergendeı sezinip, qanattanyp attandym».

Osynaý joldardy tebirenbeı oqý múmkin emes. Mine, táýelsiz el bol­ǵanymyzǵa shırek ǵasyr tolǵan shaq­ta Nursultan Ábishulynyń ba­tyl sheshiminiń durystyǵyna, onyń danyshpandyq kóregendigine eli ǵana emes, búkil dúnıe júzi qaý­ym­dastyǵy sózsiz moıyndaǵan shyn­dyqqa aınaldy. Qazir As­tana qalasynyń ásemdigine qazaq­s­tandyqtar ǵana emes, shet­el­diń múıizi qaraǵaıdaı bas­shy­larynyń ózderi tańǵalysyp, bas shaıqaıdy.

Elbasy týyndynyń «Saıasat sal­tanaty» taraýynda: «Uly da­la­nyń ulaǵatyn ulttyq tarı­hymyz dep baǵalaı otyryp, jańa tarıhtyń taraý­laryn jazyp jatyrmyz. Bul oraıdaǵy berik ustanym – ult­tyq yntymaqty tý etý», deı ke­lip, ózi kindik kesken jeri Shama­l­ǵan degen shaǵyn aýyldyń sol kezdegi tirshilik-
tynysy týraly syr shertedi. Búgingi kúnniń turǵysynan qaraǵanda, osy aýyl birlik pen yntymaqtyń mektebi bolǵan. Kórshiler bir-birimen tatýlyqta, tonnyń ishki baýyndaı úılesip, jarty nandy bólip jep ómir súrgen. Jas otaýǵa búkil aýyl asarlata úı kóterip, úıelmeni qınalmasyn dep aldyna mal salyp bergen. «Bir erekshe este qalǵany, bizdiń aýylda janjal degen múlde bolmaıtyn, – dep jazady Elbasy, – álde aýyl aǵalary boldyrmaı ma eken? Áıteýir jurt jumylyp, bir-birine súıeý bolyp, aıadaı aýyldyń ortaq abyroıyn qyzǵyshtaı qorıtyn». Osy joldardy oqyǵanda qazirgi keıbir eldi mekenderdegi qalyptasqan teris ahýalǵa qarnyń ashady. Aqsaqaldy atasynyń, aqjaýlyqty anasynyń aldynan kesip ótpeıtin, qısyndy sózge toqtaıtyn aýyldy ańsaısyń. Keıbir aýyldarda jastar túgili qarıalardyń túrli jıyn-toılarda araqqa sylqıa toıyp alyp, birimen biri janjaldasý, tipti jaǵa jyrtysýǵa deıin baratyndary, rý-rýǵa bólinip, ákimdikterge domalaq aryzdy boratyp jaza beretini, sóıtip sútteı uıyǵan el ishin ala taıdaı búldiretin faktilerdiń oryn alyp otyrǵany jasyryn emes. Munyń syrtynda kórshi otyryp, biriniń malyn biri urlaý, órt salý sıaqty qylmysty jaman qylyqtar da joq emes. Kezinde tizgin ustaǵan el aǵalarynyń bátýalyq sózine qulaq aspaıdy. Ókpeniń arty ókinish, daýdyń sońy daýryǵý ekenin túsingileri kelmeıdi. El ishinde tynyshtyq buzylsa, ol jerde eshqashan bereke-birlik ornamasy anyq.

Eleýli eńbekte qazaqstandyq damý jolynyń tıimdiligin álemniń moıyndap otyrǵandyǵy, eldegi qoǵamdyq kelisimdi, ulttar men ultaralyq tatýlyqtyń úlgisi retinde joǵary baǵalaǵany, Qazaq­s­tannyń BUU Qaýipsizdik Keńesiniń tu­raq­ty emes múshesi bolyp saılanýy respýblıka­­nyń halyqaralyq dáre­jedegi bedeli­niń óse túskendigi erek­she atalyp ótedi. Qazaqstannyń Reseı men Ýkraına, Ázerbaıjan men Armenıa, Máskeý men An­ka­ra arasyn jaqyndastyrýda ara­aǵaıyndyq, mámilegerlik is-sha­ra­lardy ótkizýine, Ortalyq Azıa­da alǵashqy bolyp Eko­no­mıkalyq yntymaqtastyq jáne da­­mý uıymy Básekelestik jó­nin­degi komıtetiniń músheligine qa­byldanýyna Elbasy joǵary baǵa be­redi.

