Erǵalı BAQASH

Eles 

(áńgime)   

    Túsi ekenin, álde óńi ekenin aıyra almaı dal bolyp jatty. Qoryqqannan ornynan tura almady. Burysh jaqtaǵy shúmekten sý bir aǵyp, bir toqtap turǵanyn anyq bildi. Tek qozǵalýǵa, tipti jan-jaǵyna qaraýǵa batyly barar emes. Kózin tars jumyp jata berdi. Úreı bılep uıqyǵa ketken eken, taǵy sol dybys qaıtalandy. Jaıshylyqta  áreń aǵatyn sý nemenege sharyldap ketti dep ań-tań kúıde jatqan edi, kenet ydys-aıaqtyń saldyrlaǵan daýysy estildi. Jer silkinip jatyr ma dep baıqap kórmekshi bolyp edi, olaı bolmaı shyqty. Júregi keýdesine syımaı, atqalaqtap tur. Ne bolsa da kórpege búrkenip alyp, tań atyrmaq boldy. Osyndaıda tań da atýǵa eringendeı  tún qarańǵylyǵynan arylar emes. 

         Kózge kórinbes bir beıne úı ishin ary-beri qoparystyryp júrgendeı boldy. Qoryqqanynan daýysy shyqpaı, óz demine ózi tunshyǵyp, kózi ilinip ketken eken, áldebir alyp kúsh keýdesinen basyp, janshyp barady. Aıqaılaýǵa dármeni jetpeı, aqyl-esinen aıyrylyp bara jatyp «Alla» degeni sol edi, keýdesindegi tylsym kúsh qas pen kózdiń arasynda ǵaıyp boldy. Sýǵa túsip shyqqandaı, denesin qara ter basyp ketipti. Ózine - ózi kele almaı, qaqqan qazyqtaı bolyp tóseginde uzaq otyrdy.

         Sálden soń baryp esin jıyp, terezeniń perdesin ysyrdy. Jerge jaryq túsip qalypty. Kóńilindegi úreıden sonda da tolyq aryla almaı, taza aýa jutpaq bolyp, terezeni ashty.  

         Dál balkonnyń túbindegi kári terektiń butaqtary arsa-arsasy shyǵyp, óziniń tarıhynan syr shertip muńaıyp turǵandaı. Kózin almap edi, kári aǵash barǵan saıyn jyly ushyrap, qaýsaǵan qart atasyna uqsap ketkendeı boldy. Lezde janaryn taıdyryp, terezeni tars jaýyp, kórpesine búrkene ketti. Biraq uzaq jata almady,  qatty qorqyp qalǵandyqtan bolar, qaraıǵan nárseniń bári basynda jyly ushyrap, sońynda tilmen jetkize almaıtyn qorqynyshty qubyjyqqa aınalyp, ózin jutýǵa oqtalyp turǵandaı bolady.

         Bala kezde atasynyń ertegin tyńdap jatyp, uıqyǵa bas qoıýshy edi. Atasy ertek aıtpasa uıyqtaı almaıtyn. Keıde uıqysyrap dalaǵa da shyǵyp ketetin.  Ondaı kezde ájesi dem salyp, ushyqtaıtyn. Biraq sonda da túnimen sóılep shyǵatyn. Árıne, ertektiń kóbi mystan kempirsiz bola ma? Ertegige  áýestigi at jalyn tartyp mingen shaǵynda  el aýzyndaǵy ańyz - áńgimege degen qushtarlyqqa aýysty. Kórshi aýyldaǵy seksennen asqan Moshanbaı qarttan eski áńgime tyńdaý úshin arnaıy jaılaýǵa baryp bir kún ereýil bolyp, qulaq quryshyn qandyryp qaıtýshy edi. Ondaǵy oıy quıma qulaq qarıalardyń aqıqatqa bergisiz áńgimelerin júıelep kitap etip qurastyrsam degen asyl armany bolatyn.  

