1989 jyly qurylǵan «Qazaq tili» qoǵamy táýelsizdigimizge tolaıym jol salǵandaı bolady da turady. Óıtkeni, qoǵam birden-aq qanatyn keń jaıyp, Qazaqstannyń barlyq óńirinde óziniń jergilikti uıymdaryn qura bastady. 19 oblystyq, 200-den asa aýdandyq, myń­daǵan bastaýysh uıymdar quryldy. Qala­lyq, oblystyq, aýdandyq, aýyldyq uıym­dar­men birge iri mekemelerde birik­ken komıtetter uıymdastyryldy. El ara­synda tilimizdiń órisin keńeıtý joldaryn tynymsyz nasıhattady. Osyndaı naqty is-áreketter nátıjesinde qoǵam el aldyn­da bedel alyp, halyqtyq qozǵalysqa aınal­­dy. Ásirese, Til týraly zań men Memle­ket­tik baǵdarlamanyń iske qosylýyna qoǵam qosqan úles ólsheýsiz.

Qoǵamnyń İİ quryltaıynda sóz sóılegen belgili ǵalym, profesor Keńesbaı Musaev­­tyń pikirin keltirgendi jón kórip otyr­myn. Ol: «Osy ýaqyt ishinde qoǵam­nyń tyndyrǵan eń úlken jetistikteri ne degende qoǵam qazaqtyń qazaqtyǵyn damy­ta­tyn qoǵam ekenin dáleldeýi der edim. Ekinshiden, qoǵam qazaqtardyń er­teń­ge senimin arttyrdy. Úshinshiden, ult­shyldyq qorqynyshynan qutqardy, sony álsiretýge kóp kómektesti» dep pikir bildir­gen edi. Bul pikirdiń oryndylyǵyn ýaqyt­tyń ózi kórsetip otyr ǵoı dep oılaımyn.

Eldiń sanasyn oıatýda, ulttyq rýhty kóterýde baspasózdiń erekshe mańyzǵa ıe ekendigi belgili. Osyǵan baılanysty bizdiń de áýelgi qolǵa alǵanymyz baspasóz boldy. 1990 jylǵy naýryzdyń 22-sinde respýblıkalyq «Qazaq tili» qoǵamynyń úni retinde ómirge kelgen «Ana tili» atty únqaǵazymyz sodan bergi aralyqta res­pýb­lı­­kamyzdaǵy taralý mólsheri kóp bedeldi basylymdardyń qataryna shyqty. Til taǵdyryn tý etip otyr­ǵan bul basylymdy keshegi Ahmet Baıtur­synov shyǵarǵan «Qazaq» gazetiniń rýhanı jalǵasy dep aıtýǵa ábden bolady. Budan bólek, «Qazaq tili» qoǵamynyń jer-jerdegi uıymdary men bólimsheleri shyǵarǵan merzimdik aqparat quraldary­nyń sany 30-dan asyp ketedi. Bulardyń bári de qoǵamdyq pikir qalyptastyrýda, ulttyq jadymyzdy jańǵyrtýda eleýli qyzmetter atqarǵany aqıqat. Jalpy, qazaq tiliniń 1989 jyly memle­ket­tik til mártebesin alýy, «Qazaq tili» qoǵamynyń qurylýy qoǵamdyq pikir­­ge aıryqsha yqpal berip, ulttyq sana­­nyń dúr silkinýi el táýelsizdigine alyp keldi desek, artyq aıtqandyq bol­maıdy dep bilemiz.

Dúnıe júzi qazaqtarynyń Quryl­taıyn ótkizý ıdeıasyn kótergen­derdiń biri – «Qazaq tili» qoǵamy bolatyn. Ózge qoǵam­dyq uıymdarmen birge muny uıymdas­tyrýdyń basy-qasynda «Qazaq tili» qoǵamy júrdi.

Sol kezeńderden beri tolassyz júr­gi­zi­­­­lip kele jatqan til maıdany áli toq­taǵan joq. Tilge baılanysty qabyl­dan­ǵan árbir qujattyń astarynda osyn­daı kúrester izi jatyr. Óıtkeni, táýelsiz­diktiń basty sharttarynyń biri – til táýelsizdigi edi.

