Birneshe ǵasyr boıy qazaq halqy arab grafıkasyna negizdelgen álipbı júıesin paıdalanyp keldi. 1929-40 jyldar aralyǵynda latyn grafıkasyna negizdelgen álipbıdi jazý júıesine engizip, 1940 jyldan beri qaraı kırıl grafıkasy álipbıin qoldanyp keledi.

Shyndyǵy kerek, bul aralyqta qazaq halqynyń múddesi kózdelgen joq. Bul alystan oılastyrylǵan halyqty óz tarıhı jadynan aıyrýdyń amal-tásilderiniń biri bolatyn.

Keńes ókimeti ornaǵannan keıin, 1917 jyldyń mamyr aıynda mektepti shirkeýden bólý jáne barlyq mektep jasyndaǵy balalardy eńbekke baýlı otyryp tegin, mindetti oqýǵa tartý jónindegi baǵdarlamanyń qabyldanýy Qazaqstandaǵy oqý-aǵartý salasynda eleýli ózgeristerdi talap etti.

HH ǵasyrdyń 20-jyldarynan bastap qazaq oqyǵandarynyń arasynda latyn árpine negizdelgen jańa álipbıge kóshý máselesi kóterildi. Degenmen 1924 jyly jazynda Orynborda ótken qazaq-qyrǵyz bilimpazdarynyń tuńǵysh sezinde A.Baıtursynov bastaǵan arab áribin qoldaýshylar basym túsip, arab árpine laıyqtalǵan qazaq grafıkasy qabyldandy.

Jańa álippe komısıasynyń jumysyna sol kezdegi partıa men úkimet qoldaý kórsetti. Latyn jazýyn qoldaýshylarynyń arnaıy «Jańa túrik álippesiniń komıteti» qurylyp, «Jańa túrik álipbıi» atty kitap bastyrtyp, mektepterde osy kitappen oqytýdy usyndy. Sondaı-aq gazetterdi birte-birte latyn árpimen basý máselesin óz mindetterine jatqyzdy. Komıtet músheleri halyq arasynda baspasóz arqyly jańa álipbıdiń qalyń buqara úshin arab árpine qaraǵanda paıdasy men qolaılylyǵyn túsindirip, osy tóńirekte pikir almasýǵa shaqyrdy.

1925 jyldan bastap jappaı Qazaqstannyń mektepterinde, jeke kásiporyndarynda jáne mekemelerinde latynshylardyń «Jańa álipbıshiler úıirmesi» nemese «Latynshylar úıirmesi» quryla bastady. Sońǵylary tek aıtys-tartys jınalystaryn ǵana emes, arnaıy jańa álipbıdi úıretetin úıirme sabaǵyn uıymdastyrdy, baıandamashylar úshin tezıster qurastyryp, jergilikti gazetterge ujymdyq maqalalar jazdy. Osy jyly N.Tórequlovtyń «Jańa álipbı týraly» atty kitaby basylyp shyqty.

1926 jyly aqpanda Baký qalasynda ótken Búkilodaqtyq İ túrkologıalyq sıeze latynshylar men arabshylar arasynda pikirtalas qyzý ótti. Osy sıezen keıin túrik respýblıkalarynda jańa álipbı uıymdary quryla bastady. Uıymdardyń basty maqsaty halyq arasyna latyn álipbıiniń qolaılylyǵyn túsindirý boldy. Sondaı-aq Ázirbaıjan, Soltústik Kavkaz latyn negizine qoıylǵan jańa álippeni alýǵa dekret shyǵardy.

Latyn áribiniń alǵashqy nusqasyn jasaýshylardyń biri Halel Dosmuhameduly bolǵan. Ol bastapqyda latyn áribine qarsy bolǵandyǵyn: «Názir aıtqandaı, meniń latyn árpin alýǵa qarsy ekenim ras. Biraq latynǵa qarsy ekenimdi bile tura maǵan latyn áripteriniń jobasyn jasaý tapsyrǵan soń, sol jobany jasaǵanym ras. Odan keıingi «Qazaq tiline latyn áribin alý máselesi» degen maqalasynda: «Túrki halyqtaryna arab harifterin tastap, latyn harifin alý kerek degen sóz kópten bar. Ázerbaıjandar latyn harifterin qabyldady, jahuttar da solaı qyldy. 1922 jylǵy sezinde ózbekter de óz tilin latyn harifterimen pishti. Profesor Polıvanov úlgi jasady» - degen bolatyn.

