Búginde álem elderinde din men onyń qundylyqtarynyń halyq pen qoǵam ómirindegi ornynyń mańyzy artyp otyrǵanyn kórip otyrmyz. Din memlekettiń negizin quraýshy eń mańyzdy faktordyń biri bolǵandyqtan, ishki turaqtylyqtyń da kepili.
Álemdegi dinniń dúmpýi Qazaqstandy da aınalyp ótken joq. Táýelsiz qazaq elinde dinı jańǵyrý úderisi ulttyq dástúr men qundylyqtardyń qoǵam ómirindegi róliniń artýynan jáne jastar arasynda dindarlyq deńgeıiniń ósýinen baıqalady. Mysaly, meshitke baryp jatqan jamaǵattyń 70 paıyzdan astamy jastar desek qatelespeımiz. Ǵalamtor jelisindegi dinı saıttardyń oqyrmandary, feısbýk (facebook), vk (vk), ınstagram (instagram), tvıter (twitter) sıaqty t.b. áleýmettik jelilerdegi dinı toptardyń basym bóligi taǵy jas býyn. Jelide dinı mazmundaǵy maqalalar men áńgimelerdi, dinı mátinder men aıat-hadısterdi, fatýalardy (dinı sheshimder men úkimderdi) bir-birimen bólisetin de osy – jastar.
Demek, qoǵamda ásirese, keleshek býyn jastardyń arasynda dinge, dinı rásimderge, dinı aqparatqa suranys artyp otyr. Mynadaı symsyz aıdı (iD) tehnologıa damyǵan zamanda aqparat sheksiz jáne qol jetimdi. Eger biz jastardyń osyndaı suranysyn qanaǵattandyra almasaq, onda olar bul aqparatty, derek kózderdi syrttan izdeıdi. Biraq, biz ol kezde jastardyń alyp jatqan din týraly aqparattyń qanshalyqty durys nemese burys ekenin, ǵalamtorda onlaın dáris berip otyrǵan sheıhtyń kim ekenin (shyn ǵalym, ekstremıst, terrorıst, psevdo sheıh, radıkal jáne t.b.) bilmeımiz, derekkózdiń senimdi nemese senimsiz ekenin, qaýipti nemese qaýipsiz ekenin dóp basyp aıta almaımyz.
Ǵalamtordyń arǵy jaǵynda otyrǵan «sheıh» jastardyń sanasyn ótirik ýaǵyzben ýlap, balany ákege, qyzdy anasyna qarsy qoıyp naǵyz radıkal qylyp shyǵarýy múmkin. Búgin durys dinı bilim almaǵan izdenýshi, erteń ákesi men anasyn «kápir» dep, bir dastarqan basyna otyrmaıtyn radıkal. Ókinishke qaraı mundaı qandy oqıǵalardyń kýási bolyp, zardabyn da tarttyq. Ásirese, 2011 jáne 2012 jyldary oryn alǵan Aqtaý, Balqash, Shubarshı, Taraz jáne Aqsaı shatqalyndaǵy qandy oqıǵalar, Sırıa surapylyna «jıhad», «hıjra» dep kóshkender, keshegi 2016 jylǵy Aqtóbe jáne Almaty qalalaryndaǵy lańkester lańy jadymyzda qasiretti oqıǵa bolyp saqtaldy.
Jurtymyz osyndaı qaıǵyly oqıǵalardan aman, elimiz tynysh, beıbit ómir súrýi úshin ne isteý qajet? Terorızm men ekstremızm dinge, tilge qaramaıdy bul, álem deńgeıindegi indet. Geosaıası jaǵdaıyndaǵy qaýipter taǵy bar. Dana qazaq «jalǵyzdyń úni, jaıaýdyń shańy shyqpaıdy» demekshi buǵan QMDB jalǵyz ózi qarsy kúrese almaıdy, onyń buǵan qaýqary da jetpeıdi, quzyreti de joq. QMDB rýhanı aǵartýshylyqpen jáne dinı rásimderdi oryndaýmen shuǵyldanady.
İshki jáne syrtqy qaýipterdiń aldyn alý, Qazaqstannyń qaýipsizdigi men turaqtylyǵyn qamtamasyz etý memleket enshisindegi dúnıe. Sol sebepti mundaı máselede din men memleket jumyla jumys jasaıdy. Din men memlekettiń túıiser jeri de – eldiń tutastyǵy men birligi, dinaralyq kelisim men turaqtylyq. Osy maqsatta QMDB men Din isteri mınıstrligi birlese otyryp jumys jasaıdy. Óıtkeni, QMDB – Islam dininiń súnnı baǵyty Ábý Hanıfa mazhabyn ustanatyn Qazaqstan azamattarynyń ýákiletti dinı uıymy bolsa, Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi – din salasyndaǵy memlekettik saıasatty iske asyratyn memlekettiń ýákiletti organy.