         Búgin ǵoı qala jaǵalap, bos belbeý, bos taqym bolyp ketkeni. Biraq onyń da óz sebebi bar. Ákesiniń qaıtqanyna jyl ótpeı jatyp  azamattyq boryshyn óteýge shaqyryldy. Sheshesi jibermeımin dep edi, óziniń barǵysy keldi. Bir jaǵy ómir kóreıin degen oıǵa bekidi.  Buryn áskerge  bir sıyr berip  bara almaýshy edik. Endi bir sıyr berip barmaıtyn jaǵdaıǵa tap boldyq.  Sol azamattyq boryshty ótep aýylǵa oralǵan soń qalaǵa attandy. Shynyn aıtqanda, aýylǵa syımady.  Azamattyq  boryshty ótegen bılet baı depýtattyń meıramhanasyna qaraýyl bolýǵa áreń jarady. Bir kún istep, eki kún demalady. Tapqany qydyrý men tamaǵynan aspaıdy. Qalada jumys istep jatyr degen aty bolmasa, qońtorǵaı tirshilik qana. Jambasaqyny eki ıyǵynan zorǵa demalatyn  orys kempir kúni buryn alyp alady. Biraq osy tirligi ózine unaıdy. Keıde «Qashanǵy  bulaı júre bermekpin» dep  ózinen esep almaqshy bolady. Jaýaby sol,  «bári jaqsy bolady» degen bir-aq aýyz sóz ǵana.

         Keshegi úreıli oqıǵadan soń shynymen sasyp qaldy. Erteli-kesh jalǵyz júrgende jan-jaǵyna alaqtap, áldebireý tarpa bas salatyndaı bolady da turady. Biraq onysyn eshkimge aıtqan emes. Qasynda birge turatyn jigitter óńkeı qyljaqbastar. Aıttyń ne, aıtpadyń ne, báribir olarǵa.

         Búgin taǵy  da jalǵyz qaldy. Qansha qoryqqanmen de basqa barar jeri joq. Bilgen duǵasyn oqyp, jaryqty sóndirip tósegine bettedi. Uıqysy keler emes, kózi baqyraıyp uzaq jatty. Túnniń bir ýaǵynda  baryp  uıyqtap ketti. Tús kóripti. Túsinde sol baıaǵy Atyraýdyń Astrahanmen shekaralas jerindegi aıdalada, áskerlerge tigilgen shatyrdyń ishinde jalǵyz otyr.  Qatardaǵy serikteri kezekti jattyǵýǵa ketipti. Uıqysynan oıansa tań syz berip atyp qalǵan eken. Terezeni ashyp edi kózi birden kári terekke tústi. Óne-boıyn taǵy sol úreı bıleı bastady. Kóz ilespes jyldamdyq pen terezeni tars etkizip jaba salyp, júgirip tósegine keldi...

        Eń jaman nárse óz oıyńdaǵy kúdik-kúmándi jeńe almaý. Buryn mundaıy joq edi, nege sonsha qorqynyshty úreıdiń sheńgeline túsip qalǵanyn ózi de tap basyp aıta almaıdy. Bir oıy Otan aldyndaǵy jaýyngerlik boryshyn ótep júrgende jabysqan pále ekenin tek ishteı ǵana baǵamdap kórgen. Biraq onda da naqty emes.  

        Kún qaqtaǵan Atyraýdyń tozań dalasyn qaq jaryp aǵyp jatqan arý Jaıyqtyń eń bir arnaly tusynda qalyń qamysty jaǵalaı  áskerlerlerdi daıyndaý ortalyǵy ornalasqan-dy.  Ushy-qıyry joq qý dalanyń ıt baılasa turǵysyz  bul jerine nege áýes boldy eken, adamdar? Áskerı ómir degen tártip. Ony ózgertý tek memlekettiń ǵana qolynan keletin sharýa.  Osy dala úshin babalarymyz jan alyp, jan bergenin qaıda qoıasyz? Uly dalany qorǵaý  sol baıtaq dalaǵa baýyr basýdan bastalatynyn kóbimiz bile bermeımiz. Jaýynger bolý ­­­– árbir azamattyń mindeti.  Biraq, qyzyǵynan azaby basym. Sanasyna sińip qalǵan bul sózderdi qatal komandır jıi aıtýshy edi, kúni búginge deıin qulaǵynyń túbinde jańǵyryp tur.

         Kózi baqyraıyp,  jaýyngerlik ómirin esine aldy. Júgirgen ıt qatatyn sýyqta ıyǵyna avtomat asynyp, shekara kúzetkenin qalaı umytsyn.  Otan aldyndaǵy boryshqa degen adaldyq qaqaǵan sýyqty da, aptap ystyqty da eleń qylmaıdy eken.  Áskerde júrgen ýaǵynda birde mynadaı oqıǵa boldy.

