"Aıqaılaı-aıqaılaı qasqyrdan uıat". Usynylǵan joba úndestik zańyn, dybystyq-maǵynalyq qurylymyn, býyn men tasymal jigi men sóıleý yrǵaǵyn buzbaýy shart dep jazady Qamshy aqparattyq agenttigi informburo.kz-ke silteme jasaı otyryp.
Qazaqta "toıdyń bolǵanynan boladysy qyzyq" degen maqal bar. "Latyn, latyn" dep aıqaılaǵaly da 15 jyldyń júzi bolypty. 2012 jyly Elbasymyz tapsyrma berip, arnaýly jumys toby da qurylǵan. Bir jyldaı birinen soń biri shubatylyp ótken otyrystar men máslıhattardan keıin olardyń únderi óshti.
Sodan beri qoǵamda bul máselege degen kózqaras samarqaý. Kezekti sıyrquıymshaqtanyp bitetin bastamanyń biri me degen senimsizdik basym.
Aldyńǵy kúni, 2017 jyldyń 17 mamyrynda Nazarbaev ýnıversıtetinde ótken taǵy bir sharaǵa kýá boldyq. Dóńgelek ústeldi Vıskonsın-Madıson ýnıversıtetiniń (AQSH) profesory Iýlaı Shámıluly (Iýlaı Shamılogýly) júrgizdi.
– Men qazaqsha jaqsy bilemin. Tipti, sheshem Qytaıda tóte jazýmen oqyǵandyqtan tóteshe jazýdy da bilemin. Al tatarshany kırıll álipbıinde úırendim, – dep bastaǵan Iýlaı myrza latynshaǵa kóshý barysynda qazaq tiliniń túp-tamyryna oralý mańyzdy ekenin, sol úshin jazý reformasyn qatar júrgizý kerek ekenin atap ótti.
Alaıda ǵalymdar jazý reformasy jaıly aıtýdan aspady. Sonda bul keleli jumysty kim atqarady?
Bizde senim bar, al isti kim atqarady? Qalaı atqarady?
Tursyn Jurtbaı, alashtanýshy ǵalym: “Men latynǵa kóshýdi qoldaımyn. Ári Prezıdent janyndaǵy Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi ulttyq komısıa óz jumysyn sońyna deıin jetkizedi dep senemin".
Esterińizge 2017 jyly 22 sáýirde QR Prezıdenti ákimshiliginiń tikeleı basqarýymen óńkeı shendiler kirgen alqa – ulttyq komısıany qurǵanyn sala keteıik. Alaıda naqty jumys tobynyń qurylǵan-qurylmaǵandyǵy týraly resmı aqparat áli joq.
Komısıa eshteńe atqarmaıdy, saıası sheshim ǵana qabyldaıdy
Serik Erǵalı, mádenıettanýshy, kósemsózshi, "Jańa álipbı tujyrymdamasynyń" avtory: "Qurylǵan komısıa – Elbasy bastaǵan saıası qadamdarǵa qoǵamdy jumyldyratyn kúsh retindegi organ. Biraq bundaı qurylym latynsha álipbıge qatysty naqty is atqarmaıdy. Bul – saıası alqa ǵana."
Latyn aýystyrý úderisi – birneshe salany qamtıtyn ári birneshe jylǵa sozylatyn, ulttyń taǵdyryna tikeleı qatysty memlekettik saıası naýqan. Sol sebepti san alýan saıası, áleýmettik, ǵylymı taraptardy biriktiretin memlekettik aýqymdaǵy ulttyq mártebesi bar organ kerek. Ony myqty top-menedjer basqarýy tıis. Biz áli bul úderisti qalaı uıymdastyrýdy sóz etpesten, "bul álipbı kerek pe, joq pa?" dep sandalýdan tanbaı otyrmyz.