Budan shyǵatyn túıin, HH ǵasyrdyń 20-jyldarynyń basynda-aq latyn álipbıine kóshý máselesi keń qoıylǵan da, sol onjyldyqtyń sońyna qaraı, sheshim qabyldanǵan.

Túrkıada Atatúriktiń basshylyǵymen 1928 jyldyń 28 maýsymynda «Alfavıt jónindegi komısıa» qurylyp, oǵan mynandaı mindetterdi tez arada sheshýdi tapsyrady:

- latyn grafıkasyna negizdelgen jańa túrik álipbıin qabyldaıdy;

- jańa gramatıkanyń jobasyn jasaıdy;

- osy jobalardy qoldanysqa engizý joldaryn kórsetedi.

Túrkıada latyn álipbıine ótý kezeńi bar-joǵy bir jylǵa ǵana sozyldy. 1928 jyldyń 1 qarashasynda M.K.Atatúrik «Jańa túrik áripteriniń qabyldanýy men qoldanýy týraly» Zań shyǵardy. Bul zań boıynsha 1929 jyldan bastap memlekettik mekemelerdiń latyn álip­bıine ótip, arab grafıkasyn qoldanýyna ruqsat berilmedi. 1929 jyldyń 1 maýsymyna deıin ǵana qatar qoldanylyp kelgen arab grafıkasyna is-qaǵazdar júrgizýde múlde tyıym salyndy.

Sóıtip, Túrkıanyń latyn álipbıine kóshýi bir jylǵa ǵana sozyldy. Bul aralyqta bıliktiń myǵym saıasaty men baǵyty sheshýshi ról atqarǵany bilinedi.

Keńes ókimetiniń ydyraýyna baılanysty keńestik túrki halyqtarynyń arasynda taǵy da latyn álipbıine kóshý máselesi qaıta qozǵaldy.

1991 jyly 25 jeltoqsanda Ázirbaıjan Respýblıkasynyń Prezıdenti A.Mýtalıbov «Latyn grafıkasy negizindegi ázirbaıjan álipbıin qalpyna keltirý týraly» zańǵa qol qoıady. Bul zań boıynsha Ázirbaıjanda 1940 jylǵa deıin qoldanylǵan 32 áripten turatyn latyn grafıkasyndaǵy álipbı azyn-aýlaq ózgeristermen qalpyna keltirilý uıǵaryldy. Bul sharalar Keńes úkimeti qulaǵannan keıingi keńistiktegi túrki memleketteriniń egemendik alýymen baılanysty ulttyq sananyń kóterilýimen, óz rámizderin, ulttyq naqyshyn belgileý prosesiniń jemisi boldy. Onyń ústine Ázirbaıjan eli shekaralas jatqan baýyrlas Túrkıa memleketimen tyǵyz mádenı qarym-qatynasy da osy úderistiń Ázirbaıjanda birinshi bolyp bastalýyna sebepshi boldy. Ázirbaıjan zıalylary elde HH ǵasyrdyń 90-jyldary úlken otanshyldyq serpilis, ulttyq sananyń asqaqtap kóterilgen kezeńi boldy deıdi.

Ázirbaıjan ǵalymdarynyń aıtýynsha, 1991 jyly Ázirbaıjanda túrik tiliniń nusqasyndaǵy álipbı qabyldandy. Alǵashqy zań qabyldanǵannan keıin el ishinde osy máselege qatysty ártúrli kózqarastar boldy. Osyny uzaqqa sozyp, aıaǵyn ýshyqtyryp jibermes úshin Úkimet qatań qadaǵalaý saıasatyn ustandy. Artyq-aýys pikir bildirýge teris qarady, tipti agresıalyq qatańdyqpen barlyq qarsylyqtardy tyıyp otyrýdy ustandy. Osynyń nátıjesinde elde negatıvti jaıttar kóp oryn alǵan joq. Eldiń beti birden latyn álipbıine buryldy. Birjaqtylyqty ustanǵan saıasat óz jemisin berip, qazirgi kezde Ázirbaıjanda latyn grafıkasyna ótý úderisi aıaqtaldy. Osy ýaqytqa deıin atalǵan másele boıynsha aıtarlyqtaı narazylyq bolǵan joq.

1993 jyly 2 qyrkúıekte Ózbekstan Respýbıkasy «Latyn grafıkasy negizindegi ózbek álipbıin engizý týraly» zań qabyldady. Ózbekstan Respýblıkasy májilisiniń 1995 jyly 21 jeltoqsanda qabyldaǵan «Memlekettik til týraly Ózbekstan Respýblıkasynyń zańyn júzege asyrý tártibine qatysty» jarlyǵy boıynsha Ózbekstan respýblıkasynyń latyn jazýyna kóshýiniń sońǵy kezeńi bolyp 2005 jyldyń 1 qyrkúıegi belgilendi.

