Abzal Myrzash latynǵa negizdelgen qazaq álipbıinde belsendilik tanytqan výnderkınd ári Qazaq-Brıtan Tehnıkalyq Ýnıversıtetiniń Aqparattyq tehnologıalar fakúltetiniń 2-kýrs stýdenti. Alǵashqy Qazaq-Latyn álipbıi retinde jasaǵan óz nusqasyn 18.09.2017 jyly Elbasyna joldaǵan edi. Oǵan eshqandaı jaýap kelmegen soń, 20.12.2017 jyly ózgertýler engizip, qazaq-latyn álipbıin qaıta jasaǵan bolatyn.
♦12 jastaǵy výnderkınd Elbasyna Qazaq-Latyn álipbıi jobasyn usyndy
Atalmysh nusqa halyq tarapynan qoldaý tapqanymen, synaǵandardyń da qarasy kóp boldy. Keshe Qamshy.kz aqparat agenttiginiń poshtasyna Abzaldan kezekti hat keldi. Bul joly óziniń jańa nusqasyn usynǵan 12 jastaǵy stýdent onyń halyq úshin yńǵaıly ári ońaı ekenine senimdi. Akýtpen jasalǵan álipbıdiń kemshilikterin tizip, tyń nusqasyn jasap, ony ABZALalphabet dep ataǵan Abzal Myrzashtyń qazaq álipbıin halyqtyń nazaryna usynýdy jón kórdik.
Qamshy.kz aqparat agenttigi
Men, Myrzash Abzal Dáýrenbekuly, ózim jasaǵan latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tili álipbıi boıynsha usynyp otyrǵan osy nusqamnyń artyqshylyǵyn dáleldeý úshin, eń aldymen 2018 jyldyń 19 aqpanynda jarıalanǵan «akýtpen jasalǵan jańa álipbıdiń» kemshilikterin salystyrmaly túrde aıta keteıin:
1) Akýtpen jacalǵan áripter kompúterdiń klavıatýrasynda joq. Kompúterden qazaq tilinde mátin jazǵanda qıyndyqtar týyndady.
2) S, Sh, Iý, Ia áripteri joq. Ásirese, jańa álipbıde nelikten Sh, Iý, Ia áripteri eskerilmegen? Mysaly: Qazaqtyń «ashshy, tushshy, aıý, oıý, qoıý, qoıýlandyrý, Baıan, baıaǵy, uıa, uıat, saıahat, saıabaq, taıaq» jáne taǵy basqa qazaqtyń tól sózderin qalaı jazamyz? «sýnamı, sıtoplazma, Seılon, Selebes, Shınvalı, Súrıh, Sıalkovskıı, Soskoves» jáne taǵy basqa termın sózderdi, jer-sý attaryn, qala ataýlaryn jáne adamnyń aty-jónderin qalaı jazamyz?
3) İi, Iı/Iı (Ii, II) áripteriniń bas áripterin birdeı, al mátindik kishi áripterin uqsas etip jasaǵan. Mysaly: «İlgish, Inelik», degen sózderdi jazǵanda Ilgish, Inelik dep jazylyp, İlgish, İnelik dep oqylady jáne İ árpimen I árpin ajyratý qıyndap, túsiniksiz bolady. Sonymen qatar, «tıin, kıim, kıik» sózderin jazý qıyndyqtardy týdyrady. Óıtkeni, kishi ı/ı (I) árpi kompúterdiń klavıatýrasynda joq. Mysaly: tıin - tiIn, kıim – kiIm
4) Eger de asqana, Asqat Isqakov degen sózderdi «akýty bar jańa álipbımen» jazatyn bolsaq, ashana dep jazylyp, ashana dep oqylady, Ashat Ishakov dep jazylyp, Ashat Ishakov dep oqylady.
5) Qazaqtyń kırıllısadaǵy eń kerekti 38 dybysyn qysqartyp, 32 árippen 34 dybys jasalǵan. 32 áripten turatyn akýty bar álipbı 4 dybystyń tapshylyǵynan aýylsharýashylyq, arhıtektýra, áskerı, bıologıa, veterınarıa, geografıa, geologıa jáne mıneralogıa, zań, medısına, pedagogıka, polıtologıa, psıhologıa, sosıologıa, tarıh, tehnıka, farmasevtıka, fızıka jáne matematıka, fılologıa, hımıa, ekonomıka ǵylymdarynyń termınderin jáne spesıfıkalyq sózderin jazýǵa kelmeıdi. Jańa álipbıdiń tyǵyryqqa tireıtinin eshkim eskermegen.