Qoǵam qyzmetiniń alǵashqy jyldary erekshe qarqyndy ári qyzý boldy. Elimizdiń búkil aımaqtaryn, tipti, shalǵaıdaǵy aýyldardyń ózin de qamtydy. Kóptegen óndiristik kásip­oryn­dar da bul eldik isten shet qalmady. Qazaq halqy bul qoǵamǵa aıryqsha úmit artty. Táýelsizdiktiń tiregindeı kórdi. Qaýymda­syp múshe boldy, tileýlestik tanytty, demeý­shilik kórsetti. Óz betterinshe bas­tama kóterip, jergilikti uıymdar men bólimshelerdi ashty.

Sondaı-aq, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamyn memlekettik deńgeıdegi asa aýqym­dy isti qolǵa alǵan irgeli, kóp tar­maq­ty qoǵamdyq uıym deýge de bolatyny anyq. Óıtkeni, qoǵamnyń jarǵysyn alǵash Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tór­aǵa­sy bekit­ti. Bastapqy jyldary, atap aıt­qan­da, 1993 jylǵa deıin memlekettik búd­jet­ten qarjy­landyrylyp keldi. Qoǵamǵa Til týraly zań men memlekettik baǵdar­la­many iske asyrý mindeti artyldy. Alaıda, qoǵam arnaıy resmı memlekettik mekeme bolma­ǵan­dyqtan, bul mindetti oıdaǵydaı atqarýy múmkin emes edi. Bul is keıinnen qoǵamnyń usynysy boıynsha qurylǵan Til komıtetine júkteldi. Til komıteti ashylǵannan keıin barlyq oblysta til basqarmalary quryl­dy. Bul sharalar memlekettik til saıasaty­nyń pármendi júrgizilýine aıtarlyqtaı serpin berip otyrǵanyn ashyp aıtýǵa tıispiz.

Qoǵam táýelsizdik jyldarynda tilge qatysty salalardyń bárine aralasyp, óziniń til joqshysy, birden-bir qamqorshysy ekenin únemi dáleldep otyrdy. Bir aıtarlyq jaı, biz 1989 jyly «Qazaq tili» qoǵamyn quraıyq dep jatqanda, «Eston tili» qoǵamy óziniń 70 jyldyǵyn atap ótip jatty. Al Atatúrik negizin qalaǵan «Túrik tili» qoǵamy áli kúnge qyzmet etip, Túrkıa memleketiniń ulttyq ıdeologıasynyń oshaǵyna aına­lyp otyr. Bıyl qurylǵanyna 25 jyl tolyp otyrǵan «Qazaq tili» qoǵamy qajet pe, qajet emes pe degen máseleniń kún tártibine qoıylýy áli erte dep bilemin. Sondaı-aq, elimizde osynshalyq ýaqyt qyzmetin jalǵastyryp kele jatqan qoǵamdyq uıym joqtyń qasy. «Qazaq tili» qoǵamynyń osy ýaqyt aralyǵynda baǵdarynan aýytqymaı, óz qyzmetin qalypty túrde jalǵastyryp kele jatýy ustanǵan baǵyty men is-áreketiniń oń ekendigin taǵy da bir dáleldeı túspeı me?!

Naqtyraq aıtatyn bolsaq, úkimet­tik emes uıymdardyń mindeti qoǵam­da qordalanyp qalǵan máselelerge jurt­shy­lyqtyń, tıisti organdardyń nazaryn aýdar­tý, qozǵaý salý, qoǵamdyq pikir qalyp­tastyrý, usynystar berý, memleket­tik mekemelerdiń qyzmetine qoǵamdyq baqylaý ornatý. Osyǵan oraı «Qazaq tili» qoǵamy da óz Jarǵysynda kózdelgen mindetterin tıisinshe atqaryp keledi.

Al endi, ásirese, táýelsizdik jyldarynda qazaq tiliniń órisin keńeıtý jolyn­­daǵy memleketimizdiń atqaryp kele jatqan is­te­rine kóz jumyp qarasaq, munymyz «kór­mes túıeni de kórmestiń» kerin kel­tir­gendik bolar edi. Sondyqtan da árbir iske, árqandaı áreketke baǵa ber­gende, ádilettiń aq jolynan aýytqyma­ǵanymyz oryndy.