Prezıdent eńbeginde «sybaılas jemqorlyqtyń – jegiqurt, halyqtyń qazynasyn tonap jatqan, is basyna kelgenshe mináıim, qolǵa bılik tıgesin «qudaıym» bola qalatyn adamdar aramyzda áli de kezdesetinin, «mal alasy syrtynda, adam alasy ishinde» ekenin ashyna jazady.

Elbasy Nursultan Na­zar­baev­tyń «Uly dala ula­ǵat­tary» eń­be­gi óte ózekti má­se­le­lerdi qoz­ǵa­ǵan. Avtor oıyn: «Kon­­s­tı­tý­sıa­­da tujyrymdalǵan bas­­ty qa­ǵ­ı­dattardy negizge ala oty­­ryp, Qa­zaqstannyń úshinshi myń­­jy­l­dyq­taǵy ornynyń tek qa­na tórden ta­bylýyna bar kúsh-ji­ge­rimizdi, aqyl-parasatymyzdy ju­m­saıtyn bo­lamyz. Sertteı sózi­miz – osy. Ser­pindi isimiz de son­daı bolmaq. Sert­tiń syny men ser­pi­nin ýaqyt kór­setedi. Sol kezde biz ýaqyttyń be­tine uıalmaı qa­raı alamyz dep se­nemiz» dep tujyr­y­m­daıdy. Iá, táýelsizdik alǵanyna 25 jyl tol­ǵaly otyrǵan Qazaqstan bo­lashaǵynyń jarqyn bolatyny­na, keleshek urpaǵymyzdyń bir jeń­nen qol, bir jaǵadan bas shy­ǵaryp, Elbasynyń kóregendik bas­shylyǵymen ortaq jeńisterge jet­e be­retinine kúmánsiz ekenine biz de se­nim bildiremiz.

Ǵumar HMECHIN,

Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Qostanaı oblystyq

fılıalynyń dırektory, «Qurmet» ordeniniń ıegeri

QOSTANAI

Eń bastysy – el birligi

«Adamzattyń bárin súı, baýy­rym dep», dep danyshpan Abaı atamyz aıtqandaı, taǵdyr jazmyshymen bizdiń jerimizde toǵysqan alýan ult pen ulystyń, ózimizdiń de bereke-birlik, dostyǵymyzdy ósip-órkendeýimizdiń altyn qazyǵy retinde ustanyp, bolashaqqa qaraı adymdaı berýge tıispiz.

Osynshama qıyndyqpen kelgen tá­ýel­­sizdik rýhymyzdy asqaqtatyp, bo­la­shaqqa degen senimimizdi kúsheıtti. Ba­balar jú­rip ótken joldyń tarıhı ta­­ǵylymy biz­ge bereke bastaýy – bir­lik­­te, yrystyń aldy – yntymaqta eke­nin aıqyn kórsetti. El­basy Nur­sul­­tan­­ Nazarbaevtyń «Uly dala ula­­ǵat­ta­ry» at­ty jazbalarynda eldiń birligi, ta­tý­lyǵy, yntymaǵy qa­rapaıym ǵana my­saldarmen óte jaq­sy baıan­dalypty.