Máselen, Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri Nurlan Ermekbaev halyqqa esep berý kezdesýinde mynadaı málimdeme jasady. Din ister mınıstrligi 2016 jyldyń ózinde 10 750 saıtty zerdelegen. Onyń ishinde 1500-ge jýyq saıttan zańsyz kontent anyqtalyp, zań tártibimen jabylǵan. Bıylǵy monıtorıńte 6 myńnan asa saıt tekserilip, 900-zańsyz kontent taratyp kelgeni belgili boldy. Sondaı-aq, áleýmettik jelilerge, kitap, baspa ónimderine turaqty saraptama júrgizilip otyr. Mysaly 2017 jyly 1,5 myńnan asa obekt saraptamadan ótip, onyń ishinde 54 materıalda quqyqqa qaıshy kontent kezikken. Sonymen qatar, qylmystyq atqarý júıesi komıtetiniń barlyq kitaphana qoryna saraptama júrgizilgen. Nátıjesinde 13 kitap destrýktıvti mazmunda dep tanylǵan. Sonymen qatar, vedomstvoaralyq is-qımyl nátıjesinde meshitterde tártip buzý úlesi tómendep, dinı materıaldardy taratý arnalaryna turaqty monıtorıń júrgizilý jolǵa qoıylǵan (kazislam.kz).
Muny keıbir azamattar sıaqty jalpy dinge qarsy kúres dep túsinbeý kerek. Ondaı pikir qate. Bul – mınıstrliktiń syrttan kelip jatqan dinı aqparattardy súzgiden ótkizip, jastardy radıkaldanýdan saqtap, olardy teris pıǵyldy dinı uıymdardyń jeteginde ketpeýi úshin jat aǵymdardyń ıdeologıasymen kúresi.
Árıne, olarmen qarsy kúreste tek kúsh qoldaný tásili tıimdi nátıje bere bermesi anyq. Sondyqtan bul máselege qarsy ıdeologıalyq kúres júrgizýdiń de mańyzy joǵary. Ideologıalyq kúrestiń qandaı kúsh ekenin aǵa býyn jaqsy biledi. Sondyqtan bolsa kerek birneshe kisi bas qosa qalsa «Keńes úkimeti kezinde memlekettik ıdeologıa kúshti edi. Qazir ondaı ıdeologıa joq» dep syn aıtyp jatamyz. Negizinde «memlekettiń dinge qatysty ıdeologıasy joq» dep aıtý orynsyz. Memlekettik ıdeologıa joq emes, bar – «Din salasyndaǵy memlekettik saıasattyń 2017-2020 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy» osynyń aıqyn dáleli.
Kez-kelgen maqsatty istiń baǵyty men baǵdary, bekitilgen qujaty bolady. Biz aıtyp otyrǵan din salasyndaǵy (2017-2020) jyldarǵa arnalǵan tujyrymdama da memlekettiń din salasyna qatysty atqaratyn jumys baǵyty men baǵdary, strategıalyq maqsattary qamtylǵan qujat. Basqasha aıtqanda, bul qujat – eldegi konfesıaaralyq jáne etnosaralyq kelisimdi jetildirip, beıbit ómirdi nyǵaıtyp, dástúrli dilimiz ben dinimizdi (Ábý Hanıfa mazhabyn) saqtap, adasqan dinı-senimderdiń aldyn alý úshin memleketimizdiń úsh jyl boıyna atqarýy tıis jumys júıesi. Memlekettiń din salasyna qatysty resmı kózqarasy.
Budan bylaı memleket (Din isteri mınıstrligi ýákiletti organ retinde) osy tujyrymdamany basshylyqqa ala otyryp QMDB-men qoıan qoltyq jumys jasamaq. Mysaly, eldiń rýhanı tiregi bolǵan asyl dinimizdiń jalpyǵa ortaq adamgershilik qaǵıdalaryn nasıhattaý, din dogmalaryn durys ashyqtaý, musylmanshylyq qundylyqtardy túsindirý, joǵary bilimdi din mamandaryn, teologtardy daıarlaý, shet memleketke shákirtter jiberý, ımamdardyń dinı hám zaıyrly bilimderin jetildirý sıaqty t.b.