Bul strategıalyq isti eshbir mınıstrlikke júkteýge bolmaıdy – qurtady
Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy tilbilim ınstıtýty dál qazirgideı qurylymmen jazý reformasyna qajetti jumysty da atqara almaıdy, oǵan arnaıy birneshe zerthana qurý kerek. Orfografıa, orfoepıa, fonologıa, gramatıka, aqparattyq lıngvotehnologıa salalaryn dereý birneshe satyǵa birden kóteretindeı, ońaılatatyndaı birneshe ǵylymı zerthana jumysqa kiriskende ǵana álipbı máselesinde naqty betburys pen nátıje bolady.
Al úderistiń psıholıngvıstıkalyq, sosıolıngvıstıkalyq, áleýmettik, polıtologıalyq, ásirese ádistemelik-dıdaktıkalyq jaǵyn qolǵa alatyn qurylym taǵy qajet. Bulardyń bárin biriktire basqaratyn Ortalyq kerek deıtinimiz de sodan. Bul strategıalyq isti eshbir mınıstrlikke júkteýge bolmaıdy – qurtady. Óıtkeni olar operatıvtik basqarýmen ǵana shekteletin organdar. Buny eń joǵarǵy saıası quzyry men múmkindigi bar Prezıdent apparatyna qaratý arqyly ǵana baıyz tabamyz, deıdi mamandar.
Orazaq Smaǵulov, akademık: “Kezinde latyn álipbıine ótý óte tez ári ońaı boldy. Al kırıll álipbıine 1940 jyly Reseıden kelgen 40-50 ǵalymnyń kómegimen 3-4 aıda áreń ótti. Men de úırendim. Mende sol kezdegi KSR Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy Nurtas Ońdasynov shyǵarǵan sheshimniń kóshirmesi de bar”.
5 jyl buryn...
Osydan týra 5 jyl buryn, Elbasymyz Nursultan Nazarbaev "Qazaqstan-2050" Strategıasy qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty" atty Qazaqstan halqyna Joldaýyn jasaǵan bolatyn. Sonda bylaı depti: Qazaq tili – bizdiń rýhanı negizimiz. Biz 2025 jyldan bastap álipbıimizdi latyn qarpine, latyn álipbıine kóshirýge kirisýimiz kerek. Bul – ult bolyp sheshýge tıis prınsıpti másele. Bir kezde tarıh bederinde biz mundaı qadamdy jasaǵanbyz.
Balalarymyzdyń bolashaǵy úshin osyndaı sheshim qabyldaýǵa tıispiz jáne bul álemmen birlese túsýimizge, balalarymyzdyń aǵylshyn tili men ınternet tilin jetik ıgerýine, eń bastysy – qazaq tilin jańǵyrtýǵa jaǵdaı týǵyzady.
Latynǵa kóshýdi 5 jyl talqyladyq
Biz osy máselege tikeleı qatysy bar birneshe úkimettik mekemelerdiń esigin qaqtyq.
Erbol Tileshov, Tilderdi damytý ortalyǵynyń dırektory, alashtanýshy, ǵalym: "5 jylda biz kóp nársege kóz jetkizdik. Til janashyrlary oılandy. Kırıll álipbıiniń kem-ketigin túsindi. Jıyrmadan astam tulǵalar ózderiniń jobalaryn alyp shyqty. Olardyń ishinde Serik Erǵalı, Janat Aımaǵanov, Álimhan Júnisbekov, Zeınep Bazarbaeva, Amanqos Mekteptegi sıaqty elden erekshe kózqarastaǵy, oıshyl zertteýshiler bar."
Latyn árpindegi orystyń tehnıkalyq grafıkasyn paıdalanyp otyrmyz
Biz qazir beıresmı túrde orystyń latynsha tehnıkalyq grafıkasyn (volopúk) paıdalanyp otyrmyz. Mysaly, tólqujat, vıza jumystary, mashına nómiri, jol bıletteri. Tipten kúndeliktegi uıaly telefondardaǵy habarlamalar jazýǵa deıin dendep engen. Eger latyn álipbıne kóshsek, bul máseleler ózdiginen sheshiledi.