Latyn álipbıine kóshý týraly másele Qazaqstan Táýelsizdik alǵan jyldardan bermen qaraı kóterilip, halyq arasynda keńinen aıtylyp, ár alýan jumystar júrgizilip keledi.

2006 jyly Elbasy N.Nazarbaev Qazaqstan halyqtary Assambleıasynyń Hİİ sesıasynda: «Qazaq álipbıin latynǵa kóshirý jónindegi máselege qaıta oralý kerek. Bir kezderi biz ony keıinge qaldyrǵan edik. Áıtse de latyn qarpi komýnıkasıalyq keńistikte basymdyqqa ıe jáne kóptegen elder, sonyń ishinde postkeńestik elderdiń latyn qarpine kóshýi kezdeısoqtyq emes. Mamandar jarty jyldyń ishinde máseleni zerttep, naqty usynystarmen shyǵýy tıis. Álbette, biz bul jerde asyǵystyqqa boı aldyrmaı, onyń artyqshylyqtary men kemshilikterin zerdelep alýymyz kerek», - degen salıhaly oıyn bildirdi.

Odan keıinde Elbasy bul máselege qaıta oralyp, kezekti Joldaýynda 2025 jyldan bastap latyn álipbıine kóshý týraly oılaryn taratyp aıtty. «Bul oı elimiz táýelsiz alǵannan keıin meni jıi mazalady. Biraq biz kóp ultty halyqpyz. Ár ulttyń oı-pikiri bar. Qazirgi kırıllısa arqyly qazaqtardyń da, qazaqstandyqtardyń da birneshe býyny tárbıelenip, bilim aldy. Ómirdi tanydyq, dúnıeni kórdik. Sondyqtan latyn qarpine kóshken jaǵdaıda da kırıllısa kópke deıin qatar qoldanylady, ekeýi birazǵa deıin birge paıdalanylady dep oılaımyn» deı kelip: «Biz 2025 jyldan bastap álipbıimizdi latyn qarpine, latyn álipbıine kóshirýge kirisýimiz kerek. Bul – ult bolyp sheshýge tıis prınsıpti másele. Bir kezde tarıh bederinde biz mundaı qadamdy jasaǵanbyz. Balalarymyzdyń bolashaǵy úshin osyndaı sheshim qabyldaýǵa tıispiz jáne bul álemmen birlese túsýimizge, balalarymyzdyń aǵylshyn tili men ınternet tilin jetik ıgerýine, eń bastysy – qazaq tilin jańǵyrtýǵa jaǵdaı týǵyzady» - degen bolatyn.

Elbasy qandaı da bir oıdy tekten-tekke aıtpaıdy. Solaı bola otyryp, bul máselege úlken jaýapkershilikpen kelýimizdi talap etedi. Bizdiń elimiz kóp ultty memleket, ıaǵnı latyn álipbıine kóshýdi jan-jaqty saralaı, birte-birte júzege asyrýdyń qajettigin eskertedi.

Ǵalymdar, ádebıetshiler, kópshilik qaýym arasynda bul máselege qatysty eki jaqty pikir baıqalady. Biri qajet deıdi, biri qajet emes deıdi. Paıdasy men zıany jóninde de ár alýan pikirler bildirilip jatyr.

Belgili ǵalym Shákir Ybyraev álipbıdi latynmen aýystyrǵanda utatyn jaqtarymyzdy bylaı taratady: Birinshiden, til tazalyǵy máselesi. Tilimizdegi qazirgi jat dybystardy tańbalaıtyn áripterdi qysqartyp, sol arqyly qazaq tiliniń tabıǵı taza qalpyn saqtaýǵa múmkindik alamyz. Ekinshiden, qazaq tilin oqytqan ýaqytta basy artyq tańbalarǵa qatysty emle, erejelerdiń qysqaratyny belgili. Ol mektepten bastap barlyq oqý oryndarynda oqytý úrdisin jeńildetedi. Ýaqyt ta, qarjy da únemdeledi. Úshinshiden, latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń halyqaralyq dárejege shyǵýyna jol ashady. Qazaq tiline kompúterlik jańa tehnologıalar arqyly halyqaralyq aqparat keńistigine kirigýge tıimdi joldar ashylady. Tórtinshiden, túbi bir túrki dúnıesi, negizinen, latyndy qoldanady. Bizderge olarmen rýhanı, mádenı, ǵylymı, ekonomıkalyq qarym-qatynasty, tyǵyz baılanysty kúsheıtýimiz kerek.