Ekstremızm, terorızm jáne destrýktıvti aǵymdar men adasýshylarǵa qarsy kúreste kúshpen qatar aǵartýshylyq joldaryn da qarastyrǵan jón. Jastarǵa shynaıy dinı bilim berip, olardyń jalpy bilim kókjıegin keńeıtý de mańyzdy. Arnaıy dinı bilimniń bolmaýy, shala saýattylyq, dinı uǵymdardy (jıhad, takfır, hıjret, talaq t.b.) qate túsiný, din men dástúrdi ajyrata almaý sıaqty kemshilikter de ekstremızmge ákelip soqtyrýy ábden múmkin. Din – durys túsingen adam úshin rýhanı kemeldenýge jeteleıtin, al qate túsingen adam úshin qıyndyqqa aınalary sózsiz. Negizinen adasqandar men ekstremısterdiń qataryna qosylatyndar durys dinı tárbıeden nár almaǵandar. Aqtóbe, Atyraý, aqtaý sıaqty elimizdiń basqa da óńirlerde namaz oqymaǵandardy «kápirge» shyǵaryp, olardyń dúnıe-múlikterin tonaýdy adal etip júrgender mine, osylar. Sondyqtan jastarǵa týra baǵyt berip, durys tárbıeleýde memleket pen din qyzmetkerleri kúsh biriktirgenderi abzal.
Keshe ǵana qabyldanǵan bul qujattyń (tujyrymdama) aıasynda atqarylǵan ońdy is-sharalardyń kelesisi – musylman birlestigin qoldaý qorynyń qurylýy. Qordyń qyzmeti komersıalyq emes qaıyrymdylyq uıym retinde áleýmettik jobalardy qarjylandyrýǵa, bilim-aǵartýshylyq sharalardy júrgizýge, sonymen qatar, dinı birlestik qyzmetkerleri jumysynyń tıimdiligin kóterý jáne mekemelerdiń qyzmetin qoldaýǵa baǵyttalǵan. «Ýaqyp» qorynyń qyzmeti negizinen mynadaı mindetterdi sheshýge baǵyttalyp otyr:
– eldegi beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýge úles qosý;
– turǵyndardyń áleýmettik az qamtylǵan toby men múmkindigi shekteýli azamattarǵa kómek kórsetý;
– balalar men jastardyń fızıkalyq jáne ıntellektýaldyq damýyn qoldaý;
– dinı radıkalızm men ekstremızmniń aldyn alý;
– mamandardyń biliktiligin kóterý jáne shalǵaıda ornalasqan dinı birlestikterdiń (ımamdardyń) áleýmettik máselelerin sheshý jáne t.b.
Nazar salsańyz osy aıtylǵan tarmaqshalardyń barlyǵy da tujyrymdamada qamtylǵan máseleler. Maqsat – eldegi dinaralyq jáne ultaralyq kelisimdi nyǵaıtý, beıbit ómir men turaqtylyqqa úles qosý, múmkindigi shekteýli azamattarǵa járdem berý, dinı radıkalızm men ekstremızmniń aldyn alý, shalǵaı eldi-mekendegi ımamdardyń áleýmettik jaǵdaıyn sheshý, dinı bilim berý júıesin retteý jáne t.b.
Shaǵyn maqalada keltirilgen bizdiń bir-eki mysalymyz din salasyna qatysty qabyldanǵan tujyrymdamanyń mazmunyn tolyq asha qoımasy anyq. Onda eldegi dinniń ahýaly aıtylyp, túrli (memlekettik basqarý, memlekettik qyzmet, quqyq qorǵaý, qarýly kúshter, BAQ, bilim berý, densaýlyq saqtaý, mádenıet, sport) salalar boıynsha dinge qatysty ustanym baıandalǵan. Biraq, bizdiń maqsat – oqyrmandy sharshatý emes, din salasyna qatysty qabyldanǵan osy qujatty qarapaıym sózben tarqatyp, sizdi onymen az da bolsa tanystyrý. Bul bizdiń azamattyq boryshymyz dep bilemin. Dinı qaıshylyqtar negizinde týyndaıtyn radıkalızmmen baılanystaǵy keleńsiz úrdister boı kórsetip otyrǵan búgingi ýaqytta eldegi turaqtylyq pen aýyzbirshilikti nyǵaıtý úshin árbirimiz qoldan kelgenshe úles qosýymyz kerek.
Dindi qoǵamnan bólip qaraý múmkin emes. Byltyr ǵana Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń qaýlysymen qurylǵan Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrliginiń paıda bolýy dinniń qoǵamdaǵy orny men mańyzyn ańǵartqandaı. Ásirese, 18 konfesıa men úsh jarym myńnan astam dinı sýbektileri resmı túrde tirkelgen memlekette dinaralyq kelisimniń mańyzy joǵary. Osy rette, dinge qatysty máselelerdiń barlyǵyn tek bir mekemege ǵana (QMBD-ǵa nemese Din ister mınıstrligi) júktep qoımaı, árbir Qazaqstan azamaty at salysqany jón. Qazaq «jumyla kótergen júk jeńil» demekshi elimizdegi dinaralyq jáne etnosaralyq aýyzbirshilikti saqtaý barshamyzǵa ortaq mindet.
Jalǵas SADÝAHASULY,
Dintanýshy,
fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty
