Qazaq halqy óz táýelsizdigin alǵaly  26 jyldyń júzi bolǵanymen, sol táýelsizdik jemisin áli kúnge kóre almaı kele jatyr. Reseı otarshyldyǵynyń, odan Keńes ókimetiniń bar aýyrtpalyǵyn moınymen kóterip, asharshylyqty da, saıası qýǵyn-súrgindi de basynan ótkerip, bar qysymdy kórse de qazaq halqy óziniń rýhanı tuǵyry men rýhanı-mádenı bolmysynan ajyramaǵan edi. Al, táýelsizdik jyldarynda otarshyldyq kezeńde saqtap qalǵan rýhanı-mádenı tutastyǵy men rýhanı tuǵyrynan ajyrap qalǵan jaıy bar. Qazirgi kúni qazaq halqyn tiline, dinine, mádenı baǵyt-baǵdaryna qaraı jiktelgen túrli toptardyń jıyntyǵy dep aıtýǵa bolady. Bar halyq emes, bir otbasynyń ishinde túrli dinı aǵym men senim jeteginde júrgender bar  ekenin de moıyndaýǵa tıispiz. Onyń sebebi, qazaq halqy bir buǵaýdan qutylǵanymen, táýelsizdigin ala salysymen odan da qaterli ekinshi buǵaýdy moınyna salyp alǵanyn sezgen joq. Ol «Jahandaný úderisi» atty qubyjyq qamyty bolatyn. Táýelsizdigin jańa alǵan Qazaq memleketi jahandaný úderisiniń sheńgelindegi qýyrshaqqa aınaldy. Qazirgi kúni táýelsiz Qazaqstan Repýblıkasy atty memleketi bar bolǵanymen, ulttyq ıdeologıasy joq, qoǵamnyń dinı-ıdeologıalyq, rýhanı-mádenı baǵyt baǵdary men aqparattyq júıesin ózgelerdiń qolyna ustatty. Bul qazaq halqynyń rýhanı mádenı tutastyǵyna berilgen aýyr soqqy boldy. Sonyń saldarynan bul memlekette qazaq halqynyń múddesi men maqsat-muraty úshin jasalyp jatqan eshnárse joq. Kerisinshe, qazaq halqynyń tili men dininen, rýhanı-mádenı bolmysynan ajyratý baǵytyndaǵy barlyq is-áreketke esik aıqara ashylǵan. Al, ony qorǵamaq bolǵan ult janashyrlary memleketke qaýipti adamdar tizimine iligip, qýǵynǵa salynýda. Endi bul aıtylǵandardyń jalań sóz emes, naqty dáıekteri bar shyndyq ekenin kórseteıik.

Jahandaný úderisiniń ırimine túsken qazirgi qazaq qoǵamy sýdaǵy eskeksiz qaıyq sıaqty qaıda, qalaı qaraı júzip bara jatqanyn ańǵara almaıtyn jaǵdaıda ekendigin áli kópshilik túsine qoıǵan joq. Táýelsizdiktiń alǵashqy kezeńinde jarıalanǵan deıdeologızasıa úderisi qazaq halqyn óziniń kim ekendigin bilý jolyna qoıylǵan tosqaýyl boldy. Ulttyń  damý kókjıekteri, ıdeologıalyq baǵyt-baǵdary aıqyndalmaǵan qoǵamda jaǵdaıdyń solaı bolatyndyǵyn aıtyp jatýdyń ózi artyq. Alaıda, biz osylaı toz-toz bolyp, quryp bara jatyrmyz-aý degen oı birli-jarym zar zamandardyń bolmasa, kópshilik qoǵamnyń sanasyna áli kúnge kirip-shyǵatyn túri joq. Óıtkeni, halyqtyń sanasyn qaıtsek baıımyz, qaıtsek ana dúnıege, myna dúnıege qol jetkizemiz degen obyrlyq kesel jaılap alǵan. Odan qalsa, báseke, taýsylmaıtyn toı-tomalaq dúnıe-maldy orynsyz shashtyrdy.   Qaryzǵa belsheden batqan, banktiń kredıtin moınyna ilgen halyq qoǵamnyń belsendi múshesi bolýdan qalyp, sol qaryzdan qaıtsem qutylamyn degendi ǵana oılaıtyn, murynyn tesip, muryndyq ótkizgen jetektegi ógizge aınaldy. Ar-ıman moda men taýsylmaıtyn oıyn-saýyqtyń jolynda qurbandyqqa shalyndy. Qazaq óziniń ul-qyzyna, úlken kishige  «aryńdy saqta, ardan attama»- dep aıta almaıtyn dárejege jetti. Olaı aıtý adam quqyǵyn buzý bolyp tabylatyn boldy. Ata-babamyz esitpek túgil oıyna da almaǵan arsyzdyq pen azǵyndyq sanamyzdy selt etkizbeıtin dárejege jetti. Qyzdarymyzdyń abroıy túngi klýbtar men taýsylmaıtyn oıyn-saýyqtardyń bosaǵasynda qaldy. Atam qazaq esitpek túgil, túsine kirmegen Lut qaýymynyń ókilderi paıda bolyp, «Geı parad ótkizemiz» dep urandatatyn deńgeıge jetti.  