         Qatardaǵy  serikterimen birge ymyrt úıirilip qalǵan shaqta  arǵy bettegi qalyń qamystyń arasynan aq kıim kıgen úsh áıeldiń ózenge bettep kele jatqan beınesin kórip, záreleri zár túbine jetip edi. Ushy-qıyry joq meńireý dalada jalǵyz ǵana áskerler turatyn kazarma bar. Odan basqa tirshilik ıesi tipti, qanatty degen qusyńyzdyń ózi ilýde  bireý ǵana.  Endeshe, qaıdan adasyp júrgen «perishteler» boldy eken degen oıǵa qalyp edi.  Kóp ótpeı, basqada jaýyngerler arasynda aq kóıleki jumbaq beıneler týraly áńgime jeldeı esip júrdi.     

         Sary kúzdiń salqyn kúnderiniń birinde qatal komandıriniń bastaýymen tozyǵy jetken jeńil kólikti otaldyryp, alys Atyraýǵa jolǵa shyqty.  Ireleńdegen qara jol dittegen jerge jetkizer emes. Qý medıen taqyr dalada temirdeı tártiptiń eki jaýyngeri men jol bastaýshy  komandır óz oılarynyń shúńetine batyp, únsiz kele jatyr. Demin ishine tartqan komandır týmysynan sózge sarań adam.

         Osy saparǵa serik bolýǵa jaraǵandaryna marqaıyp kele jatqan eki jaýynger komandırdiń únsiz otyrǵanyn jaqtyrmaı otyrsa da, sabyr saqtap keledi. Óıtpegende she? Eger qatań tártiptiń syzyǵynan attap ketse, ekeýin aldyǵa salyp, qýalamasyna kim kepil beredi?

         Kóshken eldiń jurtyndaı ár jerde qaraýytqan birdeńeler kózge shalynǵany bolmasa, kúnge kúıgen qý dala. Tek jýsannyń ısi ǵana tynysty keńeıtip, jandy jadyratady.

         – Osy qarqynmen endi tórt saǵat júrsek, Atyraýǵa jetemiz, – dedi komandır eki saǵat jol júrgennen beri alǵash til qatyp. Jambastary tesilýge aınalǵan eki jaýynger syr bermedi. Biraq tájirıbeli jol bastaýshy bárin sezip keledi.  Kóliktiń qarqynyn baıaýlatyp, as-aýqat iship almaq bolyp, joldyń shetine toqtady.

         – Tek on mınýt qana ýaqytymyz bar, ary qaraı jolǵa shyǵamyz, – dedi  qanǵa sińgen qataldyǵymen.  

         Alda buralańy kóp, oıly-shuqyrly aýyr jol bastaldy... At arbanyń eki dońǵalaǵy ázer sıatyn, topyraǵy berish bop qatqan qara jolda saldyrlaǵan jeńil kólikti shoqyraqtatyp kele jatyr. Sol baıaǵy únsizdik. Rólde komandırdiń ózi.  Kún qyp-qyzyl tabaqtaı bolyp eńkeıip barady.  Joldyń eki jaǵy qalyń qamys. Tilderin jutyp alǵandaı, ún-túnsiz otyrǵan úsheý. Úsh túrli taǵdyr. Komandırdiń mundaı saparǵa eti ólip ketken. Qatardaǵy jaýyngerlerdiń kózine uıqy tyǵyla bastady. Biraq uıyqtaýǵa bolmaıdy. Tártip sol. Eger, qalǵyp ketseń, bittim deı ber.

         Kózderi bir ashylyp, bir jumylyp otyrǵanda alystan kólik tosqan aq kóılekti,  áıel  adamnyń sulbasy kórindi. «Aıdalada júrgen bul kim» dep sasa bastady úsheýi.  Jyn-peri bop júrmesin degendeı bir-birine jaltaq-jaltaq qarap,  jol tosqan adamǵa  jaqyndap qaldy.  Oılanýǵa da múmkindik joq. Ne de bolsa  jón suraýdan basqa amaldyń joǵyn bildi me,  komandır kólikti aqyryndatyp, terezeni eki elideı ǵana tómen túsirip:  – Kimsiń, neǵylǵan jansyń? – dedi.