Qazaq tiliniń qoldanylý aıasyn keńeı­tý úshin egemen elimiz ne atqaryp kele jatyr degenge kelsek, memlekettik til mártebe­sine ıe bolǵan qazaq tiliniń máselesi Elbasynyń nazarynan eshqashan tys qalyp kórgen joq. Mysaly, ana tilimizdi ardaqtaý maqsatynda 25 jyldyń ishinde Elbasy 5 Jarlyq, 3 Ókimge qol qoısa, Úkimet memlekettik tildi órkendetý turǵy­synda 22 qaýly qabyldapty. Arnaıy zań, Memlekettik baǵdarlama bar. Til komı­teti, oblystyq til basqarmalary qyzmet etýde. Táýelsizdik alǵan 25 jyldyń ishinde elimizde júzdegen qazaq mektebi ashylypty. Aralas mektepterdi sanamaǵanda, elimiz­degi barlyǵy 7 721 mekteptiń ishindegi  4 myńdaı mektep taza qazaq tilinde bilim beredi eken. Budan bólek, elimizde qazaq tiliniń oqytý júıesin jetildirý maqsatynda 16 aımaqtyq, 15 qalalyq, aýdandyq til orta­lyqtary ashylǵan. Elbasy mundaı oqý ortalyqtarynyń sanyn 150-ge jetkizýdi tapsyrdy. 2005 jyly memleket­tik tildi damytýǵa bólingen qarjy men búgingi qarjyny salystyryp qarasaq, arasy jer men kókteı.

Munyń bárin aıtyp otyrǵanym – qalaı bolǵanda da ilgerileýshilikterdiń bar ekendigin kórsetý. «Jylamaǵan balaǵa emshek bermeıdi» degen sóz bar. Qol jetken nátıjelerimiz tilim, elim degen asyl aza­mat­tardyń namysqa shaýyp, jan-jaqtan til máselesin turaqty kóte­rýi­niń, tabandylyq tanytýynyń, máse­le­ni Elbasynyń túsinistikpen qabyldaýy­nyń arqasy. Qazir aıtýǵa ońaı. Árbir qazaq mektebin ashý, qazaq tilin memleket­tik til etý qanshalyqty kúshke túskeni jurt­shylyqtyń jadynan shyǵa qoımaǵan bolar. Bul úshin eń birinshi alǵys-rahmetimizdi Táýelsizdigimizge aıtý kerek. Bul baǵyttaǵy isterdi toqtatýǵa bolmaıdy.

Jalpy, elimiz til máselesine qatysty asyǵys, ústirt sheshimder qabyldamaı, alysqa, bolashaqqa baǵyttalǵan salmaqty saıasat ustanyp keledi. Elbasynyń ult, el taǵdyryna qatysty qabyldaǵan keıbir sony sheshimderin jurtshylyq bastapqyda baıybyna bara almaı, tosyrqap qabylda­ǵany­men, jyldar ótkennen keıin onyń ­durystyǵyna kózderi jetýde. Munyń bári de ýaqyt óte kele óz jemisin berip jatyr.

Qazaqta «Óziń dıýanasyń, kimge pir bolasyń» degen sóz bar. Aıbynbaı teńdik suraý úshin de qoǵamnyń eshnársege muqtaj, eshkimge kiriptar bolmaýy shart. Árıne, bul shartyńdy bireý kelip toltyryp bermeıdi. Jáne osy qoǵamdy qaıtseń de ustap tur, onyń jumysyn júrgiz dep zorlap otyrǵan da jan joq. Sondyqtan, ózgege ókpe artý, mindetsý, kinálaý oryn­syz dep bilemin.

Qarapaıym mysalmen aıtsaq, aıdyn kóldi jel terbemeı, únemi birqalypty, ornyqty kúıinde tura berse – borsıdy, jan-jaqtan ózender kelip quıyp turmasa – sarqylady. Osyǵan baqsaq, qoǵam isine ózindik oıy bar, pikirli, istiń kózin biletin jandardy tartý, jigerli jastardy top­tas­tyrý qajettigi bilinip tur. Alda bolatyn kezekti quryltaıymyzda osy máselelerdi jan-jaqty qarastyrmaqpyz.