Materıaldyq baılyqqa júregi baılanǵan zamandastarymyz úshin atam qazaqtyń «Malym janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy» degen ataly sóziniń quny bolmaı qaldy. Óziniń bir sáttik lázzaty úshin sol qazaqtyń qyzdarynyń abyroıyn tógip, ardan attatyp jatqan da óz qazaǵymyzdyń jigitteri ekendigin bilip te, sezip te júrmiz. Qazaq jigitteriniń osyndaı arsyzdyǵynan túńilgen keıbir qyzdarymyz ózge halyq ókilderine turmysqa shyǵýdy artyq sanaıtynyn aıtyp ta, jazyp ta júr. Egerde qazaq qoǵamy ımansyzdyq batpaǵyna budan ary qaraı osy qarqynmen bata beretin bolsa, erteńgi kúni qazaq halqynyń tarıhtan ketetinine daý joq. Óz zamanynda bul týraly Qoja Ahmet Iasaýı babamyz bylaı dep eskertken bolatyn:

Haq taǵala ıman ata (syılady) qyldy bizga,

Aýýal Mustafa rasýly aıdy bizge.

Drýd etsak qýýat berar dinimizga,

Ioq ersa, qylǵanlarym oıran erýr.

Egerde osy joldarǵa taldaý jasap, maǵynasyna tereńirek úńiletin bolsaq, onda ımannan ajyraǵan qoǵamnyń toqyraýǵa túsip, kúıreıtinin, oıran bolatynyn eskertken edi. Ókinishke oraı, bul máselege qazirgi kúni bas qatyryp jatqan eshkim joq. Eń bastysy qazaq qoǵamynyń osylaı azǵyndap bara jatqanyn kórip, sol tyǵyryqtan shyǵatyn jol izdep jatqan, ózderin zıaly sanaıtyndar arasynda aýyzbirshilik joq. Óıtkeni, olardyń ózi túrli tarıhı, fılosofıalyq, dinı baǵyttar jeteginde júr. Eń bastysy qazaq qoǵamynyń rýhanı-mádenı kókjıekterin aıqyndaýǵa tıis qoǵamdyq ǵylym salalary áli qazaqtyń táýelsiz tarıhyn da, fılosofıasyn da, ulttyq pedagogıkasyn da qalyptastyra alǵan joq. Al, bul baǵytta zettteý jumystaryn júrgizip, beligili bir nátıjelerge jetken mamandarǵa qoldaý joq. Nátıjesinde búkil qazaq qoǵamy rýhanı toqyraý men tyǵyryqqa tirelip otyr. Mysaly, áli kúnge qazaqtyń táýelsiz tarıhy jazylǵan joq. Onyń sebebi, táýelsiz tarıhty qalyptastyratyn tarıhty zertteýdiń metodologıalyq negizderi jasalynbady. Osynyń saldarynan qazaq tarıhy áli kúnge evrosentrıstik kózqaras pen markstik tarıhty materıalısik turǵydan taný tásilimen jazylyp keledi. Bul tásilmen jazylǵan tarıhta qazaq halqynyń dástúrli tarıhı jadyna oryn joqtyǵy eshkimniń oıyna kirip te shyqpaıdy. Qazirgi qazaq tarıhy qazaq týraly qytaı ne dedi? Parsy ne dedi? Arab ne dedi? t.b. ne dedi? Ony orys otarshyldary qalaı qorytty? Mine, osy negizde qazaq tarıhy jazylyp keledi. Al, qazaqtyń ózi óz tarıhy týraly ne dep edi?- degen suraqqa jaýap joq. Evrazıa keńistigindegi memleketterdiń kúırep, túrkilerdiń etnıkalyq jiktelýlerine sebep bolǵan negizgi faktorlar tarıhshylar nazarynan tys qalyp otyr. Al, ol derekterdiń bári qazaq shejireleri men ańyz-ápsanalarynda, jyr-dastandarynda jatyr. Al, munyń zardaby qazirgi qazaq qoǵamy úshin orasan zor bolyp tur. Egerde qazaqtyń dástúrli dinı tanymymen birge órilip jazylǵan tarıh bolǵanda, qazirgi kúni ýahhabıler sonshalyqty yqpalǵa ıe bolyp, jastardy sońyna erte almaǵan bolar edi.