Lıngvıs Sherýbaı Qurmanbaıuly latyn árpine kóshýdiń qıyndyqtary bolǵanymen, latyn árpine kóshý ýaqyt talaby ekenin aıta kelip, keıingi urpaq qazirgi 42 áripke qaraǵanda 33 tańbadan turatyn latyn álipbıin tez úırenip alady degen oıyn bildiredi.

Tutastaı alǵanda, latyn álipbıine kóshýdi qoldaımyz. Bul rette, ásirese, jastar latyn álipbıindegi qazaq jazýyn tez ıgerip alady. Mektepte aǵylshyn tili pánin oqýy, basqa áleýmettik-qajettilik jaǵdaılary olardyń jyldam meńgerýine múmkindik jasaıtyny sózsiz.

Eń basty máseleniń biri – qoldanylýǵa óte yńǵaıly, álemdik jańa tehnologıalarǵa yńǵaılanǵan, qazaq tiliniń, sondaı-aq Qazaqstanda turyp jatqan basqa san ulttyń tildik jaılaryn da qamtıtyn jaqsy latyn harpindegi alfavıtti qurastyrý bolyp tabylady. Bul - óte kúrdeli jáne basty jumys. Bizdiń oıymyzsha, ózge túrki halyqtarynyń da jazýyn oqıtyndaı ortaq úlgide bolyp jatsa, quba-qup dep bilemiz. Túrki halyqtarynyń arasyndaǵy rýhanı baılanysty ornatýǵa múmkindik berse, tipten jaqsy.

Ekinshi kúrdeli másele – Qazaqstanda turatyn ózge ult ókilderiniń bul jazýǵa kóshý jaıy. Orystildilerdiń kóshýi qalaı bolady? Olardyń ýájinde kırılısa jazýyn qatar qoldana bereıik deýi jáne bul proses tym uzaqqa sozylyp ketýi múmkin. Qazirgi ýaqytta, jasyratyny joq, elimizde memlekettik til óz dárejesinde, bıiginde turǵan joq. Bir kezdegi memlekettik tilge degen qulshynys, qyzý qozǵalys qazir kóp báseńsip qalǵan tárizdi. Munda da úlken kedergi keltirip, qolbaılaý bolyp otyrǵandar orystildiler bolyp tabalady. Jáne bıliktiń basym bóligi olardyń qolynda. Qazirgi memlekettik tilimizdiń jaıy tárizdi erteń latyn álipbıindegi jazýǵa kóshý tym uzaqqa sozylyp, sıyrquıymshaqtanyp ketpeı me? Bul úshin memleket tarapynan jan-jaqty oılastyrylǵan josparly, maqsat-múddeli jumys qajet.

Úshinshi kúrdeli másele – árıne, bul ekinshi máselemen baılanysty, degenmen óz aldyna bólek aıtsa da jón bolady. Ol – BAQ máselesi. Qazaqstanda qazaq tilinde shyǵatyn gazet-jýrnaldan góri orys tilinde shyǵatyn merzimdi basylymdar áldeqaıda kóp jáne taralýy jaǵynan da basym. Olardyń ózindik ýájderi de bolýy múmkin. Máselen, «bizdiń gazet Qazaqstanda da, kórshiles Reseı memleketinde taraıdy» deýi múmkin. Eki jazýda shyǵarý tıimsiz. Sonda ol gazet Qazaqstanda orys alfavıtimen jazylǵan qalypta taraı bere me, onyń myńdaǵan oqyrmandary orys alfavıtimen jazylǵan qalypta oqı bere me? Bizdińshe, bul da óte kúrdeli másele.

Sondyqtan da bul máselelerdi osy kezden jan-jaqty oılastyryp, memleket tarapynan bir naqty sheshimge kelip, baǵdarlamamen jumys atqarylýy tıis. 2025 jylǵa deıin ýaqytty kútip jatýdyń qajettiligi joq. Daıyndyq, nasıhat jumystary belsendi oryndalýy tıis. Ol úshin arnaıy memlekettik komısıa jumys istep, naqty maqsat-mindettermen, sheshilýi tıisti máselelermen aınalysýy kerek. Qoǵamdyq pikirdi uıymdastyrý qajet. Orystildilerdiń máseleleri zerttelip, ony sheshýdiń ǵylymı, ońtaıly joldary izdestirilýi tıis.

Sámen QULBARAQ,

fılologıa ǵylymdarynyń doktory,

M.H. Dýlatı atyndaǵy TarMÝ profesory