Qazaq eli qytaıdan qaýiptenedi, qytaı qaýpi, qytaı úreıi máseleleri Qazaqstanda ár deńgeıde qoǵam pikirin týdyryp jatyr. Álbette, Qazaq memleketinde «qytaı qaýpi máselesi» baryn joqqa shyǵarmaımyz. Desede biz «Qytaıda qazaq qaýpi bar ma?» deıtin suraqqa jaýap izdemekshimiz. Qytaıda árıne qazaq qaýpi bar! Áýeli qazaq qaýpi máselesin «Panqazaqızm» nemese «İri Qazaq Ultshyldyǵy», «İri Qazaqızm», ― dep te atap júr. Bul termın qytaıdyń saıası sózdik qoryna tym erteden enip qalyptasyp ornyqqan termın. Qytaıshasy: 大哈萨克主义 nemese 泛哈萨克主义. (tómendegi sýrette kórsetilgen)
Qytaıda Qazaq qaýpiniń tórt kezeńi bar:
Birinshi kezeń: Sın memleketinen (清朝) Iaań Zyńshın (杨增新) dáýirine deıingi kezeńdegi Qazaq Qaýpi máselesi;
Ekinshi Kezeń: Shyń Dýban (盛世才) kezeńinde órshigen Qazaq Qaýpi máselesi;
Úshinshi kezeń: Qytaı Kómenes (共产党) bıligi dáýiri kezindegi Qazaq qaýpi máselesi;
Tórtinshi kezeń: 1991 den bergi Qazaq qaýpi máselesiniń jańa kezeńi;
Endi biz osy tórt kezeń tóńireginde áńgimemizdi órbitpekpiz...
Qazir kezeń-kezeńimen taldaý jasap kóreıik.
Sın memleketiniń alǵash ret QAZAQ (哈萨克) atyn xatqa túsirýi 17- ǵasyrdan bastaý alady. Sodan beri tórt ǵasyr ótse de Qytaılar (qytaıdaǵy tórt iri úkimet) áli kúnge Sın ımperıasy xattap qujatqa túsirgen 哈萨克 (Ha Sa Ky/Qazaq) ıeroglıfin ózgertken joq. Bul termın de, ıeroglıf tańbalaýy da ózgerýsiz sol kúıi qoldanylyp keledi. Bunyń sebebi ártúrli. Jońǵar memleketi kúsheıe kele Qalqalardy jeńip Sın irgesine irkes-tirkes shabýyl jasap mazasyn ala bergen soń Sın úkimeti Jońǵarǵa qarsy soǵysta ózine odaqtas bolatyn el izdeý nıetinde bolǵan. Sol kezde Sın jazbalaryna alǵash ret Jońǵar aınalasyndaǵy xalyqtar, ásirese, qazaqtar týraly,olardyń ataýy, turmys-tirshiligi, áskerı kúshi, ortalyq Azıadaǵy saıası yqpaly qatarly birneshe aqparat xatqa túsirilgen. Bul XVII-ǵasyrdyń sońǵy kezeńi edi. Al, saıası odaqtasy Qazaqtardan qaýiptenýi Jońǵarlar joıylǵan soń ǵana bastaldy.
Qazaqtardyń ejelgi ataqonysy Altaı, Erenqabyrǵa, Tarbaǵataı, İle ańǵary men Han Táńir bókterlerine aǵyn sýdaı aǵytylyp kóshken kezde Qytaı qaýiptene bastady. Sın eliniń áskerı kúshi eshqashan bul kóshti toqtata alǵan emes. Sol sebepti Sınniń orda aqylshylary sharasyzdyqtan «Altaı, İle men Tarbaǵataı aınalasyndaǵy joıylýǵa betalǵan, sizge qaýip tóndirmeıtin Mońǵol, Urańqaı, Sumyn torǵaýyttaryna mansap berip, mártebesin kóterip qoıyńyz. Sosyn olardyń qoltańbasymen bul óńirdi Pekınge tóte qaratyp alyńyz da, aýyp kelgen qazaqtardyń rý aqsaqaldaryna kishi mansap berip álgi qaýqarsyz usaq xalyqtardyń ulyqtaryna telmirtip qoıyńyz», ― dep aqyl-keńes bergen.