Fılosoftar arasynda da qazaq bolmysyna qatysty zertteýleri de baıaǵy evrosentıstik sheńberden asa alǵan joq. Jetken jetistikteri Fethýlla Gúlenniń shyǵarmalaryn tom-tomdap halyq arasyna taratyp jatqandary bolmasa. Gúlenniń jahandaný úderisiniń belgili bir tetigi ekendigi qazirgi kúni belgili bola bastady. Al, etnopedagogıka salasymen aınalysyp jatqan mamandar týrasynda aıtpasaq ta bolady. Árıne, men bul jerde barlyq gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyna topyraq shashyp otyrǵandaı bolyp kórinýim múmkin. Alaıda, bárimiz bir sát «ulttyń bolashaǵy erteńgi kúni qalaı bolady?- dep oılanyp kórelikshi. «Men ulttyń bolashaǵy úshin ne istedim? İstegen isim qazaqty qazaq etip tarıh sahnasyna alyp shyqqan rýhanı tuǵyrǵa saı keledi me?»- dep saýal qoıar bolsaq, onda bizde, bizdiń jasaǵan eńbekterimizde rýhanı tuǵyrmen sabaqtastyq barlyǵyna kózimiz jetpeıdi. Óıtkeni, biz ózimiz áli «qazaq halqynyń rýhanı tuǵyry qaısy? – degen suraqqa jaýap bere alǵanymyz joq. Sonyń sebebinen bizdiń tanym túsinikterimiz ártúrli. Birimizdi birimiz qoldamaı, alaýyz bolyp júrýimizdiń ózi rýhanı tuǵyrymyzdy tanymaýymyzben tikeleı baılanysty. Tanym túsinigimizdegi alalyq qazaqtyń rýhanı bolmysynyń talaýǵa túsýine yqpal etip otyr. Mysaly, qazirgi dindarlardyń qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qarsy shabýylyna ara túsip jatqandar qatarynda zıaly qaýym ókilderi, ǵalymdar joqtyń qasy. Keıbireýleri sol syrttan kelgen dinı aǵymdardyń soıylyn soǵyp, solardyń jolynyń durystyǵyn dáleldep, ǵylymı ataqtaryn qorǵap jatqandar da bar. Bul aıtylyp otyrǵan máseleler tek ǵylymmen aınalysatyn, ózderin zıaly sanaıtyn mamandarǵa ǵana qatysty. Al, bilim salasynyń háli odan da múshkil. Elimizdiń bilim salasynyń burynǵy qalyptasqan bilim júıesinen bas tartyp, evropalyq júıege kóshýi, Balon úderisi qaýymdastyǵyna múshe bolýy, elimizdegi bilim salasyn kúıretýge ákeldi desek artyq aıtqandyq emes. Mektepterde emtıhannyń tolyǵymen test júıesine kóshirilýi, saýatsyz urpaqtyń qalyptasýyna ákeldi. Mektepte bilim almaı, tek test jattaýmen bitiretin shákirtter rýhanı kemtar, saýatsyz tobyrǵa aınalyp kele jatqandyǵy eshkimge jasyryn emes. Qazirgi joǵarǵy oqý ornyna túsken jastardyń kópshiligi saýatsyz bolatynyn ýnıversıtetke túsken birinshi kýrs stýdentterinen kórip júrmiz. Dıktant jazǵyzsań, aralarynan qatesiz, saýatty jazatyn stýdent bir-jarym ǵana shyǵady. Bir sóılemnen bes, on qate jiberetinder de tabylady. Al, ádebıet pánin oqý arqyly qazaq rýhanıatynan sýsyndaýǵa tıis jas urpaq qazaqtyń aýyz ádebıetinen, jyr-dastandarynan, Abaı, Shákárim t.b. ulylarynyń rýhanı muralarynan múldem maqurym qaldy. Qazaqstan tarıhy, t.b. pánder týraly aıtpasa da bolady. Demek, qazirgi mektep bitirýshi túlekter qazaq rýhanıatynan múlde habarsyz, qýys keýde bolyp bitirip jatyr desek artyq aıtqandyq emes. Ony az deseńiz mektepte bıylǵy jyldan bastap «úsh tuǵyrly til» jobasy boıynsha úsh tildi qatar oqytý, jaratylystaný pánderin aǵylshyn tilinde oqytý qolǵa alynbaqshy. Osy kúnge deıin bilimdi qazaq tilinde alyp-aq, ǵylymnyń talaı shyńdaryn baǵyndyrǵan, qazaqty álemge tanytqan ǵalymdar shyqty aramyzdan. Solardy ǵylym shyńyna jetkizgen qazaq tili búgin nelikten ǵylym tili bolýdan qaldy? «Qazaq tili ǵylym tili bolýǵa jaramaıdy, qazaq tilinde oqıtyn bolsaq, artta qalamyz,» - dep urandatyp júrgenderdiki bos sandyraq. Kez-kelgen ǵylym salasyn qazaq tilinde jasaýǵa bolady.  Ókinishtisi, qazaq tiline qarsy, aǵylshyn tilinde oqytýdy jón sanaıtyndar bılik júıesinde kóp bolyp tur. Kúzden bastap aǵylshyn tilinde jaratylystaný pánderin oqytý bastalatyn bolsa, qazaqtyń bolashaǵyna shabylǵan balta qazaqtyń tamyryn shaýyp bitirip qaldy dep túsinýimiz kerek. Oqytýshy ózi tolyq meńgermegen aǵylshyn tilinde sabaqty oqýshylarǵa qaıtip túsindirmek? Bul erteńgi kúni jaratylystaný pánderinen bilim ala almaǵan myńdaǵan jastar saýatsyzdar tobyn kóbeıtip, bolashaqta qazaqty tobyrǵa aınaldyrýdyń alǵyshartyn jasaıdy. Munyń zardaby emtıhandy test júıesine kóshirýden de aýyr bolmaq. Test júıesin engizgende jastar qazaqtyń rýhanı qundylyqtarynan tolyǵymen ajyraǵan bolsa, endi azdy-kópti jaratylystaný pánderinen alyp jatqan bilimderinen ajyraıdy. Qysqasha aıtqanda, qazirgi búkil bilim júıesindegi júrgizilip jatqan reformalardyń túpki maqsaty - qazaqty rýhanı-mádenı bolmysynan da, ǵylymı tanym-túısiginen de tolyq ajyraǵan tobyrǵa aınaldyrý bolyp otyr. Qabdesh Jumadilov aǵamyzdyń tilimen aıtar bolsaq, «Ultty joıý saıasaty josparly túrde júrgizilip jatyr». Basqasha aıtqanda, jahandaný úderisiniń tapsyrysy boıynsha jasalyp otyrǵan dúnıe. Sheteldik túrli uıymdar men qorlardyń qoǵamdyq ómirdiń túrli salalaryna reforma jasaý úshin aıamaı aqsha berýiniń astarynda nendeı qupıa jatqandyǵy endi belgili bola bastady. Maqsat – qazaq halqyn rýhanı-mádenı bolmysynan aıyryp, tobyrǵa aınaldyrý. Tobyrǵa aınaldyrǵan halyqty tonaý da, qalaǵan jaǵyna qaraı baǵyttaı salý da ońaı. Olar ol tájirıbeni «Arab kókteminde» tamasha paıdalandy. Olar jaqqan ot qanshama jyldan beri basylar emes. Egerde jahandaný úderisiniń qazaq bolmysyna qarsy baǵyttalǵan áreketi budan ary jalǵasatyn bolsa, onda qazaqty halyq emes, tobyrǵa aınalýyn kóksegenderdiń maqsaty tolyǵymen iske asatynyna daý joq. Ol maqsattaryna jetken kezde qazaq ta jahandaný úderisi tehnologtarynyń qolyndaǵy qýyrshaqqa aınalady. Qazirgi kúni jastardyń ýahhabılik salafılik aǵym yqpalyna tez túsýiniń astarynda osy oqý júıesindegi rýhsyzdandyrý saıasatynyń tikeleı yqpaly ekendigin moıyndaıtyn kez keldi. Qazirdiń ózinde ýahhabılik salafılik aǵym jetegine ergender Sırıa, Aýǵanstan t.b. memleketterde soǵys qımyldaryna qatysyp, qan keship júr. Bul halyqtyń belgili bir bóliginiń  tobyrǵa aınalǵandyǵynyń belgisi.  

