Tama Eset batyr – qazaq halqynyń taǵdyryna qatal syn túsken HÚİİİ ǵasyrdyń dańqty tulǵalarynyń biri. El taǵdyry qyl ústinde turǵan kezeńde Tama Eset batyr erlik pen qaharmandyq, aqyl-parsat, kóshbasshylyq qasıet úlgisin kórsete bildi. Sondyqtan ol eldiń erekshe syı-qurmetine bólendi.

Eset batyr Kókiuly jóninde tolyqqandy arnaıy ǵylymı turǵydaǵy monografıalyq zertteý jumysy bolmasa da, jekelegen ensıklopedıalyq-anyqtamalyq, ǵylymı sıpattaǵy maqalalar barshylyq. Bul oraıda, bir aıta ketetin  másele, Eset Kókiulynyń týǵan jyly 1667 jyl dep belgileý tarıhshylar arasynda qalyptasqandaı bolatyn. Alaıda, 2012 jyly jarıalanǵan «Istorıa Kazahstana v dokýmentah ı materıalah» atalatyn álmanahta Eset batyr Kókiulynyń týǵan jylyna qatysty tyń derek kezdesedi. Ol derek V.Tatıshevtiń 1738 jyldyń 13 tamyzy men 2 qyrkúıek aralyǵynda júrgizgen jazba kúndeliginde oryn tapqan. Kúndelikte 14 tamyzda Ábilqaıyr han atynan birneshe nókerlerimen Orynbor bekinisine Tama Eset batyr Kókiulynyń kelip kelissózder júrgizgeni aıtylady: «... Na onoe taınyı sovetnık skazal, eslı tokmo v vas ko ıspolnenıý povelennogo poslýshanıe ne oskýdeet, to v mılostıvom nastavlenıı ı ohranenıı ızobılovat mojete; na chto on, Iset, (Eset, – Ó.I.) sjav rýkı, ohnýl ı skazal: «Ia za sebá rýchaıýs, da mne jıt nedolgo, poneje-de 69 let mınýlo» [Istorıa Kazahstana v dokýmentah ı materıalah: Álmanah. Vyp.2 Astana: TOO «Obshesto ınvalıdov –Chernobyles», 2012. – 438 s. – 65 bette.], degeni jazylǵan.

Tatıshevtiń jazbasynan bizder 1738 jyly Eset batyr 69 jasta bolǵandyǵyn kóremiz. Derektiń shynaıylyǵy eshkúmán týǵyzbaıdy. Olaı bolsa, Tama Eset 1669 jyly dúnıege kelgen bolyp shyǵady. Muny bizder naqty baılam retinde ustaýymyz qajet. Bul-bir.

Ekinshiden, búgingi tańda batyrdyń qaıtqan jylyna qatysty derekterdi de pysyqtaý qajet. Zertteýshiler Tama Esettiń  qaıtqan jyly retinde 1749 jyldy kórsetip keledi.

Eset batyrdyń  qaıtys bolǵan jyly jóninde belgili keńestik tarıhshy ǵalym  M.P.Vátkın: «Esettiń ólgen jylyn anyqtaı almadym: Ol 1746-1751 jyldar aralyǵynda qaıtqan. Ol týraly derekter orys jazbalarynda 1746 jylǵa deıin ǵana kezdesedi» dep jazǵan bolatyn. Profesor M.Vátkınniń pikirinshe, Eset batyr qaza bolǵanan keıin, 1751 jyldan bastap Jetirýlyqtardyń basshysy bolyp, Nuraly hannyń aǵasy Aıshýaq sultan tanylady. Tarıhı qujattyq máni bar derekti sóıletsek: 1748 j. 11 qyrkúıekte Orynborǵa Eset tarhan atynan baýyry  Turymbet batyr jáne Eset batyrdyń uly Elbol nemese Erbol bolýy da múmkin (oryssha derekte Iýlbýlda). Qazaq halqynyń taǵdyry synǵa túsken jaýgershilik zamanda el bolsaq degen senimmen batyrdyń ulynyń atyn Elbol qoıýy da múmkin. Aǵaly inili ekeýi I.Neplúevke Eset tarhannyń hatyn jetkizgen. Ol hatta qalmaqtardyń qazaq dalasynan urlyqpen aıdap ketken jylqylaryn qaıtarýyn suraǵan, osy másele boıynsha, brıgadır Tevkelevtiń bul istiń sheshilýine at salysýyn ótingen, sebebi, Tevkelevtiń mundaı máselelerdi sheshýde baılanysyna senim artqan. Eset tarhannyń Jaıyq kazaktarynyń atamanyna joldaǵan hatyn baýyry Turymbet jetkizedi, hatta Jaıyq kazaktarynyń jasaǵan qoqan-loqqysyna qarsy tarhan Esettiń jaýap kórsetetindikteri mazmundaǵy hat joldaǵanynan Tevkelev habardar bolǵany aıtylady.