Aıtsa aıtqandaıyn, Qazaqtar mekendegen Altaı, Tarbaǵataı, İle men Erenqabyrǵa aýmaǵyndaǵy urańqaı, torǵaýyttardyń tórt úlken ýańy bolǵan (王). Naqtyraq aıtqanda, qaýqary álsiz, aty bar zaty joq tórt úlken «knáz» bolǵan. Kúnshyǵysqa aýǵan Qazaqtyń bárin osy tórt «knáz» arqyly basqaryp, saıası tuıyqtyqqa matap otyrǵan. Qazaqtar mundaı saıası daǵdarys kezinde, Shyńǵys Han tuqymdaryn aldyryp, (Qazaq xandyǵynan) aq kıgizge kóterip, han qylyp saılap saıası, rýxanı baılanysyn Qazaq Handyǵynan eshqashan úzbeýge tyrysqan. Bunyń kóp mysalyn tarıxı derekterden kórýińizge bolady. Qazaq Handyǵy men Sın memleketi arasyndaǵy shekara kelsimsharttar tolyq aıaqtalmaı jatyp araǵa patshalyq Reseı otarshyldary aralasqandyqtan, bul óńirdegi shekara syzyǵy eshqashan qazaq halqynyń qalaýy boıynsha syzylmady. Kerisinshe, Reseı men Sın zań buzýshy otarshyldary kelse kelmes bóliske saldy. Tarıxı derekterde Zaısan, Aıagóz, İle-Jetisý óńirlerinde qazaq xalqynyń ult taǵdyry máselesin aqyldasqan úlkendi-kishili quryltaılary bolǵanyn bilemiz. Bul Qazaq quryltaılary Pekın men Peterbýrkte sheshilip jatqan Osy kezde eki eldiń qazaq shekara máselesine qandaı yqpal jasady dep oılaýyńyz múmkin. Árıne, yqpaly bolǵan.
Mysaly, eki memlekette qalǵan qazaqtarǵa qaı elge baǵynyshty bolýyn tańdaý máselesiniń merzimin on jylǵa deıin uzartqan; Qazaq saýdagerleri salyqsyz kirip-shyqsyn deıtin bap qostyrǵan; Qujatsyz shekaradan kirip-shyǵýyna erkindik berilsin deıtin baptardy qostyrǵan; Úlkendi-kishili Qazaq quryltaılarynyń qararlary Pekın men Peterbýrktegi ekjaqty kelsimderde eskerilip otyrǵan.
Sonyń arqasynda el ekige aırylsa da aradaǵy saıası, mádenı hám áleýmettik baılanystar eshqashan úzilmegen. Al, Sın eli úshin qazaqtardyń qaýipti sezilýi de osydan edi. Patshalyq Reseı qazaqtaryndaı emes Sın qazaqtarynyń saıası áleýeti basym, jan-sany tyǵyz edi de, Sınniń áskerı qosyny qaýqarsyz, sany jaǵynan qazaqtarmen múlde salystyrýǵa kelmeıtin edi. Sol sebepti ishki Qytaıdan Manjýr áskerin, segiz jalaýly mońǵol jasaǵyn qazaqtar turǵan óńirge kóshire bastaǵan. Birneshe myń manjý, mońǵol men Iýnnan (云南), Sınxaıdaǵy (青海) búlikshi dúngenderdi qazaqtar meken etken Altaı, Tarbaǵataı men İle, Erenqabyrǵaǵa jer aýdaryp, tegin jer-sý berip qazaqqa aıdap salyp otyrǵan. Qonys aýdaryp ornalasqan manjýlardy astyq qambasymen qamtamasyz etý úshin Altyshahar men Qumyl, Úshturpan óńirinen taranshy men uıǵyrlardy jer aýdaryp, zorlyqpen qonystandyrǵan.