Jahandaný úderisiniń nazarynan, kez kelgen halyqtyń rýhanı-mádenı bolmysynyń negizi bolyp tabylatyn din de tys qalǵan emes. Kerisinshe, jahandaný úderisiniń halyqtardy rýhanı tuǵyrynan ajyratatyn basty quraly dinı aǵymdar ekendigin kópshilik sezedi. Elimiz táýelsizdigin ala salysymen qaptap kelgen dinı aǵymdardyń maqsaty qazaq halqyn rýhanı tuǵyrynan ajyratý bolatyn. Ókinishke oraı, olardyń elimizge qaptap kelýine jaǵdaı jasaǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsiz memleket retinde qabyldaǵan tuńǵysh zańy «Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter» dep atalatyn, 1992 jyldyń 15 qańtarynda qabyldanǵan zań edi. Sol zańnyń nátıjesinde qazirgi kúni elimizde myńdaǵan dinı uıymdar tirkelip, qanshama qandastarymyzdy  sońdaryna ertip júr. Olardyń búgingi kúni qazaqy bolmystan tolyǵymen ajyraǵandyǵyna daý joq. Olardy endi qazaq dep aıtýǵa kelmeıdi. Al, Islamnyń atyn jamylyp kelgen ýahhabılik-salafılik aǵym bolsa, jahandaný úderisiniń musylman halyqtaryna qarsy baǵyttalǵan basty ıdeologıalyq qarýy ekendigi san márte dáleldendi. Qazirgi Taıaý Shyǵys elderindegi qandy qyrǵyn osy ýahhabılik-salafılik aǵymnyń búldirý áreketteri arqasynda iske asyp jatyr. Ýahhabıliktiń bizdiń elimizge kelgeli de qazaqtyń dinı tanymy men rýhanı tuǵyryn tamyrymen julyp tastaý jolynda jantalasa kiriskenine 25-26 jyldyń júzi boldy. Jetken «jetistikteri» de az emes. Eń bastysy Ratbek qajy dáýirinen keıingi QMDB hanafı mazhabynyń atyn jamylyp, ýahhabılik-salafılik aǵymnyń soıylyn soǵyp kele jatyr. QMDB-nyń ustap otyrǵan baǵyty Abý Hanıfa Nuǵman bın Sábıt joly emes, «arab dástúrshildigi» (arabskıı tradısıonalızm) ekendigin elektrondy BAQ betterinde san márte jazyp, dáleldedik. Bul másele, Din isteri men azamattyq qoǵam mınıstrligi basshylarynyń aldyna da qoıyldy. Biraq, oǵan qulaq asqan pende joq. Esesine qazaq halqynyń dástúrli dininiń negizi bolǵan sopylyq jol-Iasaýı joly dinnen tys, adasýshylar joly retinde teristeldi. Qazaq halqynyń dástúrli dini – Iasaýı jolyn qaıta qalpyna keltirmek bolǵan Ismatýlla qarı men onyń shákirtteri túrmege toǵytyldy. Tek, Ismatýlla qarı men shákirtteri ǵana túrmege qamalǵan joq. Solarmen birge, jalpy qazaq rýhanıaty túrmege qamaldy. Nátıjesinde qazaqtyń dástúrli dinı tanymy, ádet-ǵuryp, salt-dástúri halyq sanasynan birtindep shyǵarylyp tastalýda. Ásirese, meshitterge baryp namaz oqyp júrgen jastar arasynda qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qarsy teris kózqaras qalyptasqandyǵyna ótken oraza aıynda kýá boldyq. Áýlıe dese, rýh, árýaq dese, «Allaǵa serik qosý» dep shorshyp túsetin jastardyń sany meshitke baratyndardyń sanynyń 70 paıyzǵa jýyǵyn qamtyp otyr desek, artyq aıtqandyq emes. Ýahhabılik-salafılik aǵym sońyna erip jatqandar da osy meshitke baratyn jastar arasynan shyǵyp jatyr. Al, qazaq halqynyń dástúrli dinı tanymy tarıqat joly-sopylyq jol negizinde qalyptasqany dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma. Ol jolda rýh, árýaq, áýlıe dinı senim men tanymnyń negizin quraıdy. Ony joqqa shyǵarý – qazaqtyń dinı-rýhanı senimi men tanymyn joqqa shyǵarý. Qoǵamdyq qatynasty retteýdi Iasaýı joly túrkiniń kóneden kele jatqan salt-dástúrine berip, Islam sharıǵatynan Iman negizderine baılanysty tek bes paryzdy qabyl etkeni, dinı jol-joralǵynyń qalǵan rýhqa qatysty bóligi sopylyq tanym negizinde qalyptasqandyǵynan qazirgi bizdiń ımamdar múlde habarsyz. «Bulardyń barlyǵy dinge qosylǵan jańalyq, bıdǵat» dep qabyldaıdy jáne sol tanym negizinde qazaqtyń dástúrli dinı tanymymen kúresip keledi.  