Beıresmı túrde latyn álipbıin qoldanyp otyrmyz
Qazir elimizdegi úlken aqparattyq portaldardyń bir bólimi tórt-bes jyldan beri Túrkıanyń latyn álipbıin negiz etken qazaq álipbıin qoldanyp otyr. Mysaly, "Egemen Qazaqstan", "Abaı", "Qazınform" saıttaryn ataýǵa bolady.
Bilim salasyn aıtsaq, barlyq jaratylystaný pánderdegi formýlalar men tańbalar, "kosınýs", "sınýs" sekildi ǵylymı termınder latynsha jazylyp, oqytylady.
Qoldanystaǵy álipbı qazaq tiline tán emes
Serik Erǵalı, mádenıettanýshy: "Qazirgi qoldanystaǵy kırıll álipbıi qazaq tiline tán emes, qazaq tili kırıll álipbıine baǵynǵan. Sol negizde orys-qazaq kırıll álipbıi dúnıege kelgen. Men oryssha terý úshin eshqashan orys regıstrin qoldanbaımyn, óıtkeni, ol tildegi mátindi terýge qazaq terýishi jetkilikti. Búgingi kırıll-qazaq klavıatýrasy arqyly oryssha da, qazaqsha da terýge múmkindik beretin ortaq dúnıe, demek, álipbı de eki tilge ortaq. Álemde bundaı paradoks joq!!!"
Kóptegen adamdar ózderiniń úırenip qalǵan, sińisip ketken "vagon", "fabrıka", "Qazaqstan" degen sózderdi latynǵa kóshkende qaıtyp jazamyz dep tosyrqaıdy, ýaıymdap júr.
Mysaly, aǵylshyn eli "Qazaqstan" degen sózdi jazý úshin álipbıine "q" degen dybysty beretin áripti engizgen joq, orys ta solaı "Kazahstan" dep jazdy. 1959 jylǵa deıin "ıt" degen sóz "ıit" bolyp, "mı" degen sóz "myı" bolyp jazylyp kelgen. Osynyń kesirinen búgingi bala "myı" emes, "miı"» deıtin boldy.
Kırılshedegi kerek emes árip fonetıkamyz ben orfografıamyzdy kırıll grafıkasyna beıimdep, buzyp jiberdi. Sonyń kesirinen sóz qoldaný, sóıleý mánerimiz, oılaý júıemiz ózgerip bara jatqan joq pa?
Jurt seniń ne oılaǵanyńdy bilmeıdi, ne jazǵanyńa qaraıdy
Erbol Tileshov: "Mysaly, Abaı atamyz:
"Qaımaq edi kóńilimde bizge qaspaq boldy jem,
Asaý júrek aıaǵyn anyq basqan".
Al siz osy sózdi orysshaǵa aýdaryp kórińiz. Ony orys tiline tike aýdarý múmkin emes. Olar oılaýy múmkin Abaı "smetana" týraly nemese "attyń júregi" týraly jazypty dep. Oılaý, uǵý jáne sol oılaǵan, uqqan nárseni tańbalaý bar. Jurt sizdiń sol tańbalaǵan jazýyńyzǵa qaraıdy. Bul – sońǵy nátıje, sebebi, oılaısyz, sóıleısiz, sosyn sony qaǵazǵa jazasyz. Álipbı mine, osy sońǵy nátıjeni bildiredi. Sondyqtan eń aldymen buryn tilimizdiń kıesin, ulylyǵyn tańbalaı alatyn álipbıdi tańdaýymyz kerek".
Tildiń kıesi bolǵanda ǵana ultqa qyzmet etedi
Erbol Tileshov: "Mysaly, evreıler joǵalyp ketken tilderin 2000 jyldan keıin qaıta jasady. Alaıda ol óli til kúıinde qaldy. San alýan meteforasy, san alýan sınonımi joq. Tek jazbasha qarym-qatynas tili bolyp qalypty. Buny evreı ǵalymdary da moıyndap otyr. "Tilimizde kıe bolmaǵasyn halyqtyń basyn qosa almady, tek qarym-qatynas tańbasy bolyp qaldy", – dep qynjylypty. Sol kıeni saqtaý úshin de túp-tamyrynan aıyrylmaýy kerek.
Bizdiń tilimiz ata-babalarymyzdan qalǵan, analarymyzdyń sútimen sińgen qasıetke, kıege tunyp tur. Al jasandy tilderdiń ondaı nári de qunary da bolmaıdy, tegi tirelgen, shegi taptalǵan, ózi ólgen baılanys quraly bolady. Al bizdiń til – zerttep túbine jete almaıtyn túpsiz, tereń tuńǵıyq. Sol qasıetti, kıeni joǵaltpaý úshin de emileni durystap, grafıkany jańalaýymyz kerek.
Bir ǵana mysal. 15 ǵasyrda ómir súrgen Óteıboıdaq Tileýqabyluly atamyzdyń "Shıpagerlik baıan" kitabynda qol týraly myndaı túsindirme bar:
Kórineý syrtqy 12 múshe kómeski, ishki on eki músheniń tutasymy bitistik ushtasymdylyq jarasymy tirlik bolmalyq shart.
Kórineý syrtqy 12 múshe:
Belgilik múshe – Túkkene
Qaptama múshe – Qaptek
Tanymal múshe – Tantal
Iistik múshe – Múńk
Tyńdaý múshe – Qos qul
Adymdyq múshe – Júrim
Yqtylyq múshe – Ustamar
Tatymdyq múshe – Til sóz
Qorǵam múshe – Baýyzdaýlyq
Jazylym múshe – Qýsaq
Urpaq jalǵamy múshe – Araıjap
Ikemdik múshe – Iilgim
Endi osylardyń ishindegi ustamar týraly aıtsaq.
Ustamar: Toqbas jilik, talmal, topshy, shyntaq, qar, quljilik, kári jilik, bilek, bilezik, bilezik býyny, ıyq býyny, shyntaq býyny, bilezik qaǵar, oń tabarik, sol tabarik, qyrda, bilezik soǵar, qıǵy, tasqıǵy, bas barmaq, qymqyr, syrnaqy, kóbe, túpkóbe, et kóbe, jymqyr, jumqyr, obe, asharyq, búkti, arajıek, jumba alaqan, jalpaq alaqan, qarynsaý, bas balyq et, beder, shynashaq, ortan qol, ortan, qortan, nuqyma, shuqyma, qansyqy, qaratyrnaq, aqtyrnaq, qyrnaý, jumqyrlyq ıilgin, kóbe býyn, túrtek, túrtpek sıaqtylardan quralady.
Jańa álipbıge ótýimizdi qazaq túgili qypshaqtektiler de kútip otyr
Serik Erǵalıdiń pikirine súıensek, latyn qarpi arqyly bizdiń saýattyq aýqymymyz birden keńeıip, túrkitildes qaýymdastyq arasynda ózara qatynas kúsheıip shyǵa kelmek. Sol úshin bolashaq álipbıdiń sıpaty osyny eskerýi qajet. Buny ǵasyr buryn Alashordashyldar da armandaǵan bolatyn. Tipten, ózara ýádelesip, olar ortaq túrki latyn álipbıin jasady ári soǵan kóshti. Túrkıa memleketi de sol negizde latyn álipbıine aýysqan. Biraq bul isti qyzyl ımperıa ydyratyp tyndy.