Olar qazaqtar turǵan óńirge zorlyqpen qonys tepkendikten kóbi keri qaıtqan. Tipti keri qaıtýshylar men qashyp ketýshiler sany artqan soń, Sın úkimeti «bir úıden bir adam qashsa, sol úı túgeldeı ólim jazasyna úkim etiledi», ― dep zań shyǵarǵan. Bunyń nátıjesi Erenqabyrǵa óńirinde Shonjy men Úrimji, İle óńirinde Kúre men Qulja, Tarbaǵataı óńirinde Dórbiljin men Sháýeshekte kóp ultty xalyqtardyń paıda bolýyna ákelip soqqan. Sın qansha jerden qoldan kóp ultty óńir qalyptastyrǵysy kelse de, olardyń sany qazaqtardyń onnan birine de jetpegen. Sebebi, qazaqtardyń ishki ósimi óte joǵary boldy. Sonymen birge Patshalyq Reseıden ártúrli qysym kórip myń tútindep qóship kelýshi qazaqtardyń sany kóbeıdi. Qazaq sanynyń kóbeıýine baılanysty jer máselesi jıi týyndap turdy.
Sın ulyqtary jer máselesin ádil sheship bere almady, bunyń aıaǵy ulttyq qaıshylyqtarǵa ulasty. Osy máseleni boldyrmaý úshin, qazaqtardy Sın ulyqtary belgili mánsaptarǵa taǵaıyndaýǵa májbúr boldy. Qazaq rý basylary men ıgi-jaqsylaryn «aýdan ákimi» nemese «aımaq ýálıi» dárejesine deıin tanıtyn quqyqtar áperip qolyna zańdy mór tańbasyn oıyp jasap berdi. Buǵan deıin Qazaqtar óz rý-taıpasynyń tútin basy, el aǵasy atanyp saıyn dalada erkin júrse, osy úrdisten soń óz rýy, tútini ǵana emes, sol aýmaqtaǵy mońǵol, taranshylarǵa da úkim júrgizetin zańdy móri bar ákimshi tulǵalarǵa aınala bastady. Sodan keıin qazaqtardyń jer ıemdený jyldamdyǵy eki-úsh ese arta bastaǵan.
Jambyl qorǵanynda jatqan Sın ulyǵynyń eshqandaı habar-osharsyz jaılaýlyq, kókteýlik, qystaýlyq bekittirý naýqany artqan. Sodan soń bir qyzyǵy osy kezeńde Qazaqtardyń uzaq shetelge shyǵýy artqan. Sonyń ishinde qajyǵa baratyndar sany kóbeıgen. Qazaqtar patshalyq Reseı tólqujatymen qajylyq saparyn jasaıtyn bolǵan. Tipti, Osymanly Sultany ekinshi Ábdúlqamıdtiń jeke qabyldaýynda da bolǵan. Iań Zyńshin (杨增新) dáýirine kelgen jyldary ol kópe kórneý «qazaqty tejeý» deıtin saıası baǵyt ustanǵan. Onyń sebepterin Iań Zyńshin óz kúndeliginde anyq jazady. Onyń «Býgýjaı jazbalary» atty kúndeligi áli ashylmaǵan qupıa kúıinde tur. Onda Iań Zyńshin «qazaq qaýpi» máselesi týraly arnaıy taqyryppen astyn syzyp turyp jazǵan. Qalqalardyń oıaný kezeńi men Alash-Orda úkimetiniń qazaqtarǵa saıası yqpal jasaýyn tejeý úshin Shyńjań qazynasyn túgeldeı sarqyp jumsaǵanyn Burqan Shahıdı de estelikterinde janamalaı aıtyp, «sıtata» keltiredi. Jalpy, Iań Zyńshin dáýiri Sın dáýirindegi qazaq qaýpi máselesiniń qolamtasy qyzara bórtip bir úrlegennen qalmaı lap ete túsýge beıim turǵan ólara kezeń edi. Onyń bir jaǵynda patshalyq Reseı tarapynan neshe júz myń Jetisý qazaqtary qonys aýdaryp «qazaqty tejeý» máselesin