Olardyń sharıǵat dep ustanyp otyrǵany arab dástúrshildigi. Basqasha aıtqanda, arab qoǵamyndaǵy sharıǵat sheńberinde ıslam dini ýaǵyzdalýda. Oǵan saı kelmeıtin tanym-túsiniktiń barlyǵy joqqa shyǵarylyp, mansuq etilýde. Osynyń saldarynan qoǵamnyń dinı tanymǵa qaraı jiktelýi qaýipti deńgeıge jetti. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, buǵan bizdiń jaqynda oraza aıynda júrgizgen baqylaýlarymyz tolyǵymen dálel bola alady. Qazaq qoǵamy qazirgi kúni namaz oqıtyndardyń ózi árýaqty, áýlıeni moıyndaıtyn jáne tek, arab dástúrshildigi negizinde qalaptasqan sharıǵatty qabyldap, árýaqty, áýlıeni moıyndaǵandardy «Allaǵa serik qosýshy» dep esepteıtinder bolyp, bir bólinse, namaz oqtıtyn, namaz oqymaıtyn nemese dindar, dindar emes bolyp  jiktelgendigi  anyqtalyp otyr. Sóz jalań bolmas úshin bir-eki mysal keltireıik. Oraza kúnderiniń birinde Túrkistan mańyndaǵy bir aýylda jekjatymyz aýyz asharǵa shaqyrdy. Ol aýyldaǵy namaz oqıtyndar da, aýyz bekitkender de kileń jastar eken. Dastarhan ústinde el bile júrsin degen nıetpen qazaqtyń dástúrli dinine qatysty erekshelikterine, árýaqqa, áýlıelerge qatysty áńgimelerdi aıtyp otyrdym. Árýaq pen áýlıege qatysty áńgimelerge kelgende jańaǵy namaz oqyp júrgen jastardyń túsi buzyla bastady. Biri «Sonda siz bizge Qoja Ahmet Iasaýıge baryp járdem sura, Allaǵa serik qos dep tursyz ba? – dep, ornynan atyp turdy. Onymen qosa taǵy tórt jigit sońynan óre túregeldi. «Aldymen sózdi sońyna deıin tyńdap alyńdar. Unamasa, unamaǵan jerin aıtarsyńdar» degen sózime eshkim qulaq asqan joq. Dastarhannan óre túregelip, shyǵyp ketti. Týra osyndaı jaǵdaı sol kúnniń ertesine, Túrkistanda, kórshimizdiń úıindegi aýzasharda qaıtalandy. Áýlıelerge qatysty áńgime aıtyp otyrǵan aýyl aqsaqaldaryna «jyn-shaıtannyń jeteginde júrgen sorlylar» degendi aıtyp, bir jas jigit dastarhan basynan beze jóneldi. Halyqtyń bulaı jiktelýine yqpal etken tek, árýaq, áýlıe máselesi emes, aýyzashar-ıftar máselesi de qosylǵanyn aıtýymyz kerek. Halyqtyń kópshiligi aýyzashardy úıinde jasap, aýyzasharǵa aǵaıyn-týys, kórshi-qolańdy shaqyrǵandy táýir kóredi. Al, meshit ókilderi bolsa, aýyzashardy meshitte jasaýdy  nemese úıde jasaǵannyń ózinde tek, namaz oqyp, oraza tutqandar ǵana qatysyp, basqalardy shaqyrylmaýyn talap etedi. Mundaı jaǵdaı bir jerde emes, birneshe eldi mekenderde oryn alǵanyn aıtýymyz kerek. Ásirese, aýyldy jerlerdegi ımamdardyń kópshiligi Saraǵash medresesin bitirgender. Qazaqtyń kóneden kele jatqan dástúrine qarsy shyǵyp, qabyl etpeı, halyqtyń arasyna jik túsirip júrgender de osy medreseni bitirgen ımamdar bolyp otyr. Biz ony Túrkistan mańyndaǵy aýyl ımamdarynan, Saraǵash aýdany, Bógen aýdany kólemindegi aýyl ımamdary tarapynan baıqadyq. Bir qyzyǵy meshitke baryp, namaz oqıtyndardyń barlyǵy derlik jastar jáne olar qazirgi kúni qoǵamnyń namaz oqıtyn bóliginiń nemese dindarlardyń kópshiligin quraıdy. Al, meshit baǵytyn qoldamaıtyn, ata-baba dástúrin saqtap, namaz oqıtyn qaýymnyń sany az jáne olardyń kópshiligi orta jastaǵylardan turady. Erteńgi kúni qazirgi egde nemese orta jastaǵylar birtindep dúnıeden kóshedi. Sonda qazirgi meshitke baryp, dinı tanymyn ózgertken, qazaqtyń ǵasyrlar boıyna qalyptasqan rýhanı bolmysynan ajyraǵan qaýym qoǵamda aıqyndaýshy kúshke aınalady. Namaz oqymaıtyndardy esepke almasa da bolady. Óıtkeni, qoǵamnyń dinı-rýhanı baǵytyn aıqyndaıtyn da, rýhanı-mádenı bolmysyn qalyptastyratyn da qazirgi meshitterge baryp júrgen jastar bolady.  Rasynda, syrttaı qaraǵanda, bolmashy nárse.  