6) 2018 jyldyń 19 aqpanynda jarıalanǵan «akýtpen jasalǵan jańa álipbı halyqqa unady deý qate. Ásirese, osy dıakrıtıkalyq akýtten quralǵan jańa álipbıdi IT-mamandary, jýrnalıser, bank qyzmetkerleri, kásipkerler, muǵalimder, oqýshylar, stýdentter unatqan joq.
Latyn grafıkasy negizinde álipbı jasaýdyń álemde qalyptasqan (dıgraftyq, dıakrıtıkalyq(akýttyq) jáne apostroftyq) úsh tásili bar. Biraq, fılologtar arasynda da, lıngvıser arasynda da, qoǵamda da osy úsh tásildiń bireýin qoldaıtyndar, qalǵanyna qarsy bolatyndar bar. Sebebi, latyn tańbalary qazaq tiline arnalmaǵan jáne qazaq tiliniń tól dybystyq júıesi emes.
Ekinshi bir másele, "biz túrki áleminen alystap ketpeýimiz kerek" degen pikirler aıtylyp júr. Meniń pikirim, biz qaı álipbımen de túrki álemine jaqyndaı almaımyz. Álipbı degen tańba. Aǵylshynnyń 26 tańbasyn bárimiz bilemiz, biraq bárimiz aǵylshyn tilin bilmeımiz. Sol sıaqty, túriktiki basqa, ázirbaıjandiki basqa, túrikmendiki jáne ózbektiki basqa. Sondyqtan "álipbı arqyly túrki álemine jaqyndasyp ketemiz, basqa túrik tilderin ıgerip alamyz" deý shyndyqqa janaspaıdy.
Al, Til bilimi ınstıtýtyndaǵy keıbir til mamandarynyń ǵalymdary "bir dybys - bir árip" bolǵany durys" dep, Ahmet Baıtursynulynyń jasaǵan qazaq-latyn álipbıin jón sanaıdy eken.
Bulaı bolǵan jaǵdaıda kompúterdiń klavıatýrasynda joq áripterdi qoldaný qıyndyqty jáne saýatsyzdyqty týdyratyny sózsiz. Oǵan qazirgi jastardyń kompúterden, planshetten jáne smartfonnan qazaqtyń sózderin orystyń álipbıindegi kırıll áripterimen jazyp, saýatsyzdyqtyń kóbeıýi sebep bola alady. Mysaly: "Qudaǵı ań-tań bolǵan kúıi ne derin bilmedi. Jánibektiń erke qyzy ózin álpeshtep ósirgen ájesinen de keshirim suramady" degendi «Kýdagı an-tan bolgan kýıı ne derın bılmedı. Janıbektın kyzy ozın alpeshtep osırgen ajesınen de keshırım sýramady» dep jazady.
Taǵy da aıta ketetin sebepter bar. Ahmet Baıtursynulynyń latyn grafıkasyndaǵy álipbı" 1940 jylǵa deıingi ýaqytta paıdalanylǵan, ol kezde kompúter bolmaǵan, qolmen jazǵanyn bárimiz bilemiz. Qazirgi aqparattyq tehnologıa zamanynda Baıtursynulynyń álipbıi jaramaıdy.
Úshinshi bir másele, álipbıimizdi «akýttyq dıakrıtıkalyq tańbalardan» jasasaq ta, «tóbesinde qos núktesi, astynda quıryǵy, belinde belbeýi bar akýtsyz dıakrıtıkalyq tańbalardan» jasasaq ta, tól áripterimiz kompúterdiń pernetaqtasyna syımaıdy.
Sondyqtan qansha jerden qosymsha arnaıy kompúterlik baǵdarlama jasaǵanymyzben, qıyndyqtar arta túsedi. Óıtkeni, standartqa saı emes, ıaǵnı, klavıatýradaǵy 26 áripten tys «dıakrıtıkalyq akýty bar álipbı» bolǵandyqtan problema kóbeıedi.