odan ary ýshyqtyrǵan edi. Iań Zyńshin Qazaqtyń ıgi-jaqsylaryn Dıxýaǵa (迪化/Úrimji) shaqyrta bastady, olarǵa mansap usynyp, aılyq qarajat ajyratyp, qaımana qazaqtan alys ustaýǵa tyrysty. Bul oqıǵadan soń Úrimjide Qazaq zıaly, mansaptylarynyń jańa oshaǵy qalyptasa bastady. Bir ǵana Iań Zyńshin dáýiri kezinde Úrimjiden qytaısha bilim alǵan qazaqtyń uzyn sany júzden asty. Olardyń keıbiri Úrimjide mansapqa usynylǵan, kóbi aýdarmashy bolǵan. Osy barystan soń qytaıdyń ishki-syrtqy saıasatyn túsine bastaǵan qazaq zıalylar shoǵyry qalyptasyp úlgirdi. Olar Iań Zyńshinge ártúrli áleýmettik, saıası talaptardy ashyq qoıa bastaǵan. Qazaq qaýpi máselesi Iań Zyńshin dáýirinde de tolyq seıilmeı, jańa kezeńge kóterildi.
Shyń Dýban (盛世才) dáýirinde Shyńjańdaǵy qytaı bıligi jańa kezeńge ótken edi. Bılikke qytaıdyń iri saıası, áskerı oqý orny men Japonıadan oqyp kelgen qytaıdyń jańa sapadaǵy oqymystylary aralasa bastaǵan-dy. Bunyń ishinde Shyń Dýbannyń ózi de bar edi. Bul kezderi qazaqtar bılikke kóptep aralasa bastady. Bunyń sebebi, qytaı ultshyldary Pekın úkimetin tóńkerip 1928- jyly Nánkıńde (南京) jańa ultshyl Gomındań (国民党) úkimetin qurady. Keıin, Shyńjań bıligin Nánkıńge ótkizip alý úshin astyrtyn «tóńkeris» uıymdastyryp Iań Zyńshindi aýdaryp, ornyna Gomındańshyl kadrlardy bılikke taǵaıyndaıdy. Bul saıası úrdis tolyq aıaqtalmaı turyp Sovet odaǵynyń qoltyǵyna sý búrkýinen paıda bolǵan Qumyl men Altyshaharda ult azattyq kóterilisi burq ete túsedi. Shyńjań áp-sátte Shyǵys Túrkistanshyldar men Ortalyq bılik jáne Gomındańshyldar men Sovetshil qytaı kúshteriniń talas-tartys saıası maıdanyna aınalyp ketedi. Osy qym-qýyt kezeńde Shyń Dýban Sovet odaǵymen astyrtyn til biriktirip, Shyńjańdaǵy Shyǵys Túrkistanshyl kúshter men Gomındań kúshterdi qıdaı sypyryp, Jańa úkimet qurady. Úkimet Nánkıńdegi qaýqary endi ǵana qanat jaıyp kele jatqan Gomındań úkimetinen birjolata at kekilin kesisedi.
Shyń Dýban kezinde «qazaq qaýpi» máselesi tipten «órship» ketedi. Qazaq mádenıeti, baspasózi men oqý-aǵartý aıasy buryn sońdy bolmaǵan jyldamdyqpen arta bastaıdy: Tashkent, Almaty, Zaısanǵa oqýǵa attanǵan qazaq oqýshysynyńń uzyn sany júzden asady; qazaqsha basylǵan kitap sany neshe júz myńnan asady; qazaqsha gazet-jýrnaldyń taralymy neshe on myńnan asady; ár qala, aýdan ortalyqtarynan qazaq teatry ashyla bastaıdy; ár qazaq eldi-mektebinde qazaq mektepteri ashyla bastaıdy; mektepke oqytýshy daıyndaý úshin pedakogıkalyq kolejder ashyla bastaıdy; mektep sany men sapasy artyp, odan neshe on myń qazaq balasy oqýdy aıaqtaıdy; jalpy aıtqanda qala qazaqtana bastaıdy, qalaǵa qazaq zıalylary mádenıet úıi men mektep, teatr salǵyza bastaıdy.
