Memleket basshysynyń álemdegi eń iri Semeı polıgonynyń jabý týraly jarlyǵy álemdik qoǵamdastyq tarapynan úlken qoldaýǵa ıe bolsa, Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńes (AÓSSHK) qurý týraly ıdeıasy da beıbit ómir súrýdiń bastamasy edi. Elordanyń tórinde Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń alqaly jıynyn ótkizý de adamzattyń rýhanı birligin bir-birine jaqyndatýdan týǵan bastama bolatyn. Osylaısha, Astana Elbasynyń qaıratkerligi arqasynda jahandyq beıbit bastamalardyń ordasyna aınaldy.
Al Qazaqstannyń Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymyna jetekshilik etýiniń ózi Ystambul samıtinen keıin araǵa 11 jyl salyp Astanada atalǵan uıymnyń kún tártibindegi ózekti máselelerdi talqylaýǵa, sondaı-aq, aldaǵy kezeńniń jumys baǵyttaryn saralap, aıqyndap alýyna múmkindik berdi. Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń BUU Qaýipsizdik Keńesiniń rólin kúsheıtý týraly usynysy da jahandyq qaýipsizdik máselesimen astasyp jatqandyǵy taǵy da málim.
Al Elbasynyń bıylǵy jyl basyndaǵy jarıalaǵan «Álem. HHİ ǵasyr» Manıfesi álem qaýymdastyǵy aldyna adamzat balasynyń basyn biriktiretin, eshkim joqqa shyǵara almaıtyn aqıqatty – Beıbitshilik aqıqatyn usyndy.
Kópshiligimiz úshin, shúkir, beıbit ómir – kúndelikti shyndyq. Kúnbe-kún bizder ýnıversıtetke jumysqa baramyz, kóshelerimiz tynysh… Sonda biz osy mamyrajaı beıbit tirlik qundylyǵyna asa kóńil bólmeýimiz de múmkin. Beıbitshilik te aýa sıaqty – barlyǵy bilinbeıdi, al eger jazataıym joq bolyp qalsa – tirshilikke úlken qaýip týdyrady. Ókinishke qaraı, bizge kúndelikti úırenshikti jaǵdaı – álemniń túrli bólikterinde shıelenis pen qorqynysh qaýpine bólengen adamdar úshin arman ǵana.
Búginde kıkiljiń men qaqtyǵystar shıelenise túsýde: HHİ ǵasyr derti derlik lańkestik zardaptary, qoǵamdaǵy qorqynysh pen úreı, jeke tulǵalar sanasynyń zıandy stereotıpterge beıim bolýy adamzat órkenıetine, tipti, búkil planetadaǵy ómirge qaýip tóndirýde. Demek, áleýmettik júıe de, rýhanı-adamgershilik prınsıpter men qundylyqtar da synǵa túser zaman týyp tur.
Qazirgi tańda kóptegen ózekti máseleler, eń aldymen, mádenıet kategorıalarymen túsindiriletini belgili. Biz qoǵamnyń júıeli qaǵıdattary retinde «qaýipsizdik mádenıetin», «beıbitshilik mádenıetin» jıi aıtamyz. «Beıbitshilik mádenıeti» qundylyqtaryn qoldaý jáne ony óndirýdiń mańyzdylyǵyn moıyndaý aıasynda shynaıy saıasatta kóretinimiz múldem basqa jaǵdaı – qoǵamdyq qaýipsizdik atyn jamylǵan «soǵys mádenıeti». Osy jaǵdaıdy tereń túsingen Elbasy: «…soǵys vırýsy halyqaralyq jaǵdaıdy ýshyqtyrýyn jalǵastyrýda. Ol birqatar memleketterde ekonomıkanyń ólim uryǵyn sebetin eń qýatty salasyna aınalyp, áskerı-ónerkásiptik keshenniń áleýetin arttyryp otyr» dep eskertti.
Qaýipsizdik uǵymy saıasat keńistiginde belsendi qoldanys tapqandyǵyna jáne búginginiń basty sapalyq belgisine aınalǵandyǵyna qaramastan, shynaıy ómirde ony «post», ıaǵnı «keıingi» kategorıasynda, demek, «postqaýipsizdik», «qaýipsizdik agresıasy» dep sıpattaǵan durysyraq sıaqty.
Agresıa qazirgi BAQ tájirıbesinde ádettegi mádenı normaǵa aınaldy – lańkestik nemese qylmys týraly aıtpaı jańalyq joq. Onysymen turmaı, túrli radıkaldy toptar men áskerı uıymdardyń BAQ arqyly óz zulymdyqtaryna jaýapkershilik alatyndyǵy taǵy bar… Lańkestik qoǵam ómirinde basqa sýbektıvtiliktiń kórinisi retinde jetkiziledi. Osylardyń barlyǵy – álemdegi beıbitshilik jibiniń kúrmeýge kelmeı turǵandyǵyn tanytady. Nursultan Nazarbaev «mılıtarızm adamdardyń sanasy men minez-qulqyna tereńdeı enip ketken» degende dál osy máselege nazar aýdaryp otyr dep bilemin.