Al tereńdep oı júgirter bolsań, qoǵam músheleriniń dindar, dinsiz bolyp  jiktelgendigin kóremiz. Meshit ımamdary sonymen qatar, qazaqtyń dástúrindegi bar, qaıtys bolǵan kisini jóneltýge qatysty salt-dástúrlerdi de joqqa shyǵaryp jatqandyǵyna kýá bolyp júrmiz.  Jáne ol jiktelýler QMDB meshitterindegi ımamdar tarapynan júrgizilip jatqandyǵyn aıtýǵa májbúrmiz. Eń bastysy ol ımamdardyń mundaı besendi áreketeriniń jemissiz emestigin kıeli oryndarǵa zıaratqa barýshylardyń sanynyń azaıýynan da kórýimizge bolady. Mysaly, Arystan bab kesenesine aıt kúnderi zıarat jasap barýshylar sany bıylǵy jyly kúrt tómendep, úsh esege azaıǵan. Burynǵy jyldary aıt kúnderi zıaratshylar úsh kún boıy tolassyz keletin bolsa, bıylǵy jyly bir kún ǵana kelip, kelesi kúnderi zıaratshylar múlde bolmaǵan. Al, Túrkistanǵa, Áziret Sultan kesenesine zıarat jasaýshylar sany múlde az bolǵanyn mýzeı qyzmetkerleri rastap otyr. Sol kúni arnaıy kelýshilerge tegin qyzmet kórsetilýine qaramastan, zıaratqa kelýshilerdiń sany saǵat 11-den keıin toqtaǵan. Al, jalpy Áziret Sultanǵa kelýshilerdiń ekskýrsıany talap etetinder sany bıylǵy jyly 20000 kisige kemigen. Munyń ózi halyq sanasyndaǵy qazaqtyń dástúrli dinı tanymynda qanshalyqty ózgeris bolǵanyn kórsetedi. Bul - QMDB ımamdary tarapynan qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qarsy júrgizilip jatqan jumystarynyń «jemisi». Meniń osy oraıda, Túrkistannyń osydan 50-60 jyl burynǵy tarıhyndaǵy bir máseleni eske salǵym kelip otyr. 1950-jyldardyń sońy, 1960-shy jyldar basynda, biz es bilip qalǵan kezde Túrkistanǵa, Áziret Sultanǵa attyly-jaıaý zıaratshylar Qurban aıt kúnderi syımaı ketetin. Jatatyn qonaq úıler joq, jeke úılerge toqtaıtyn. Meniń esimde bizdiń úıge eki jyl qatarynan eki kisi Atbasardan kelip, qonaq boldy. Túrkistanǵa zıaratqa kelýshiler tek, Qazaqstan emes, sonaý Tatarstan, Bashqurtstan, Kavkaz, Túrkimenstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan t.b. jerlerden keletin. Úsh-tórt kún myńdaǵan at qatysqan kókpar bolatyn. Úıimiz qalanyń shet jaǵynda bolǵandyqtan kókpar bizge jaqyn jerde bolatyn. Ol kókpardyń qyzyǵyn biz kóretin edik. 1962-63 jyldardan bastap, úkimet tarapynan tyıym salyna bastady. Sol kezderde bar túrki halyqtaryna kıeli meken bolǵan Túrkistannyń, Áziret Sultannyń basqa túrki halyqtary túgil, sol kıeli jerge ıelik etip otyrǵan qazaq halqyna qadiri bolmaı bara jatqanyna janyń aýrady. Bul – qazaqtyń dinı tanymyndaǵy kúrdeli ózgeristerdiń aıqyn kórsetkishi. Erteńgi kúni qazaqtyń dástúrli dinı tanymdary tolyǵymen umytylǵan kúni qazaq halqy, sonymen birge al-mısaqtan beri kele jatqan túrki mádenıeti tarıh sahnasynan ketti dep esepteýge bolady. Eń ókinishtisi, osy qaterdi qazaqtyń kópshiligi sezinbeıtindiginde bolyp tur.

Ýahhabılilik-salafılik aǵym ókilderiniń yqpaly meshitke barýshy jastarmen shektelip otyrǵan joq. Qazirgi sahnada kórinip, jastar arasynda bedel jınaǵan ánshilerdiń belgili bóligi ýahhabılerdiń jeteginde. Al, sportshylardyń kópshiligi de solardyń jeteginde. Halyqaralyq jarystarǵa qatysyp júrgen sportshylarymyzdyń barlyǵy derlik ýahhabılik baǵytqa bet burǵanyn oqyp ta, kórip te júrmiz. Olarǵa qosa Ulttyq oıyndardy da ýahhabıler jekeshelendirip aldy. Egerde ýahhabılerdiń osy baǵytta júrgizip jatqan is-áreketine taldaý jasaıtyn bolsaq, ýahhabılik tanym qazaq rýhanıatyn barlyq salasyn qurdymǵa ketirý jolynda qoldarynan kelgenniń  bárin jasap jatqandyǵyn kóremiz. Óıtkeni, árbir ánshiniń, sportshynyń sońynda, olardy kýmır sanaıtyn myń-myńdaǵan jankúıerleri bar. Olar bar bolmysymen sol kýmırlerine uqsaýǵa tyrysady. Demek, budan biz ýahhabıler óz tanymyn qazaq qoǵamyna tańýdyń barlyq jolyn qamtyǵandyǵyn kóremiz.

