Sońǵy kezdesý. Belgerdiń BATASY

Ótken jyldyń 8 jeltoqsany kúni Ger-aǵany 80-jasqa tolǵan kúnimen quttyqtap shyǵý úshin, Almatyǵa jolym tústi. «DAT»-tyń bas oqyrmany Ermurat aǵadan telefon nómirin alǵam, ekinshi vokzaldan úıine qońyraý shaldym.

– Assalaýmaǵalaıkým, Ger-aǵa, týǵan kúnińiz qutty bolsyn!

– Rahmet! Bul qaı bala? – dedi Gerekem qarlyǵyńqy daýyspen.

– Men ǵoı, aǵa… Astanadan arnaıy kelgen Jumamurat Shámshi degen baýyryńyzbyn… Osydan tórt jyl buryn sizden suhbat alyp edim, keshke deıin ýaqytyńyz bolsa, taǵy bir kirip shyqsam bola ma? – dedim sózimniń sońynda batyldanyp.

Aǵataıym oılanbastan:

– E-e, Astananyń arnaıy qonaǵy bolsań, jaraıdy, kele qal! – dedi qadaı sóılep.

– Rahmet, aǵa! Qazir jetem…

– Baýyrym, kim ediń… álgi?

– Jumamuratpyn, aǵa…

– Áı, Jumash, týra qazir kelmeseń, keıin ýaqytym bolmaıdy… Qazir kelem dep, túnniń bir ýaǵynda keletin qazaqtar sıaqty bolma!

– Joǵa, aǵa, qazir jetem, qustaı ushyp… Mine, shyqtym! – dep, tutqany tastaı sala syrtqa atyldym. Almatynyń kóp taksıiniń birin ustap, 15 mınýtta Gerold aǵanyń úıine keldim. Esikti ózi ashty. Úıde jalǵyz eken. Kabınetine kirip, jaıǵasyp otyrǵan soń, bloknotyn ashyp:

– 140-shy-y-y – Jumamurat... – dep jaza bastady.

Men tegimdi umytyp qalǵan shyǵar dep:

– Shámshi... Shámshimin, aǵa... – dedim asyǵys-úsigis.

– Páli, ataqty Shámshini kim umytady?! – dep, Ger-aǵam maǵan kúle qarady. Ondaǵy Shámshisi – men emes, Qaldaıaqov ekenin sezip turmyn.

– Aǵa, «140-shy» degenińiz ne?

Gerekem taǵy da jymıyp aldy da:

– Sen meni quttyqtaǵan 140-shy adamsyń... Sen de, men de bile júreıik degenim ǵoı... – Gerekem sóıtti de, bloknotyn dıvannyń jaqtaýyna syryp qoıdy. Men bolsam Ger-aǵany quttyqtaǵan halyqtyń aldyńǵy eki júzdigine engenime qýanyp qaldym. Maqtan bolmaǵanda she: 10 mıllıonnan astam qazaqtyń ishinde 140-shy bolsam?!

Sodan soń Ger-aǵam irgeles sóreniń joǵary jaǵynda qaz-qatar tizilip turǵan kitaptyń ekeýin aldy. Sońǵy shyqqan kitaby eken. Ger-aǵa kitaptyń alǵashqy betiniń astaryna «Jumamuratqa. Meniń shyǵarmashylyq esebim – qabyl al. 08.12.2014 jyl» dep jazyp, qolyma berdi. Rahmetimdi aıttym.

– Rahmetti qoıa tur! Osy sen Ábish Kekilbaev degen aǵańdy tanısyń ba? – dedi betime barlaı qarap.

– Tanyǵanda qandaı!.. – dedim men julyp alǵandaı.

– Endeshe ol balany tanysań, sen arqyly bir kitabymdy bereıin, Astanaǵa barǵanda, qolyna tabys ete alasyń ba? – dedi.

– Iá, árıne! – dep, basymdy ızedim.

Ger-aǵa taǵy sol sóreden «Vblızı ı rádom» degen kitabyn aldy da, onyń astar betine: «Ábish, sen de úndemeı júrip, mysyqtabandap, 75-ke kelipsiń, 80-ge kelgen Belgerden jalyndy sálem!» dep jazyp berdi.

Sodan soń Gerold-aǵa ekeýimizdiń aramyzdaǵy áńgime bastaldy. Qyzyǵy – men jazýshy aǵadan suhbat alam dep kelip edim, kerisinshe, ol kisi menen suhbat alǵan jýrnalıs sıaqty boldy.

– Al, Jumamurat, – dedi Ger-aǵam dıvanǵa jantaıa sóılep, – Sen óziń joǵary oqý ornyn qaı jerde bitirdiń?

– Tashkentte...

– O-o, Tashkent men úshin bóten qala emes, meniń áke-sheshem ómiriniń 31 jylyn sol qalada ótkizdi. Ákem Karl Frıdrıhovıch Belger 2002 jyldyń 1 qarashasynda ınsýlttan 94 jasynda dúnıe saldy. Domrabad degen jerge anamnyń qasyna jerledik, ápkem Roza da sol jerde jatyr... Al Qazaqstanǵa qashan kóship keldiń?