Jáne bir aıtarymyz – bizdiń tikeleı tekserip, shara qabyldaýǵa quqymyz bar ma? Aldaǵy ýaqytta munyń da jolyn ta­ýyp, tetigin qarastyrýdy oılastyramyz…

Shyndyǵyn aıtsam, qolymda jastardyń tildi bilý deńgeılerine qatys­ty naqty derek joq. Shamalap aıtatyn bolsam, qazaq mektepterine baratyn jastardyń úles salmaǵy jyldan-jylǵa artyp keledi. Alaıda, úlken qalalardaǵy qazaq mektepteriniń úlesi áli de az. Mysaly, Almaty qalasynda qazaq mek­tep­teri qaladaǵy orys tildi mekteptermen san jaǵynan áli de teńese almaı keledi. Osyǵan baılanysty biz keıingi on jylda arna­ıy zertteý júrgizdik. Almaty qala­lyq bilim departamentiniń osy jylǵy bergen málimeti boıynsha, Almaty qalasynda barlyǵy 174 mektep bar. Onyń ishinde: qazaq mektebi – 38; orys mektebi – 89; aralas mektep – 44; uıǵyr mektebi – 3.

Almaty qalasy boıynsha jalpy oqýshylar sany – 161 145 te, qazaq balalarynyń jalpy sany – 92 905. Endi qazaq balalarynyń mektepterdegi úles salmaǵyna nazar aýdaraıyq: qazaq mektepterindegi qazaq balalarynyń jal­py sany – 38 415; orys mektepterindegi qazaq balalarynyń jalpy sany – 30 739; aralas mektepterdegi qazaq balalarynyń jalpy sany – 23 751. Bul oraıda aralas mektepterdegi qazaq balalarynyń barlyǵy birdeı qazaq synybynda oqymaıtynyn eskerý kerek.

Keltirilgen derekter qazaq balalary­nyń basym bóliginiń orys mektepterinde bilim alyp jatqandyǵyn kórsetedi. Onyń ústine qaladaǵy qazaq mektepteri óte az. Oqýshylar syımaı, eki-úsh aýysymmen oqýda. Jylyna eki mektepten salyp otyr­ǵan kúnniń ózinde qazaq mektepteri­niń sanyn ulǵaıtý múmkin emes. Bizdińshe, qazaq tiliniń órken jaıar órisi – qazaq mektepterin kóbeıtýdiń eń durys sheshimi osy bolmaq. Eger, jaǵdaıdy osy qalpyn­da qaldyra beretin bolsaq, istep jatqan isimizdiń eshqandaı nátıjesi bolmaıdy. Bul másele aldymyzdan únemi qaıtalanyp shyǵady da otyrady. Sondyqtan, elimizde memlekettik til – qazaq tiliniń adymyn ashtyrmaıtyn, qoldan qalyptastyrylǵan tuıyq sheńberden shyǵýdyń osyndaı jolyn tańdap, tıisti sharalardy jedel qolǵa alýǵa tıispiz.

Al orys, uıǵyr mektepterinde qazaq tili pániniń saǵat sanyn barynsha ulǵaıtyp, ony biliktiligi joǵary maman-pedagogtarmen qamtamasyz etken jón.

Osynda aıtylǵan usynystardy bir ǵana Almaty qalasynda emes, búkil respýblıka aýmaǵynda orta bilim berý salasynda qoldaný qajet dep bilemiz.

Al orys tilinde oqyp jatqan qazaq balalaryna keletin bolsaq, balalaryn orys mektepterine aparyp júrgen halyq­ty kinálaýdyń reti joq. El ulttyń bas kóterer adamdaryna, memlekettik bılikke qaraıdy. Oıyn da, boıyn da solarǵa qarap túzeıdi. Bıliktiń tili oryssha bolsa, ult zıalylary nemerelerin orys tildi mek­tep­terge berip jatsa, qarapaıym halyq olarǵa eliktemeı qalaı tursyn. Elge aıtar sózi bir basqa da, isi bir basqa bolyp otyrǵan zıalylardyń ózi senbegen nársege halyqty qalaı sendirmek bolyp otyrǵandaryna tańym bar. Sondyqtan, eldiń bas kóterer adamdary óz dertterinen ózderi arylǵandary jón.