Osyndaı belsendilik Shyń Dýbanǵa «qazaq qaýpi» máselesin odan saıyn údete bastaıdy. Sonymen 1939-jyldan bastap «qazaq-qyrǵyz quryltaıy» degen syltaýmen búkil Qazaqtyń ıgi-jaqsylary men zıalylaryn Úrimjige shaqyrtyp qyrǵynshylyq júrgiziledi. Bul kezeń «qazaq qaýpi» máselesiniń ábden pisip jetilip, saıası kúshke aınala bastaǵan kezi edi. Bul «qaýipti» Sovet odaǵy, Mońǵolıa jáne Shyń Dýbannyń ýaqytsha bıligi birlesip ortaq tunshyqtyra bastaıdy. Al, Nánkıńdegi Gomındań bıligi Shyńjańdy Sovettik kúshterden (Úsh Aımaq úkimeti, Mońǵolıa bar) tazartý úshin ýaqytsha «Qazaq Qaýpi» bar kúshterimen sanasa bastady. Bul kezderi Qazaqtar birmunsha saıası bılikti qolyna ala bastady. Biraq, qazaqtyń deni sovetshi, Sharqı Túrkistanshyl bolǵandyqtan saıası jikke bóliný óte aýyr boldy. Saıası tanymy bólek bolǵany úshin bir-biriniń jaǵasyna jarmasa bastady.
Kómenes qytaı bıligi (共产党) ornyǵa bastaǵan soń Pekın úkimeti «qazaq qaýpin» seıiltý úshin astyrtyn Sharqı Túrkistanshyl Qazaqtar men Chın Túrkistanshyl qazaqtardy ádeıi eregestirip qoıdy. Sonymen jańa saıası bılikke kelýshi qazaq zıalylary birikkenniń ornyna jikshildikke, tapqa bóline bastady. Sharqı Túrkistanshyl Qazaqtar bılik quramynan Chın Túrkistanshyl Qazaqtardy Pekınge jamandap, olardy alastaı bastady. Ortalyq Pekın úkimeti Sharqı Túrkistanshyl Qazaqtardy paıdalanyp, Chın Túrkistanshyl kúshterdi saıası bılikten tazartqan soń 1955-jyldan bastap Sharqı Túrkistanshyl Qazaqtarǵa da qyrǵıdaı tıse bastaǵan. Sonymen 1955-1962 jyldar arasynda júz myńdaǵan Qazaqtar (kóbi Sharqı Túrkistanshyldar) Sovet odaǵyna dúrkin-dúrkin qonys aýdarǵan. Bul kezeń Qytaıda «qazaq qaýpi» máselesiniń bir mezgil seıilgen kezeńi sanalady. Kóne kóz zıalylar alastalyp ornyna kómenes qytaı bıligi ózi tárbıelep shyǵarǵan naǵyz qyp-qyzyl belsendi kadrler kele bastaǵan dáýir edi. Bunyń sońy qytaıda latyn jazýyna kóshý men on jyldyń saıası, mádenı bylyqpalyqqa ulasqan edi.