 – Ala ketińdershi, – dedi  áppaq kóılekti, qara shashty áıel adam. Óńi kórden shyqqandaı eken, qaraýǵa batylyń barmaıdy.  «Joǵal ary»  degen sózdi tutyǵyp áreń aıtqan komandırdiń júzi  órt sóndirgendeı qýaryp, kóliktiń jyldamdyǵyn qustaı ushyrdy. Arqan boıy uzap arttaryna qarasa,  eshkim joq. Tek onyń kózimen kózi túıisip qalǵan jaýyngerdiń bireýi  qantalaǵan kózdiń yzǵaryna shydamaı esi aýyp qalyp edi.

          Sodan Atyraýǵa jetkenshe úsheýi «Yqylas» súresin áldeneshe ret qaıtalap oqydy. Atyraýǵa kelgen soń  komandır  jaýyngerleriniń qasynan shyqpaı qoıdy. Ózi baratyn jerge de ekeýin ertip alady. «Batyrǵa da jan kerek» degen  ras eken.

          İle esine taǵy bir áńgime tústi. Ol Moshanbaı qarttan estigen, sol abyz aqsaqaldyń óz basynan ótken oqıǵa edi, murtyn shıratyp otyryp  áńgimelep bergeni kúni búginge deıin esinde.

         Kún oqys jylynyp, kóktem jyldaǵydan erte shyǵyp, jer býlana bastaǵan kez. Qula qasqamdy eki ýaq jemdep, baptap minip júrgenmin. Jastyq qoı, kúnshilik jerdiń oıyn-tamashasynan qalmaımyz. Bir kúni kórshi aýyldaǵy úzeńgiles dostarym qonaqqa shaqyra qalǵany. Apaq-sapaqta jolǵa shyqtym. Sýyt júrip kelemin. Jolaı atalas týysqan eki inim kezige ketti. Kóz baılanǵan shaq. Attaryn tebinip «jarysaıyq,  aǵa» , – dep atqan oqtaı arqan boıy ozyp ketti. Shynymdy  aıtsam, qula qasqanyń aldyna túsetin at joq edi bul aýlyda. Namysqa tyrysyp, atymdy qamshylaı bastadym. Sonyń ózinde jetkizer emes, arttaryna qarap, eki ezýleri qulaǵyna jetip, mazaqtap keledi. Bir zamanda atym súrinip ketip,  Alla degenim sol edi, aldymdaǵy ekeýi kózden ǵaıyp boldy. Sodan esimdi jısam, atym qalshyldap dir-dir etedi. Aýyldan da nedáýir uzap ketken ekenmin.  Óz - ózime kelgen soń samy jamyrap turǵan Aqjardyń etegindegi qoıshy aýyldyń shetki úıine tústim. Baǵyma qaraı, úı egesi bes ýaq namazyn qaza qylmaıtyn Ospan moldanyń úıi eken. Mán-jaıdy estigen soń: «Orynsyz jelik qýsańdar osyndaı pálege urynasyńdar», – dep dem salyp, ushyqtady. Atym dir-dir etip, qan aralas zár shyǵardy. Ertesi tús aýa meń-zeń bolyp aýylǵa oraldym» – dep, áńgimesin aıaqtaǵan bolatyn.           

         Osy áńgimelerdiń bárin ol bala kezinde estip, jadyna saqtap qalǵan. Endi  eseıgende túsine kirip, ózin mazalaıtynyn bildi me? Árıne, bilgen joq. Bilgen kúnniń ózinde de qumarlyǵyn toqtatpaıtyny anyq edi.

         Jatyp-jatyp páter almastyrýdy oılady.  «Qaıtken kúnde de búginnen qalmaı kóship ketýim kerek» dedi tistenip turyp. Biraq ol kúni kóshe almady, taǵy sol dybystardan oıanyp, denesin basqan aýyr salmaqtan tunshyǵyp, áreń esin jıdy. Kózi jumylsa boldy, qorqynyshty túster kórip, baıaǵy qalyń qamystyń arasynan kórgen aq kóılekti, qara shashty áıel tý syrtynan qantalaǵan kózimen qarap turǵandaı bolady. Kóp ótpeı  basqa páterge kóship aldy. Qýanyshynda shek joq. Páleden qutyldym degen qýanysh qoı baıaǵy. Arada on bes kún ótken soń onyń óli denesi tańǵy saǵat beste páteriniń aldynan tabyldy.