– Astanaǵa 2005 jyly qonys aýdardym... – dedim, bir kúrsinip alyp.

– E, nege kúrsinesiń?! Ókinip otyrsyń ba? – dedi Ger-aǵa meniń kúrsinisimnen astar izdep.

– Joq, aǵa, keshigip kelgenime jáne sońǵy kelip jatqandarǵa janym ashyǵannan kúrsinem ǵoı... Oralman degen elge jaǵdaı jasalmaı ketkeni janǵa batady...

– E-e, «kósh júre túzeledi» degen qazaqtyń sózine des berip júrmiz ǵoı, shydaı turaıyq, – dedi Ger-aǵa maǵan basý aıtqandaı bolyp. Osydan keıin qaıran aǵam maǵan birqydyrý monolog-áńgime aıtty. Men Ger-aǵanyń sol aıtqanyn dıktofonnan aına-qatesiz bylaı kóshirip aldym.

«Kesh bolsa da, kelgeniń durys bolǵan eken, Jumamurat. Qazaqstanǵa tez arada sheteldegi qazaqtardy jınaý kerek, ol kezek kúttirmeıtin másele. Óıtkeni olar – qazaq ultynyń kúsh-qýaty. Olaı etpegen jaǵdaıda ulttyq rýh quldyraǵan ústine quldyrap, rýh qurdymǵa ketedi, jelge ushady, shań-tozańǵa aınalady, qazaqtardyń bolashaǵy tyǵyryqqa tireledi. Ýaqyt ozǵan saıyn, kósh keshigip barady. Qarjy jaǵy bizdiń elde jetkilikti. Sondyqtan bul máseleni birinshi kezekke qoıý shart. Áıtpese osy bizde soǵan jetetin kúsh-jigerden góri, shynaıy janashyrlyq, bolashaqty boljaý, oń qabaq kemshin be dep qorqamyn. Bul nársege rıasyz yqylasty úkimetten de, qazaqtardyń ózderinen de baıqamaımyn.

Osyǵan qatty tań qalamyn. Onyń ústine sana-sezimi áli aýyl-aımaq sheńberinen shyǵa almaı júrgen qazaqtardyń shetelderden kóship kelgen óz qandastaryn «ózbek», «qytaı», «mońǵol», «qalpaq», t. b. dep kemsitetini nesi?! Eger aldaǵy taıaý jyldar ishinde álemniń túkpir-túkpirindegi búkil qazaq tarıhı Otanyna oralmasa, olardyń ornyn birte-birte ótirik jymıyp, tym-tyrys qana buqpantaılap júretin qytaılar basady. Baıaǵy taz kepeshin qaıta kıetin qazaqtar qalaısha shetke yǵysqanyn ózderi de bilmeı qalady. Qorlyqtyń úlkeni sonda bolady. Kezinde Ospan batyrdyń: «Orysqa bodan bolý – aǵash noqta, syndyryp ótse bolady, qytaıǵa bodan bolý – temir noqta: ony ómirde úzip óte almaısyń», – degeni eske túsedi. Ejelden irgeli, qabyrǵaly qalyń qazaq tarıh tozańyna aınalyp, joǵalmaýy lazym! Bılik basyndaǵylardan bastap, árbir partıa, kókireginde sańylaýy bar árbir sanaly qazaq kúni-túni sony oılap, jatsa-tursa sol jaıynda tolǵanýy tıis. Táýelsiz memlekettiń bolashaǵyn qamtamasyz etý úshin, dabyl qaqqan ústine qaǵyp, jar salýdan jalyqpaý qajet. Onsyz baryńnan ajyrap, shermendege aınalasyń. Mundaı jaǵdaıda júrdim-bardymmen eshteńe bitpesin túsinemin. Ol úshin ekonomıkalyq esep-qısap, saıası erik-jiger, dıplomatıalyq tegeýrin, strategıalyq umtylys, zańdyq negiz-tutqa, taǵysyn taǵylardyń bári qajet. Sondaı-aq men negizgi máseleni kórer kózge sabaqtap, jaıbaraqattyq jasaýdyń qazaq ulty úshin ózin-ózi ólimge qıýmen birdeı ekenin de qapysyz uǵamyn. Hosh, men sonda nege sheteldik qazaqtardy tarıhı Otany – Qazaqstanǵa tezirek qaıtarý kerek dep esepteımin. Meni mundaı ıdeıaǵa jetelegen ózge halyqtardyń tarıhy ekenin jasyra almaımyn.

Gıtlerdiń 12 jyldyq soıqanynan keıin, buryn Germanıadan qýylǵan nemister (ásirese shyǵarmashylyq jáne saıası saladaǵy zıalylar) Otanyna oralǵanda (bireýi – batys, bireýi – shyǵys bólikke), olardy bótensı qabyldaǵan jergilikti nemister salqyn qabaq tanytty, qoqılanyp tuldandy, mensinbestik, senimsizdik bildirdi. «Bizder qınalǵan kezde bular dúnıeniń tórt buryshyna shashylyp kete bardy, bas saýǵalap, jan saqtady, endi túk bolmaǵandaı, qaıta keldi jáne betteri búlk etpeı aqyl úıretkisi keledi» dep kústanalady. Iá, mundaı da bolǵan. Ol az deseńiz, káristerdi alsaq, qazirgi Qazaqstan men ortaazıalyq kárister (durysy – olardyń ata-babalary) Koreı túbeginen Reseıdiń Qıyr Shyǵysyna sonaý XIX ǵasyrda qonys aýdarǵan. Keıin Qazaqstanǵa kúshtep ákelindi. Bizdiń kárister «kóre saram» dep atalady. Ońtústiktegi kárister – «hanchýk saram», soltústiktegileri – «chason saram» delinedi. Iaǵnı, «bizdiń» káristerdiń birneshe urpaǵy men negizgi káristerdiń arasynda edáýir ózgeshelik paıda bolyp, ara jikteri ajyrady. Qazir «bizdiń» káristerde bári basqasha. Ejelgi qandastarymen genetıkalyq, etnomádenı jáne tarıhı turǵydan ǵana jalǵastyq bar. Onyń ózinde de bolar-bolmas.

«Bizdiń» káristerdi qazir ońtústiktiń de, soltústiktiń de káristeri moıyndamaıdy. Tipti kerek te qylmaıdy. Ózderine jat, qajetsiz, eshqandaı da básekege jaramaıtyn «bizdiń» káristerdiń de ol jaqqa ańsary aýmaıdy, atajurtyna barǵylary kelip, qulshynbaıdy. Óıtkeni bularǵa ol kárister zárý emes. Toq eterin aıtqanda, «bizdiń» kárister ol jaqta baıyrǵy ata-babalary sekildi ómir súre almaıdy. Óıtkeni baıyrǵy atamekeninen barynsha alystaǵan, urpaq almasý kezinde ulttyq beıneden jurnaq ta qalmaǵan. O bastaǵy ata qonysymyz dep, Reseıge kóship jatqan «bizdiń» orystar da dál sondaı ahýalǵa ushyraýda. Onda olar múlde bóten, qushaq jaıyp jaqsylap qarsy alyp jatqandar joqqa tán, keı aımaqtarda tipti «otyrsa opaq, tursa sopaq» etip, «qazaq», «ózbek», «azıat», «kýlak» dep kemsitedi. Anyǵynda «bizdiń» orystardyń ulttyq sıpaty ol jaqtaǵy orystardyń bolmysynan edáýir ózge ekeni aıdan anyq. Urys-keris, kıkiljińniń kóbi sodan týyndaıdy.

Hosh, men bulardy nege aıtyp otyrmyn? Dál sondaı kúıge qazaqtar da ushyraýy yqtımal nemese ushyrap jatqan da bolýy ǵajap emes. Búginginiń ózinde tam-tumdap bolsa da, Otandaryna oralǵan sheteldik qazaqtardyń mundaǵy týystarymen ámpeı-jámpeı bop jatqandary shamaly. Qalaıda aralarynda áldebir aıyrmashylyq baıqalmaı turmaıdy. Solaısha, túptiń-túbi ortaq aspannyń astynda birlesip ǵumyr keshý qıynǵa soǵyp júrmesine eshkim kepildik bere almaıdy. Sondyqtan bul máseleni endi uzynsonarǵa sala bermeı, osy búgin, tap qazir sheshý kerek degen pikirdemin. «Temirdi qyzýynda soq» degendeı, ázirge qazaq halqy qalaıda sheteldik baýyrlarynsyz ómir súre almaıdy. Shettegi qazaqtar «bizdiń» kárister sıaqty dúbáralanyp, eshkimge kereksiz bolmaı turǵanda, qımyldap qalý kerek, áıtpese kún ótken saıyn keshigip jatyrmyz».

Ger-aǵa osyny aıtty da, biraz oılanyp qaldy. Men shashyrap qalǵan arǵy-bergi ulttar týraly dál osyndaı úreıli tujyrymdy buryn-sońdy estimegen edim.

– Oı, aǵa, mynaý oıyńyz jaqsy boldy ǵoı, osy kúıinde gazetke bereıin be? – dedim qýanyshty júzben.

– E, erkiń – qalaı berseń, óz haqyń! Al endi nan aýyz tı, – dep, dastarhannyń jabýly betin ashty.

Men bir úzim nan aýyz tıdim de:

– Aǵa, óz úıińiz bolsa da, bata – sizden! – dedim sál-pál batyldanyp. Ger-aǵam da tartynyp jatpady, «Jaı qolyńdy!» dep, batasyn bastaı jóneldi:

Ómir – doda, báseke – jolyń jatyr,

Solqyldasań, jasqansań, soryń – batyr!..

Áliń kelse, jeńilme, úlesińdi al,

Taǵdyryńnyń tizgini qolyńda tur!

Baqyt – kókpar, sen bolsań – úmitkersiń,

Kim baqytyn qolynan kúlip bersin?!

Adal bolsa alǵany, qyzǵanbańdar,