Ýahhabıler men QMDB ýaǵyzshylarynyń sóziniń ótimdi bolýyna ýaǵyzdarynda qazirgi qoǵamda jastar arasynda beleń alyp otyrǵan azǵyndyqty aıaýsyz synaýy bolyp otyr. Ol ýaǵyzdardy tyńdaǵan jastarǵa ýahhabıler men QMDB ýaǵyzshylary qazaq qoǵamnyń shyn janashyry bolyp kórinýine yqpal etýde. Egerde osy máselege tereńirek oı júgirtetin bolsaq, onda mynadaı máselege kóz jetkizgen bolar edik. Qazaq qoǵamynyń buzylyp, azǵyndaýyna yqpal etip otyrǵan da, ol úderisti synap, qoǵam arasynda ózin jaqsy kórsetip otyrǵan da, sol jahandaný úderisiniń yqpalymen kelgen batystyq mádenıet pen ýahhabılik-salafılik tanym. Anyǵyraq aıtsaq, jahandaný úderisiniń jaýynger eki baǵyty. Maqsattary qazaq halqyn rýhanı-mádenı bolmysynan aıyryp, tobyrǵa aınaldyrý. Sebebi, tobyrdy ıgerý ońaı.

Mine, qurmetti oqyrman, qazirgi kúngi jahandaný kókparynyń tartysyna túsken qazaqtyń rýhanı mádenı bolmysynyń ahýaly osyndaı. Osy kúnge deıin rýhanı-mádenı táýelsizdigin saqtaı almaǵan halyqtyń saıası táýelsizdigin de, ekonomıkalyq táýelsizdigin saqtaı alýy múmkin emestigin túsinbedik, túsingimiz kelmedi. Qazaqtyń taǵdyry jahandaný úderisiniń qanjyǵasyna baılandy. Bul bizdiń táýelsizdik jyldarynda qol jetkizgen «jetistikterimiz». Biz bul maqala sheńberinde áli kóp máseleniń túsin tústep aıtqanymyz joq. Tek, qal-qadarymyzsha qazaq qoǵamynyń nazaryn qazaqqa tónip kele jatqan qaterdiń negizgi baǵyttaryna aýdartqymyz keldi. Óıtkeni, rýhanı-mádenı bolmysyn saqtaı almaǵan halyq birinshiden, erteńgi kúni halyq retinde tarıh sahnasynda qala almaıdy; ekinshiden, eshqashan óz múddesin birlesip qorǵaı almaıdy. Oǵan búgingi kúni bárimiz kýámiz. Qolymyzdaǵy bar baılyq sheteldikterdiń ıeligine berildi. Kezinde jetkilikti deńgeıde ózin qamtamsyz ete alatyn memleket ekonomıkasy kúıretilip, óndiris oryndary qoldan bankrot jasalyp, jabyldy. Nátıjesinde Qazaqstan sheteldik taýarlardy satatyn bazarǵa aınalyp shyǵa keldi. Qazirgi kúni  halyqtyń toqsan paıyzy sheteldik taýarlardy satyp kúneltýde. Jappaı jumyssyzdyq jaılaǵan elde basqa nársemen shuǵyldaný múmkin emes. Osynyń bári qazaq halqynyń rýhanı-mádenı bolmysynyń daǵdarysqa túsýimen tikeleı baılanysty. Ótken  jyly qazaq jer satýǵa baılanysty silkingendeı bolyp edi. Ony da sońyna deıin jetkize almady. Onyń sońy jerge qatysty narazylyqty uıdastyrýshylardy túrmege otyrǵyzýmen aıaqtaldy. Olardy qorǵap qalýǵa halyqtyń erik jigeri jetpedi. Óıtkeni, munyń astarynda qazaqtyń rýhanı tutastyǵyǵynyń álsizdigi jatty.

Qurmetti oqyrman! Qazaqtyń taǵdyry talaýǵa túsken myna zamanda halyqtyń rýhanı-mádenı tutastyǵyn saqtap qalý qazaqtyń basyndaǵy bar problemanyń eń ózektisi bolyp tur. Ony qaıta qalpyna keltirý de nemese osy sarynmen erkine jiberý de óz qolyńda. Qaıta qalpyna keltirseń qazaq halqy tarıh sahnasynda qalady. «Mańdaıǵa jazylǵany osy» dep, aǵyspen kete beretin bolsań, erteńgi kúni halyq retinde jer betinen joıylasyń. Ol kezde myna el de, jer de seniki bolmaıdy. Elsiz, Otansyz qańǵyp, bosyp júrgen halyqtar sanatyna qosylasyń. Basqa jol joq. Tańdaý erki ózińde qazaq!

Zikirıa Jandarbek