Qytaı bıligi 1972- jyly álemdik qaýymdastyq jaǵynan resmı moıyndalǵan soń qytaı-sovet odaǵynyń jańa saıası qarym-qatynasy bastalǵan-dy. Sovet odaǵy men qytaı qarym-qatynasynyń násharlap ýshyǵýyna baılanysty sovet saıasatshylary qytaıdy ishten saıası ábigerge salý úshin «qazaq qaýpi» máselesin tyńnan qozdyrǵan edi. Bul kezeńde «Úshinshi Shyǵys Túrkistan Respýbılıkasy qaıtadan Qurylady», ― dep daýryqty. Sovet áskeri qytaıǵa basyp kirip, Qazaq pen Uıǵyrǵa táýelsiz memleket quryp beredi degen jel sóz jeldeı esedi, tipti 500 kisilik astyrtyn «Shyǵys Túrkistan Halyq Tóńkerisi Partıasyn» astyrtyn qurǵyzyp ár óńirden bólimshelerin ashqyza bastaıdy. Bul kezeń «qazaq qaýpiniń» jańa órleýge kóterilgen kezi edi. Óıtkeni, 1955-1962 jyldary Sovetke aýǵan Sharqı Túrkistanshyl kóne kózder áli basym edi. Onyń birjaǵy Shyńjańda qytaıdyń sany az, áskerı qaýqary shaǵyn bolatyn. Bul kezderi Máskeýden «Otan Qutqarý» radıosy áýe tolqynynda erkin taralyp, Bishkekten qazaqsha-uıǵyrsha «Alataý» telearnasy aqparattyq soǵysyn damyl qaqpaı júrgizip turdy. Onymen qosa, Qytaıda qytaı bıligine qarsy ádebı aǵym paıda bolyp, onyń on myńnan astam oqyrmany bar bolatyn. Sovet odaǵymen aradaǵy kirbeńdik kesirinen sovetpen barys-kelis toqtap, shekara tars jabyldy. Qytaı qazaqtarynyń Qazaqstanmen baılanysy da toqtady.
Keıin, Sovet ydyrady, qytaı bıligi saıası-ekonomıkalyq hám áleýmettik jańa reformalar jasaı bastady. Qytaı bıligine iri saıası tulǵalar kele bastady. Olar ashyq ári janamalaı «qytaı ultshyldyǵyn» dáriptep Qytaıdy jańa alpaýyt elge aınaldyrýdy kózdedi. Sovet odaǵynyń ydyraýyna baılanysty qytaıdyń batysy men teristik-batys shekarasy jańa táýelsiz memlekettermen tolysty. Qytaıdyń syrtqy saıasaty jańa dáýirge aıaq basty, Qytaıdaǵy shekara máselesi tyń máselesine dóp keldi, shekara attaǵan ulttardyń (mysaly, qazaq) ulttyq máselesi paıda boldy. Osyndaı oqıǵalardyń ishinde Qytaı nazaryn aıryqsha aýdarǵany ― qazaq máselesi. Qytaıdyń 90-jyldardaǵy memleket basshylary men Shyńjań tizginin ustaǵan qytaı kadrlary bul taqyrypqa óte aıryqsha mán berip, únemi baqylap basqarý júrgizip otyrdy. Qytaıdyń «panqazaqızm» nemese iri qazaq ultshyldyǵy ataýyn berýi de osy kezde shyrqaý shyńǵa shyqqan-dy. 90- jyldary ultshyl Qazaq zıalylarynyń júregi kúpti edi, ol kezde ákimshilikte, saıasatta, barlyq salalarda qazaqtyń qarasy kóp edi. Qazaq mektepteriniń sany eki myńnan asyp, qazaqy eldi-mekender basym boldy. Alda-jalda saıası tolqý nemese referendým jasalsa, qazaqtar basym túsýi aıdan anyq bolatyn. Qazaqtar tolqysa qytaıdaǵy ulttyq muraty ishinde qaınap júrgen basqa ulttardyń da tolqýy boıbermeı elde úlken bylyq bastalýy ábden múmkin edi. Qytaı saıasatkerleriniń osydan úreılendi.