«Biz – yntymaq degen sózdiń mán-ma­ǵynasyn bala kezden boıǵa sińirip ósken urpaqpyz. Ári muny tek mektep oqýlyqtarynan ǵana emes, alaqandaı aýyldyń qarapaıym adamdarynan es­tip, kúndelikti tirliginen tanyp óstik. Osyn­daıda bir támsil eske túsedi. Baıaǵyda bir qarıa jemis aǵashyn egip jatypty. Ózi beli eńkish tartyp, ábden qartaıǵan kári adam eken. Ony kórgender: «Ata, ózińiz bolsańyz qartaıdyńyz, bul aǵash qashan jemis beredi, ony siz kóre almaıtyn da shyǵarsyz, nesine áýre bolyp jatyrsyz?», degende, belin bir sátke jazǵan qarıa: «Men jemisin jemesem de, ony keıingi urpaǵym jeıdi ǵoı, sol úshin otyrǵyzyp jatyrmyn», depti.

Bizdiń ákelerimiz osy támsildegi qa­rıanyń ózindeı, urpaǵyn oılaǵan úlkenderdiń kózindeı edi. Alataý baý­raıynda boı kótergen aýyldardaǵy qarıalardyń bári derlik osy támsildi óz bastarynan keshken urpaq edi. Muny jyldar óte kele tereń uǵyna tústik. Al búkil qazaq dalasyn jaýdan da, daýdan da qorǵap, keler urpaǵy úshin shybyn janyn da, qasyq qanyn da qıǵan qasıetti aǵa urpaqtyń el men jer týraly máńgilik támsilin búgingi urpaqqa jan-jaqty uǵyndyra aldyq pa? «Bitken iske synshy kóp, bitirgen erdiń kemi joq» degen Mahambetten jetken ma­ǵynaly sóz bar. Keıde bir azamattar sha­madan tys minshil bolyp jatqanda, osy sózdi ustanǵan baıaǵy aýyl qarttary es­ke jıirek túsetini bar» dep tolǵanady El­basy «Uly dala ulaǵattarynda».

Shynynda, aýyzbirlik pen túsinistik, qarapaıym syılastyq ústemdik qurǵan jerlerge qashanda nátıjeli isterdiń úıir bolatyny belgili. Al yntymaq-birlikke shaqyrar aqsaqaldyqtyń aby­roı-bedelin arttyrý – ýaqyt talaby. Óıtkeni, elimiz ejelden el aǵalaryna, ardaqty abyzdaryna, qaǵıdasy qazyna­ly qarıalaryna qarap, oıyn da boıyn da túzegen. Talantty tulǵalaryna táý etip, tutqaly tájirıbelerinen úlgi al­ǵan, eńselerin tiktep, eńbekke de, erlikke de aqylmandardyń aq batasy arqyly bel baılaǵan. Búgingi egemen elimizdiń mamyrajaı jaǵdaıynda aǵa urpaqtyń qadiri arta túspese kemigen joq. Árbir ıgilikti is, tolaǵaı tirlik, bátýaly birlik alash asyldarynyń, aq nıet­ti aqsaqaldarynyń qoldap-qýat­taýymen, aq jol tilep alqa­laýymen júzege asyp jatady.

Negizi dos súısinip, dushpan qyzǵana qaraıtyn jetistikter ońaılyqpen kelip jatqan joq. Bul – eń aldymen qazaq halqynyń óz ishindegi aýyzbirshiliktiń, jalpy, qazaqstandyqtardyń ynty­maq­tas­tyǵy men birligi arqasynda jetip oty­rǵan ıgilikti nátıjeler. Ata-baba amanatyna adal bolý, ósıet aqyldaryn iske asyrý – basty paryzymyz.

 Erkinbek SOLTYBAEV,

Jambyl oblystyq ardagerler keńesiniń tóraǵasy

Jambyl oblysy

Sheshendik sheberligine tánti boldyq

«Uly Dala ulaǵattary» atty Elbasy eńbeginiń el gazeti «Egemen Qazaqstanda» kitapsha nusqasymen jarıalanǵanyn jurtshylyq jyly qabyldady. Táýelsizdiktiń tuǵyrly 25 jyldyq merekesi qarsańynda eldiń jigerin janıtyn, namysyn qaıraıtyn, sanasyn sergitetin sózdiń Elbasy shyǵarmasy bolyp oqyrmanǵa jol tartýy quptarlyq dúnıe. Eń aldymen, Nursultan Nazarbaev oıynyń oramdary túsken týyndynyń kórkem tilmen jazylǵany unady. Qalamy ushqyr avtor oqyrmanyn ózi jetelep otyrady.