Adamzat sanasyn mılıtarızm – soǵysqumarlyqtan tazalaý úshin túbegeıli ózgeris qajet. Qazirgi «ıntellekt ımperıasy» (Ý. Cherchıll) basymdyq alǵan zamanda adam qoryn únemi jetildirip otyrý talaby týyndaıdy. Adam qoryna qatysty teorıalyq kózqarastardy jınaqtaı, taldaı kele ony jaqsartý jolynda qarjy-áleýmettik resýrstarmen qatar, bilim berý júıesiniń de (mektepter, joǵary oqý oryndary) negizgi faktorlardyń biri bolyp tabylatyndyǵyn kórip otyrmyz. Óıtkeni, bilim berý eshqashan birjaqty ıntellektýaldy, tek qana quraly, tar sheńberdegi kásibı is bolǵan emes. Ýnıversıtet ınstıtýsıa retinde árqashan bilimdi de tárbıeli urpaq qalyptastyrýmen jáne olardy áleýmetke beıimdeýmen aınalysatyndyǵy belgili.
Sanany soǵysqumarlyqtan aryltý (demılıtarızasıa) úderisin tabysty júrgizý úshin oqytý men tárbıeleýde jańa paradıgma qajet. Halyqtyń dili, azamattardyń oılaý ereksheligi – rasıonal oılaý dárejesi, paıymdaýǵa sezim-emosıanyń áseri, ılanýshylyq deńgeıi jáne t.b.; qundylyqtar, senim – osynyń barlyǵy sanany demılıtarızasıalaý strategıasynyń tabysty bolýyn anyqtaıdy. Adamdy ózgertpeı, beıbit mádenıet maqsatyna saı qundylyqtar, oılaý jáne áleýmettik minez-qulyqty qalyptastyrmaı turyp kıkiljińdi álemde qalyptasqan jaǵdaıǵa tikeleı yqpal etý múmkin emes.
Sondyqtan da Prezıdent Nursultan Nazarbaev «Búkil álem úkimetteriniń, saıasatkerleriniń, ǵalymdarynyń, bıznesmenderiniń, óner qaıratkerleriniń jáne mıllıondaǵan adamdarynyń kúsh-jigerin ótken ǵasyrlardyń qasiretti qatelikterin qaıtalaýǵa jol bermeı, álemdi soǵys qaterinen aryltý úshin biriktirý qajet» ekendigin atap ótken bolatyn. Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń oqý isi jónindegi prorektory retinde men Prezıdenttiń aıtqanynyń astarynda búkil bilim berý salasyna qoıylǵan mańyzdy maqsat jatqanyn túsinip otyrmyn. Ol – beıbitshilik mádenıetin, toleranttylyq pen qoǵamdyq kelisimdi saqtaý qajettiligi. Soǵan qol jetkizý bizdiń elimizdiń ǵana emes, sonymen qatar, búkil adamzattyń jarqyn bolashaǵymen baılanysty. Búginde biz beıbit ómirge qol jetkizý úshin adam kapıtalyna, bilimpaz kóshbasshylyqqa, ozyq buqaralyq aqparattyq orta qalyptastyrýǵa ınvestısıalaýdy belsendetýimiz qajet; ılanýǵa turarlyq bilim qundylyqtaryn dáripteýimiz kerek; áleýmettik ınovasıa salasynda aýqymdy zertteýler júrgizýimiz qajet ekendigin túsinemiz. Qazirgi bilim berý júıesi toleranttylyq qundylyqtaryn, beıbitshilik mádenıetin, jalpy adamzattyq yntymaqtastyqty qalyptastyrýǵa qajetti mádenı-ıntegratıvti sananyń negizin salýy kerek. Onda túrli halyq mádenıetteriniń suhbatymen tolyqqan álemdik, jahandyq sana basym turǵany jón.
BUU Bas Assambleıasy men Qaýipsizdik Keńesiniń resmı qujaty mártebesin alǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Álem. HHİ ǵasyr» Manıfesi: «adamzat urpaǵy bar bola ma, joq bola ma?» degen gamlettik suraqtan bastalyp jer sharyndaǵy beıbit ómir úshin kúsh kórsetpeý mádenıeti ıdeıasynyń qısyndy jalǵasy bolyp otyr. Beıbitshilik mádenıeti, toleranttylyq, jalpy adamzattyq yntymaqtastyq – jańa júz jyldyqtaǵy adamzattyń ómir súrýiniń kepili bola almaq. Endeshe, Elbasynyń jahandyq deńgeıdegi bastamasy osyndaı izgi maqsattarmen ushtasyp jatqandyǵyn ańǵarýǵa bolady.
Beıbitshilik – keń maǵynaly uǵym, soǵan qaramastan, ol týraly árkimniń óz túsinigi bar. Biz ózimizdi qalaı qabyldaımyz, ózimizben ózimiz úılesimdi ómir súre alamyz ba, janymyzdaǵy bóten adamdardy – bizden basqasha oılaıtyn, sóıleıtin, kıinetin, ómir salty bólek adamdardy túsine alamyz ba, mine, osydan bizdiń planetamyzdy mekendegen barlyq adamzat tynyshtyǵy bastalady. Al bul turǵyda Qazaqstannyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń jahandyq bastamalarynyń qaı-qaısysy da tórtkil dúnıeniń tynyshtyǵyna, adamzattyń alasyz ómir keshýimen astasyp jatqandyǵyn aıtýǵa bolady. Shırek ǵasyr sheńberinde halyqaralyq arenadaǵy qaqtyǵystardy retteýge, mámilegerlik mısıany atqaryp, araaǵaıyndyqqa júrip elder arasyn jaqyndastyrýǵa qyzmet etip jatsa, ol da Elbasynyń álemdegi dúrdarazdyqty azaıtýǵa qosqan salmaqty úlesi.
Aktolqyn KULSARIEVA,
fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor,
UǴA korespondent-múshesi