Árıne, sheteldegi qandastar da jańa álipbıge kóshýdi kútedi. Qazaqtar búginde 3 túrli qaripti qoldanyp otyr. Qazaqstan jańa álipbıge ótken kúnnen bastap, sheteldik qandastar da beıresmı túrde jańa álipbıge kóshetin bolady. Mine bul álemdegi qazaqty bir arnaǵa toǵystyratyn rýhanı tirek bolmaq. Odan tys noǵaı, tatar, bashqurt, qaraqalpaq, qyrǵyz, qarashaı-balqar qatarly týysqan ulttar da resmı jáne beıresmı túrde biz kóshken jańa álipbıge kóshedi. Bul – zamannyń aǵyny men kóshinen qalmaýǵa tyrysqan, ózara jaqyndasýdy nıet etken aǵaıyndarymyzdyń da armany.
Ǵundar rýna jazýyna kóshýi múmkin
Majarstan eli rýna jazýyn búkil salaǵa engizdi. Kez-kelgen jer-sý ataýlary, ǵylym ordaly rýna jazýymen kórsetiledi. Tipten bilim salasyna da engizip, bolashaq urpaqtyń da bilýine jaǵdaı jasapty. Sol arqyly qandaı da bir zamanda urpaqtyń ata-babalarynyń tól jazýyna kóshýine múmkindik jasaǵan. Bul – árıne urpaqtyń enshisine qaldyrylǵan jumys. Onyń ústine qazirgi zamanda kez kelgen jazýdy kompúterlik tehnologıalarda qoldaný ońaılasyp ketti. Ýkraına, Japon, Monǵolıa, Qytaı elderi de óz alfavıtine telip, latyndyq jumys qarpin qoldanyp otyr.
Grafıkany aýystyrmaı emleni durystaý – grafıkany aýystyrýdan da aýyr
Sebebi, ol qarapaıym jurt úshin oǵash seziledi. Onyń ústine báribir aıqyn shekara bolmaǵan soń, halyq sińgen ádetinen qutyla almaıdy. Keshe ǵana, 20 sáýirde Elbasymyz Nursultan Nazarbaev belgili qalamgerlerdi qabyldaǵanda «tildiń óz tabıǵatyna oralý» máselesin qaıta talqylady.
Sol kezdesýde jazýshy Beksultan Nurjekeev: "Latynǵa kóshýge qatysty, jasyratyny joq, halyqtyń ortasynda ár túrli pikir bar. Qobaljý da bar. «Sheshingen sýdan taıynbaıdy» dep táýekel etý kerek. Siz aıttyńyz, biz uzaq daıyndaldyq. Al sol daıyndalǵandy men ǵalymdardan kórip otyrǵan joqpyn. Nege dersiz? Biz kóshýimiz kerek. Kóshkende áripterdi aýystyra salýmen is bitpeıdi. Másele tilde. Kóshý barysynda tildiń sheshilmegen máselelerin sheshý kerek.
Áneý kúni Almatyda dóńgelek ústelde ǵalymdarǵa ókpemdi aıttym. Endi 25 jyl adam shydaıtyn nárse emes ǵoı, myna tilimizdi qurtyp ketken zańdy dereý ózgerteıik dedim. Ár nárseniń óz zańy bar. Mysaly, etikshilerdiń óz zańy bar, kásipkerlerdiń óz zańy bar. Tek tildiń zańy joq. Onda bylaı dep jazylǵan. Adamǵa qıanat ǵoı: "Orys tilinen engen sózderdi orys orfografıasymen jazý kerek, al ekinshi pýnktinde, arap tilinen, ıran tilinen engen sózder qazaq tiliniń zańdylyǵy boıynsha ózgertilip jazylady" delingen. Biz latynǵa kóshý barysynda osylardan qutylýymyz kerek", – degen bolatyn.