Ekinshi bir derekte: 1748 jyly 20 qarashada Kishi júz jerine barǵan kazak atamany Smaıl-Mýlla Abdrezákovtyń aıtýy boıynsha tirkelgen aqpary boıynsha: « ...1748 jyldyń qarasha aıynda Eset tarhan óziniń ulysymen Embi ózenimen Qarakól aralyǵy men Borsyqty shatqalynda jáne Elek ózeni boıynda burynǵysynsha kóship-qonyp júrgeni aıtylady».

Qazaq Sovet ensıklopedıasy Eset batyrdyń qaıtqan jylyn 1749 jyl dep  kórsetedi. Ókinishtisi, Eset batyr Kókiulynyń qaıtqan jylyn kúni búginge deıingi shyqqan eńbekterde 1749 jyl dep kórsetip keledi.

Biz endi, Eset tarhan 1749 jyldan keıingi ýaqytta ómirde bar bolǵandyǵyn aıǵaqtaıtyn derekterge qysqasha toqtalyp óteıik. XVIII ǵ. qazaq-orys qatynastaryna qatysty qujattardaǵy derekte: 1750 jyly 19 qańtarynda Eset tarhan men Qara batyr jibergen eki jigit Nuraly han atynan Gýrev qalashyǵyna jaqyn jerdegi kóship júrgen qalmaqtarmen jáne orys kópesterimen saýda jasaýǵa kelisim berýlerin suraǵan hat ákelgeni aıtylady. Qazaq-orys, qazaq-qalmaq arasyndaǵy alys beris aıyrbas saýdalaryn sheshý úshin Astrahan gýbernatoryna at sabyltqan. Qazaq elshilerin Astrahanǵa jibermeýge Astrahan gýbernıasynan Gýrev komendanty kapıtan Sabının buıryq alady. Osylaısha bir kezderi Reseı patshalyǵy qazaqtardyń saýda sattyq qatynas jasaý týraly kelissózinen bas tartady. Saýda  júrgizý týraly Eset batyrlardyń kelissózderi Astrahan  gýbernatorynan qoldaý tappasa da, is júzinde saýda jasaldy. Kezinde M.Vátkın jazǵandaı, saýda zańsyzdyq sıpat aldy.

1750 jyly 5 maýsymynda Shekti-Qyrǵyzdar rýynyń starshyny Báıimbet batyrdyń qaıtys bolýyna baılanysty berilgen asqa Eset tarhan, Baqtybaı batyr men Nuraly han jáne onyń eki inisi jáne t.b., batyrlar qatysqan. Kelesi derekte,Krasnoıarsk dıstansıasynyń komandıri Sekýnd maıorynyń raportynda:«1754 jyldyń jazynan kúzine deıin, Ozernoı bekinisine jaqyn jerdegi toǵaıdy starshyn Eset batyr júz úıimen jaılaıdy. Eset tarhan aýylyn mal jaıylymyna jaqsy toǵaıdyń qalyń shabyndyǵy qyzyqtyrdy, degen sózder jazylǵan.

Bashqurtstandaǵy XVIII ǵ. ekinshi jartysyndaǵy 1755-1756 jyldaryndaǵy  otarlyqqa qarsy ult-azattyq kóterilisten qazaq dalasy da tysqary qalmady. M.Vátkın dereginde, 1755 jyly Batyrsha bastaǵan bashqurt halqynyń eń iri ult-azattyq kóterilisinde 50 000 shamasyndaı bashqurt kóterilisshileri Qazaqstanǵa qaraı kóshti. Qazaq  dalasyna kóshken bashqurttardyń kóp bóligi Kishi júz jerine ornyqty. Kóterilisshiler jospary boıynsha, qazaqtarmen birge Reseı ımperıasyna  qarsy kúres júrgizý bolatyn. Jetirý starshyndary olardy qoldap, Kishi júz jerinde patshaǵa qarsy kúresý maqsatynda qazaq bashqurttardan quralǵan aralas jasaqtardyń da qurylǵany aıtylady.