Elimiz shettegi qazaqtar máselesimen 90-jyl­dar­­dan bas­tap aınalysa bastady. Sodan bergi kezeń­de elge mıllıonǵa jýyq qandasymyz ora­­lyp­ty. Bul óte qýa­nysh­ty jaǵdaı. «Nurly kósh» baǵdarlamasy qabyl­dandy. Sóıtip, kóshi-qon máselesi júıeli jolǵa túsken­deı boldy. Alaıda, bir ǵana baǵdarlama aıa­syn­da shettegi bar qazaqty tolyq kóshi­rip alý taıaý jyldarda iske asa qoımaıdy dep oılaımyn. Onyń ústine Eýropa­daǵy qazaqtardyń kele qoıýy da qıyn. Reseıdegi qazaqtar da jyly or­nyn sýyta qoımas. Sondyqtan, negizgi nazar­dy Qytaı men Ózbekstandaǵy qazaqtarǵa aýdarǵan oryndy. Al Moń­ǵo­lıa­­­daǵy qazaqtarǵa tikeleı tónip tur­ǵan qater joq. Arnaıy elaralyq deńgeı­de kelisim jasap, Qytaıdaǵy qazaqtar­dyń elimizge oralýyna qam jasaǵanymyz abzal. Al qalǵan elderdegi qazaqtarǵa sol turǵan jer­lerinde qazaq tili men mádenıetinen ajyramaıtyndaı jaǵdaı týdyrsa bolady.

Qazir sheteldegi qazaqtardyń rýhanı-mádenı máselelerimen Dúnıe júzi qazaq­tary­nyń qaýymdastyǵy aınalysyp otyr. Ol – qoǵamdyq uıym. Onyń da múmkindigi shekteýli. Jer-jerde kishi quryltaılar uıymdastyryp, el aralap, jaǵdaılaryn bilgennen másele sheshil­meıdi. Shettegi qazaqtardyń másele­sin júıeli sheshý úshin Reseıdegi «Rýsskıı mır» qory sekildi arnaıy memlekettik uıym qurylǵany jón dep bilemin.

Elbasynyń lıngvısıkalyq komıs­­sıa­nyń aldyna kelip, emtıhan tapsyrýy – memlekettik tilge, Qazaq eline degen qurmeti, basqalarǵa kórsetken úlgisi. El basqaramyn degen adam­nyń sol eldiń memlekettik tilin bilmeýi qanshalyqty qısyndy? Mundaıdy tek otar­­shyl elder óz bodandaryna ǵana qolda­na­tyny belgili emes pe. Sondyqtan prezıdenttikten úmitker­lerdiń memleket­tik tilden emtıhan tap­syrýy – tabıǵı jaǵdaı, solaı bolýy tıis dúnıe dep qaraımyn.

Al Elbasynyń qazaq tilin qansha­lyq­ty meńgergeni – kópshiliktiń kóz aldynda. Men muny «Egemen Qazaqstan» gazeti betinde aıttym da. Oǵan alyp-qosar az. Elbasynyń ózi talap údesinen osylaı kóringende, memlekettik qyzmetshilerdiń ózge memlekettiń tilinde qyzmet jasaýyn qaı qısynǵa jatqyzarymdy bilmeı otyrmyn. Tipti, sol til ultaralyq qarym-qatynas, resmı til bolsa da. Bul – álemniń eshbir elinde kezdespeıtin jáıt.

Sóz joq, qazaq tili Qazaq elinde barynsha basymdyqqa ıe bolady. Buǵan senimim kámil. Al tilde qalyptasý, bolý-tolý degen bolmaıdy. Óıtkeni, til – jan­dy qubylys, Táýelsizdigimizdiń nyq tiregi, bir negizi. Ol halyqpen birge jasap, birge damyp, birge túlep otyrady. Son­dyq­­tan tilge qatysty atqarylar sharýa, bitirer is eshqashan támamdalmaıdy dep bilemin. Memlekettik tildiń mereıi Táýelsizdigimizben birge asqaqtaı beretinine esh kúmán joq.

Ómirzaq AITBAIULY,

Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń

prezıdenti, akademık