91-jyldan soń Qytaı bıligi «qazaq qaýpi» máselesimen qaıta ábigerlene bastady. Shekara ashyldy, barys-kelis údep, saýda jandandy, al Qytaıda ulttyq kapıtalızm mesheý, qaýqary saıabyr edi, sol sebepti yqpal-kúshi álsiz boldy. Qazaqstan týraly saıası tanym álsiz boldy, mamanda tapshy boldy. Osy olqylyq ornyn tolyqtyrý úshin ári «qazaq qaýpin» álsiretý úshin Jańadan Qazaqtaný, Qazaqstantaný, Orta Azıataný salalaryna jol ashyldy. Qysqa ýaqyt ishinde Qazaqstantaný máseleleri óte kóp kitaptar men ǵylmı maqalalarmen tolyqty. Qazaq tili men orys tiline aıryqsha den qoıyla bastady. Qazaqstanda da qazaq jazýshylary Shyǵys Túrkistan tarıxy men Ospan Batyr týraly jalpy qytaı qazaqtary men Qytaıdyń ál-qýaty týraly kitaptar men maqalalar jaryq kóre bastady. Eki el Qazaqtarynyń mádenı, týysqandyq aýys-kúıisi jańa baǵytqa túse bastady.
2000- jyldardan soń eki el de (Qazaqstan-Qytaı) jańa narytyq jolǵa túse bastady. Ekonomıkalyq, áleýmettik áleýet artty. Qytaıda Qazaqtardyń Qazaqstanǵa súıengen ulttyq orta jáne shaǵyn saýda ónerkásibi damı tústi. Qazaqstan azyq-túlikteri men ulttyq ónimderi qytaı bazaryn jaýlaı bastady; Qazaqstan án-kúıi men kóńilashar teatrleri qytaıda óte belsendi qoldaýǵa ıe boldy. Talaı óner juldyzdary mádenı hám ulttyq aýys-túıis jasady. Qazaqstan jazýshylarynyń ádebı shyǵarmalary men shetel ádebıeti Qazaqstan arqyly qytaıǵa buryn sońdy bolmaǵan ǵalamat jyldamdyqpen tarap rýxanı yqpal jasady. Kerek deseńiz, Qazaqstannyń sapaly azyq-túlikteri bazardy jaýlaǵan soń Qytaıdyń Sháýeshek, Quljadaǵy un zavody, sýmaı zavody kúırep toqtap qaldy. Qytaıdaǵy qazaq jastary «Qazaqstan Aksentinde» sóıleýdi, Qazaqstan óner juldyzdary men aqyn-jazýshylaryna elikteýdi sán nemese mádenıet sanady. Qazaqstanǵa oqýǵa attanýshy jastardyń sany kóbeıip, Qazaqstan baıraǵyn asyp júrýshilerdiń sany arta bastady. Qazaqstan telearnalary men saıt-portal, radıosyn tyńlaýshylar sany jańa órleý dáýirine aıaq basty. Qytaı áleýmettik jelilerindne «KZ» dep qoldanýshy qazaq jastarynyń sany júz myńnan asyp, otbasyn, tynys-tirshilik keleshegin Qazaqstanmen baılanystyratyndardyń sany ǵalamat kóp boldy. Qytaı ultshyldary, Qytaı ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń qazaqtarǵa senimi azaıyp, bunyń aldaǵy nátıjesi týraly oılap, alańdady... Óıtkeni, Qazirdiń ózinde 300 myń Qytaı qazaǵynyń qolynda Qazaqstannyń yqtıarhaty bar. Al,on myńnan astam vıza kezegin alýshylar men júz myńnan astam qazaqtyń tólqujat jasaýǵa ótinish berýiniń ózi Qytaı úshin ońaı salmaq emes.
Búgingi kúnderi Qytaıda qazaq xalqyna baılanysty ártúrli saıası teris naýqandar, birinshiden, «qazaq qaýpi» máselesin túbegeıli joıyp, boldyrmaý maqsatynda týyndap otyr. Ekinshisi, Qytaı ultshyl zıalylarynyń saıası bılikte shyndap kirise bastaǵandyqtan osyndaı belgi naqty baıqalady. Árıne, Qytaı búgin nemese erteń «qazaq qaýpi» máselesinen arylaıyn dep turǵan joq. Bul alda jalǵasyn taba beretin Qytaıdyń kóp bas aýyrýynyń biri ǵana.