1756 jyldyń tamyz aıynyń ortasynda Kishi júzdiń Elek (Ilesk, – Ó.I.) bekinisinde belgili qazaq batyr-bılerimen tarhandarynyń jınalysy ótedi. Bul basqosýǵa Allanazar, Tólebaı, Eset tarhan, Kúshqara, Jarhan (oryssha derekte Iarkan dep berilgen -  Ó.I) Nuraly han baýyrlary eki sultan da qatysady. Máslıhatta qazaq aýlyn panalap júrgen estekterdi patsha úkimetiniń talaby boıynsha keri qaıtarý máselesi qaralady. Estekter máselesi boıynsha, patsha úkimetiniń talabyn oryndap olardyń birin de qaldyrmaı túgeldeı qaıtaryp berýge sheshim qabyldaıdy.

1755-1756 jyldardaǵy bashqurt halqynyń otarlyqqa qarsy ult-azattyq kóterilisteriniń áserinen bolǵan qazaq dalasyndaǵy saıası jaǵdaı Eset tarhan taǵdyryna da teris áserin tıgizbeı qoımaǵan. 1755-1756 jyldardaǵy Bashqurt-Qazaq halqynyń otarlyqqa qarsy ult-azattyq kóterilisteriniń sátsizdiginen soń patsha úkimeti, 1757 jyly arnaıy  Bashqurt kóterilisin uıymdastyrýǵa qatysqandarmen kúdiktilerdi taýyp, ustap jazalaýǵa buıryq beredi. Keıinnen, 1757 jyly «Jańadan kúdikti degen adamdardy izdestirý men tergeý isine jaýapqa tartýdy munan bylaı toqtatý týraly» («O prekrashenıı dalneıshıh rozyskov ı vsákogo prıvlechenıa k sledstvıý novyh zapodozrennyh lıs») dep berilgen arnaıy patsha úkimetiniń jarlyǵy shyǵady.

Patsha ókimetiniń otarlyq ozbyrlyq saıasatyna qarsy kóterilgen kóterilisshiler men uıymdastyrýǵa basshylyq jasaýǵa qatysy bar degen kúdikti, sezikti adamdardy jazalaýdyń aıaqtalǵanyn jarıalaýy, batyr, tarhan Esettiń 1757 jyly patsha úkimetiniń jaldaǵan jansyzynyń qolynan qaza tapqandyǵyn bul derek qýattaı túsedi. Jańadan kúdikti degen adamdardy izdestirýmen tergeý isine tartýdy munnan ári toqtatý týraly jarlyǵy oıymyzǵa birden-bir dálel. Olaı bolsa, Eset batyr Kókiuly 1757 jyly 88 jasynda qaıtys bolǵan.