Bul turǵyda Prezıdentimizdiń qazaqtyń qara sózin jan-dúnıesimen túsinetindigin ǵana emes, jetkize alatyndyǵyn da kórip, sheshendik she­­ber­ligine taǵy bir tánti boldyq. Má­selen, Memleket basshysynyń ja­ńa shyǵarmasyndaǵy: «Qazaq sóziniń kó­bi astarly, beıneli. Sózimizdiń bári uı­qa­syp turǵan qara óleńdeı áser etedi. Máselen, qara degen sózdiń mán-mazmuny keń. Ol kóp, qalyń, mol, úlken degen uǵymdardy beredi. Al osy sóz – qaıǵynyń qara bultyn serpıtin jaýynger uǵym. Halqymyzdy qara ormanym deımiz. Úlken, bas úıdi qara shańyraq deımiz. Túrki jurtynyń qara shańyraǵynda otyrǵan qazaqtyń árbir tirligi halyq tarıhy – ulttyń urany, qarýy men quraly. Qara shańyraqtyń ıesi de bizbiz, kıesi de bizde» degen baılamy qandaı áserli!

Rasynda, qazaq – kúlli túrki jur­ty­nyń qara shańyraǵy bolsa, túrki halyqtarynyń qara shańyraǵy – Tór Altaı! Osy oraıda «Qazaq tarıhynda qazaq uıalatyn eshteńe joq» degen Elbasynyń sonaý saq, ǵun dáýirindegi Altaıdyń memlekettilikti qurý tarıhy­nyń qaınarynda turǵanyn tarıhı derektermen tarqatýy talaılarǵa oı salsa kerek. Óıtkeni, ata-baba tarıhynyń tujyrymdary da ulttyq ulaǵat. Tarıh tekti umytpaý úshin, ótkennen sabaq alý úshin jazylady.

Memleket basshysynyń bastamasymen qazaqtyń qasiretti oshaǵyna aınalǵan Semeı synaq polıgony jabyldy. Búginde atom áleýetin beıbit maqsatta ıgerý jónindegi qazaqstandyq úndeýge jahan jurty bas ızep, maquldap otyr. Táýelsizdik jyldary elimiz antıadrolyq kúrestiń tizginqaǵar jetekshi eline aınaldy. Bul – kók aspanyn radıasıa bulty torlaǵan shyǵysqazaqstandyqtar úshin qaıtadan kún shyǵyp, shuǵylasyn shashqandaı boldy desek, artyq aıt­qandyq emes.

Nursultan Ábishulynyń shyǵarma­synda týǵan jeriniń qasıeti men tulǵalarynyń arakidik bolsa da sóz bolýy beker emes. Óıtkeni, ár adam al­ǵash­qy nárdi, bolmys pen bitimdi týǵan je­rinen alady. Sondyqtan da qazaq hal­qy kindik kesken jurtty, atamekendi erekshe qadirleıdi. Otan týǵan oshaqtan bastalady. Elbasy týǵan óńirdiń asqaq Alataýdyń baýraıynda, epıkalyq jyraý Jambyldyń elinde bolýy da qazaqtyń ulttyq maqsat-murattarynyń paıdasyna sheshildi der edim. Óıtkeni, adam týǵan jerdi, týǵan eldi tańdaı almaıdy. Bul – Jaratýshynyń jazmyshy. Táýelsizdik tarıhymen birge dúnıe jaratylysynan, ómir pálsapasynan syr shertetin «Uly Dala ulaǵattary» – ulaǵatty oı-tolǵam.

Álibek QAŃTARBAEV,

Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Shyǵys Qazaqstan oblystyq fılıalynyń tóraǵasy

ÓSKEMEN