Jalpy, bundaı daýly másele kóp. Bul qatelikterdi túzetýdi kırıllde iske asyratyn bolsaq kózge oǵash kórinedi ári kóńilge qonbaıdy. Sodan daý týady. Sebebi, úırenip qalǵan halyqqa solaı bolýǵa tıisti bolyp, kóńiline de, ómirine de sińip ketken. Osy qatelikterden qutylýdyń eń durys joly – grafıkany aýystyrý. Sol kezde ony solaı bolýǵa tıisti dep el jyly qabyldaıdy, solaı bolýǵa tıisti kórinedi. Álipbıge kóshý men jazý reformasy birge júrýi kerek. Sol úshin álipbıge kóshýden de jazýǵa reforma jasaý mańyzdy.
"Demagogtar men popýlıserdi bul sharýadan alastaý kerek"
Aqyl aıtýdan, naýqanshyldyq jasap, jınalystar ótkizýden sharshamaıtyn halyqpyz. Biz de eki-úsh osyndaı sharanyń basynda boldyq. Saıası astary men artyq-kemin ólshep pishtik. Alaıda menedjmentti qalaı qurý, qaıtkende az qarjymen úlken jumysty atqarý, tildiń de kósegesin kógertip, amanatty da artyǵymen oryndaý máselesine áli nemquraıdy qarap otyrǵan sekildimiz. Sebebi, áli bir naqty memlekettik ókiletti organ qurylǵan joq. Týra 2012 jylǵy «Latynǵa kóshý» naýqanynyń senarıimen ótip jatyr.
Serik Erǵalı: "Taǵy aıtam: lıngvıser tek qana sharýanyń jetiden bir bóligin atqarady, qalys qalǵandar keıin san soqtyrady. Demagogtar men popýlıserdi bul sharýadan alastap, memlekettik hatshyǵa, bálkim Prezıdent apparatyna tikeleı qaraýy kerek bolar, joǵaryda atalǵan 7 salany qamtıtyn irgeli Ulttyq ortalyqty jasaqtap, júkti soǵan artý kerek.
Ázirge kóńil kónshiter ondaı qubylys baıqalmaıdy. Eger de tıanaqty qolǵa alsaq, alǵashqy 3 jyl ishinde bul jumystyń 70-80 paıyzy atqarylady, qalǵany ınersıamen ózinen ózi nátıje beredi. Buny áldeqaıda ońaı ári tez isteýge bolatyn tetikter bar, biraq oǵan ǵalymdar bas qatyrmaı, menedjerler qolǵa alsa, jetedi. Ǵalymdarǵa álipbıdiń menedjmentin emes, ǵylymı tusyn ǵana tapsyrý kerek. Áıtpese bylyqqa batamyz".
"Laýazymdyq qyzmet saýdaǵa salynǵan jerde eshqashan, eshqandaı jumys júrmeıdi"
Qýandyq Shamahaı, QR Eńbek sińirgen qaıratkeri, jýrnalıs: "Laýazymdyq qyzmet saýdaǵa salynǵan jerde eshqashan, eshqandaı jumys júrmeıdi. Olar paıdany, óz qaltasyn qampaıtýdy ǵana kózdeıdi. Sol sebepti, álipbı aýystyrýdy baqylaıtyn qoǵamdyq keńesti qurǵan jón. Tikeleı tapsyrma berilse, bas prokýratýra qadaǵalap otyrsa boldy. Eń qıyny bizdiń sheneýnikterdiń halyq qamy men qoǵam múddesinen góri óziniń qaltasynyń jaıy qatty tolǵandyratyn sekildi.
Salynyp jatqan joldyń ózin alaıyqshy! Dup-durys turǵan dúnıeni búldiredi de sapaly tasty, sapasyzben aıyrbastaıdy. Jol salynbaǵan jerge jolamaıdy. Álipbı aýystyrýdy mundaı tásilmen júrgizse, bárin qurtamyz. Laýazymdyq qyzmet saýdaǵa salynǵan jerde eshqashan jumys júrmeıdi".