Reseı patsha úkimeti sóz joq, Qazaq dalasyn otarlaý maqsatynda qazaqtyń dástúrli handyq memleketin joıyp, eline qorǵan eldiń qurmettilerin qor etý patsha úkimetiniń saıasatynyń basty qaǵıdasy boldy. Reseı patsha úkimeti Ábilqaıyr men Baraq arasyndaǵy qatynasty shıelenistirý arqyly aqyry Ábilqaıyrdyń ólimine Baraqty sebepshi etýi naqty mysal bola alady. Nemese, Eset tarhannan da patsha úkimetiniń qutylǵysy kelgendigi haqyndaǵy Eset batyrdyń ólimi týraly jazbaǵa túsken derek bar. Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi, jazýshy Qural Toqmyrzın Tama Eset batyrdyń ólimi týraly el aýzyndaǵy áńgimeden batyrdy Reseıdiń sol kezdegi patsha úkimetiniń tapsyrysymen taǵaıyndalǵan syılyqqa baskeser jansyzdarynyń óltirgendigi jónindegi derekte: «...Bir kúni kún jańa shyǵyp kele jatqanda, kún astynan aq munara shapan kıgen, astynda aq boz aty bar bireý dáretin jańa alyp bolyp, kıiz úıge qaraı qadam basa bergen Eset batyrǵa «Assalaýmaǵaleıkým!» dep sálem berip tóne túsipti. Batyr sálem alýǵa oqtalyp buryla bergende, birdeńe jarq ete túsedi. Shetin shapannyń etegimen jaýyp kelgen qaranıet sholaq naızasyn Eset Kókiulynyń óńmenine qadaı túsken. Qart batyr:«Ańdyǵan jaý ma ediń?» dep, jansyzdyń qolynan ustaı alǵan eken. Naızasyn sýyryp alýǵa shamasy kelip úlgermegen álgi qaraqshy kúnniń astyna qaraı qasha jónelipti». Kári qulaq qarttardyń aıtýy boıynsha, Tama Eset batyr kisi qolynan qaza tapqan. Óltirýshi – tatar saýdageri eken. Patsha ákimderi batyrdyń basyna báıge tikken, sol úshin, serttesip kelgen kórinedi. Buryn Esettiń aýylyna talaı ret saýda jasaı kelip, tań namazyna turatynyn bilgen eken deıtin qarttar. El aýzynda qalǵan áńgimeni jazbaǵa túsirip jetkizýshi jazýshy Qural Toqmyrzın. Reseı ımperıasy ózderine shyn berilip, baǵynǵan tatar, kazak, bashqurt adamdaryn jansyz retinde jumsap otyrdy. Qazaq dalasyna kelgen kópes saýdagerlerdiń qupıa tyńshylyqpen aınalysqan qyzmetterin muraǵat derekteri de rastaıdy. Qazaq dalasyna jiberilgen orys patsha ákimshiliginiń tyńshy jansyzdary kóbine kópes saýdager bolyp jiberilip turǵan. Qazaq batyr, bıleri mundaı saýdager kópesterdiń túpki tyńshylyq maqsattaryn da bilgen. «Ordalaryna, ázirge birde-bir kópes kelmeı turǵanda kóshý kerektigin habarlap saqtyq sharsyn jasaǵan sátteri de bolǵan..». Patsha ulyqtary otarlyq saıasattyń qazaq dalasynda júzege asýyna kedergi bolǵan Eset tarhanan qutylý jolyn «ózderinshe» qarastyrǵan. Eset batyrdy patsha úkimetiniń uıǵarymymen adam jaldap óltirýi týraly qazaqı derek shyndyqqa janasady. Eset batyrdyń qaıtqan jyly 1757 jyl. Óıtkeni 1757 jyldan keıingi tarıhı derekterde bartyrdyń esimi atalmaıdy.

            Jasy 90-ǵa jaqyndaǵan tórinen kóri jaqyn qart batyrdy adam jaldap óltirýdiń patsha úkimetine ne qajeti bar edi deýshiler de bolady. Olarǵa berer jaýabymyz mynadaı:     birinshiden, patsha úkimetiniń bashqurt kóterisshilerin qoldap, olarmen birge bashqurt –qazaq kóterilisshiler jasaqtaryn qurǵan Jetirýdyń belgili batyr kósemderin jasy men jaǵdaıyna qaramaı kináli esebinde jazalaý sharalaryn júzege asyrýlary.              Ekinshiden, qazaq halqynyń patsha úkimetiniń otarlyq saıasatyna qarsy bas kóterýlerin boldyrmaý maqsatynda Eset tarhandy óltirý arqyly úreı týǵyzý ses kórsetýleri bolatyn. Úshinshiden, Eset batyrdyń bashqurt, qalmaq, jońǵar batyr-bılerimen burynnan tanystyǵy bar, jaý qolynda eki eldiń tynyshtyǵyn saqtaý jolynda 7 jyl amanatta bolǵan, qalmaq tilin biletin, jaýlassa da eldik máselelerde mámilege kelgen kezderi de bolǵandyǵyn biletin patsha úkimeti qart batyrdan Reseı patsha úkimetiniń ozbyrlyq saıasatyna qarsy narazylyqtaǵylardyń basyn qosyp, úgit jasap, ult-azattyǵy kóterilisin uıymdastyrýy múmkindiginen qorqýy. Tórtinshiden, Reseı patsha úkimetiniń otarlaýshy bılik júıesine qarsy bolǵandardy joıý sharalaryn júzege asyrýdaǵy patsha úkimetiniń 1757 jylǵy buıryqtaryn oryndaýy. Besinshiden, eli men jeri úshin, qasyq qany qalǵansha, keýdesinen aqtyq demi shyqqansha kúrese beretin batyr kósemderdiń taǵdyryn anyqtap qoıǵan bolatyn. Oıymyzdy patsha úkimetiniń myna nusqaýy qýattaı túsedi: «...Naznachaemye nachalnıkı doljny byt kırgızy (Qazaqtar. – Ó.I.) ne stolko polzýıýshıesá ýje vlıanıem ızdavna, skolko sposobnye prıobrestı ego».   Endigi jerde patsha úkimeti Qazaq dalasynda jańa otarlyq basqarý júıesin qoldaıtyndardy ǵana marapattap kóterýdi oılady. «Jańa júıeni» qoldaıtyndardy tabý úshin, qart tarhan Eset batyrlar kedergi bolady dep uıǵarǵan bolatyn.