Latyn álipbıi jobasyn jasaýshylarǵa qoıylatyn shart:
Ǵalymdardyń usynǵan álipbı jobalary úndestik zańyn, dybystyq-maǵynalyq qurylymyn, býyn men tasymal jigin, sóıleý yrǵaǵy zańdaryn eshqandaı jaǵdaıda buzbaýy kerek. Qoldanystaǵy álipbıde barlyq zańdylyq buzylǵan. Alaıda onyń bári sińisti bolyp ketipti. Endi shubalańdaǵan shubar tilden qutylyp, babamyzdyń qyrmyzy qyzyl tiline orala alsaq – babalarymyzdyń amanatyn oryndap, urpaq aldyndaǵy qaryzymyzdy ótegen bolar edik.
Kóz – qorqaq, qol – batyr. Taǵy 25 jyl kútpeı, tez iske kóshý kerek
Atyn aıtqan soń "qaıdan aıttym báleni" – dep otyra bermeı, naqty jumysqa kóshken jón. 2025 jylǵa áli baqandaı 8 jyl bar. Balabaqshaǵa kirgen úsh jastaǵy sábı ol kezde 11-ge keledi. Mine sol kezde ol latynsha álipbıdi bilip júrýi kerek. "Aıdaǵanyń bes eshki, ysqyryǵyń jer jarady", – demekshi, aıqaılap, jumys istemesek, odan ne paıda? Álipbıge tıesili ýaqyt az! Biraq ýaqytty daqpyrt pen daý jep bitirdi. Áli de otyrystan basqa naqty is kórinbeıdi.
Qýandyq Shamahaı: "Latyn álipbıine kóshý týraly shırek ǵasyr sóz boldy. Qazir de sol. 2025 jylǵa syrǵytyp qoıýǵa bolmaıdy. Talaı nusqa jasaldy. Endi sózden iske kóshetin mezgil ótti. Dereý iske kirisý kerek. Kórshi túrki halyqtarynyń daıar tájirıbesi bar. Tikeleı alyp qoldaný kerek. Bizde batyl qadam joq. Halyqtyń qoldaýyn tabatyn osyndaı máselelerdi popýlızm úshin aıtyp qana qashanǵy keri ysyra beremiz? "Erinshektiń erteńi kóp" degenniń keri ǵoı. Aıtý jetkilikti boldy. Endi tek is kerek".
Qysqasy, bes top qurýymyz kerek
Birinshi top, jazý reformasynyń jumys toby. Olarǵa qoıylatyn shart: Usynylǵan joba úndestik zańyn, dybystyq-maǵynalyq qurylymyn, býyn men tasymal jigi men sóıleý yrǵaǵyn buzbaýy kerek.
Ekinshi top, atqarýshy jumys toby. Shart: uıymdastyrý, úılestirý qýaty kúshti, tez, taza, naqty jumys isteı alatyn bolýy kerek"
Úshinshi top, qoǵamdyq baqylaý toby. Shart:" Eldi qasyna toptastyra alatyn qasıetteri bar kózqaraqty aqsaqaldar men ǵulama zıalylardan qurý kerek.
Tórtinshi top, úkimettik komısıa. Olarǵa qoıylatyn shart: taza, naqty, adal adamdardan quralýy jáne bılik pen baılyqty ańsaǵan zalymdardan bolmaǵany durys. Komısıa qoǵamdyq baqylaýshylarmen aqyldasa otyryp jumys barysyn qadaǵalaýy kerek.
Besinshi, arnaýly qarjylandyrý toby. Olarǵa qoıylatyn shart: "tájirıbeli, sanaly, taza da adal, otanshyl, ekonomıkalyq jáne zańdyq saýatty top-menedjerlerden quralsyn. Bular eń az qarjymen tez arada mindet oryndalýy úshin atqarýshy toppen birlese jumys isteýleri kerek.
Avtory: Beısen Ahmetuly
Sholýshy: Ásel Óteshova