Oıymyzdy qoryta kelip aıtpaǵymyz, Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda: «Týǵan jerdiń árbir saıy men qyrqasy, taýy men ózeni tarıhtan syr shertedi. Árbir jer ataýynyń tórkini týraly talaı-talaı ańyzdar men áńgimeler bar. Árbir ólkeniń halqyna sýyqta pana, ystyqta saıa bolǵan, esimderi el esinde saqtalǵan birtýar perzentteri bar. Osynyń bárin jas urpaq bilip ósýge tıis», ekendigin aıtqan bolatyn [Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý». 2017 jyl.]

 Olaı bolsa, tarıhı tulǵalar tarıhyn Táýelsiz eldiń tarıhy turǵysynan jas urpaqqa tanytý Eset batyr Kókiulynyń ǵumyrnamasyna qatysty babamyzdyń týylǵan jáne qaza bolǵan jyldaryna qatysty tarıhı derektermen ǵylymı turǵyda dáleldengen aqıqatyn bir júıege keltirý barshamyzdyń mindetimiz. Bul-bir.

Ekinshiden, – budan bylaı Tama Eset batyr Kókulynyń ómiri men qyzmetine baılanysty aıtylyp jazylatyn tarıhı tanymdyq eńbekterde Eset Kókuly 1669 jyly týylyp, 1757 jyly 88 jasynda opat bolǵandyǵy týraly eskerilse.

 Úshinshiden, Bestamaq eldi mekeninde Eset batyr Kókiulyna arnalǵan eskertkishi 10 qarasha kúni saltanatty túrde ashylmaq. Eger eskertkish taqtasyna batyrdyń týylǵan jáne qaza bolǵan jyldary jazylatyn bolsa, batyrdyń 1669 jyly týylǵany jáne 1757 jyly qaıtqany týraly ǵylymı zertteýler boıynsha dáleldengen nusqasy jazylsa,  Bıylǵy jyldyń 26 qazanda Qyzylorda oblysynyń Jalaǵash aýdany Aqaryq aýylynda Eset batyrǵa arnalǵan eskertkish ashyldy. Ókinishtisi, batyrdyń eskertkish taqtasyna «Eset batyr Kókiuly 1667-1749» dep jazylǵan. Batyrdyń ǵumyrnamysyna qatysty Qazaqstan Respýblıkasy boıynsha taralatyn Qazaq tarıhy jýrnalyna jarıalanǵan bizdiń maqalalarymyzdaǵy sony tyń derekter nazarǵa alynbaǵan.

Tórtinshiden, Alǵa aýdanynyń Bestamaq eldi mekenindegi Tama Eset batyrǵa arnalǵan eskertkishiniń ashylýy saltanatyna oraı ótetin Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıada Eset batyrdyń mazarynyń basyndaǵy 1667 jyly týylǵandyǵy týraly belgisi derek boıynsha dáleldengen 1669 jylǵa, 1749 jyly qaza bolǵandyǵy týraly belgini 1757 jylǵa túzetý.

Besinshiden, Alǵa aýdanynyń Bestamaq eldi mekeniniń aýmaǵyndaǵy Eset batyr Kókiulynyń portretindegi týylǵan jyly 1667 jyldan 1669 jylǵa qaıtqan jyly týraly 1749 jylyǵy málimeti 1757 jylǵa túzetilip qaıta jańǵyrtylyp ilý týraly máseleler qaralyp, Búgingi Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa nátıjesi boıynsha qaýly qabyldap, qaýly sheshimin júzege asyrý úshin, quzyrly oryndarǵa tapsyrylsa. Ósip kele jatqan keıingi jas urpaqty shatastyrmaı keshte bolsa aqıqatyn aıtý el qorǵany bolǵan tarıhı tulǵa batyrdyń tarıhyna qatysty ǵylymı turǵyda dáleldengen aqıqatyn tanytý barshamyzdyń el qorǵany bolǵan Eset batyr babamyzdyń arýaǵy aldyndaǵy paryzymyzdyń óteýi bolmaq.

Ótegen Ihsanuly Isenov, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty,

Qostanaı memlekettik pedagogıkalyq

ınstıtýtynyń dosenti.