Eger aqparattyq tehnologıa salasynda eshkimnen kem bolmaı, álemdik deńgeıge shyǵamyz desek, shıkiligi kóp «akýty bar 19.02.2018 jyly bekitilgen jańa álipbıden» bas tartýymyzǵa týra keledi.
Sondyqtan, o bastan aıtylǵan Elbasynyń negizgi ıdeıasy boıynsha kompúterdiń pernetaqtasyna (klavıatýrasyna) yńǵaılap, qazirgi zaman talabyna saı bolatyndaı, latynnyń 26 árpinen dıgraftyq tásilmen qazaq-latyn álipbıin jasaý bolǵandyqtan, úlesimdi qosý úshin óz nusqamdy usynyp otyrmyn.
Osy tusta til mamandarynyń jibergen dıgrafqa baılanysty oryn alǵan kemshilikterin de salystyrmaly túrde aıta keteıin:
11.09.2017 jylǵy Parlamentte qaralyp, halyqqa usynylǵan Sh. Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytýdyń respýblıkalyq koordınasıalyq-ádistemelik ortalyǵynyń dıgraftan turatyn qazaq-latyn álipbıiniń jobasynda sátsiz shyqqan Ae, Ng dıgraftary boldy.
Oǵan dálel "cábiz", "Nábı" sıaqty sózderdi tergende "saebiz", "Naebi" orys tilindegi anaıy sózder shyqqanyna halyqtyń qarsy bolǵanyn eske túsire keteıin.
Sonymen qatar, qazaqtyń "túngi", "sengen" sıaqty sózderin tergende "tuengi" dep jazylyp, "túńi" dep, al "sengen" dep jazylyp "seńen" dep oqylady ǵoı. Mine, osyndaı kemshilikter oryn alǵan soń, buqaralyq aqparat quraldarynda jáne áleýmettik jelilerde halyq qarsylyq tanytqany týraly jarıalanyp, qabyldanbady.
Al, meniń jobamda ondaı kemshilikter joq. Óıtkeni, men qazaq tiliniń fonetıkasyn, leksıkasyn, orfografıasyn jáne gramatıkasyn saqtaı otyryp, dıgraftardy paıdalanǵanda sóz qurylymdarynyń aǵylshyn jáne orys tilderinde kezdesetin anaıy sózderdiń oryn almaýyn eskerip, qazaq álipbıiniń latyn grafıkasyndaǵy jańa nusqasyn jasaǵanmyn.
Óz jobamda kırıllısadaǵy qazaq álipbıiniń eń kerekti degen 38 dybysyn 36 árippen saqtaýǵa tyrysqan bolatynmyn. Sebebi, olaı etpegen jaǵdaıda qazaq aqyn-jazýshylarynyń jáne ǵalymdarynyń ótken ǵasyrdan bastap osy kezeńge deıingi orny tolmas eńbekteri men shyǵarmalaryn qazaq-latyn álipbıine kóshirý múmkin bolmaıtynyn eskerdim.
Osy jobamda latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq alfavıtinde dıgraftardy qoldanýdy qarastyrdym. Osylaısha ózge tilde kezdespeıtin qazaqtyń 9 tól áripteriniń tórteýin (Á - Aa, Ǵ - Gh, Ó - Oe, Ú -Ue) dıgrafpen, al beseýin (İ - I, Q -Q, ń –h, U -U, h - h) bir dybys bir árippen belgiledim. Sondaı-aq, qazaq álipbıindegi ózge ulttarmen ortaq 2 áripti (J - Zh, Sh - Sh) jáne orys tilinen engen 3 áripti (Ch - Ch, Iý - Jw, Ia - Ja) dıgrafpen kórsettim. Tek qana, qazaqtyń «ashshy» jáne «tushshy» degen eki-aq sózinde kezdesetin bir áripti (Sh - Sch) trıgrafpen belgiledim.
Tek, daýysty dybystardan keıin kezdesetin «ń» árpin – «h» árpimen belgiledim. Egerde «h» árpi daýyssyz dybystan keıin tursa, dıgrafty quraıdy jáne «vızýaldi» túrde ońaı oqylady.
Tól áripterimizdiń ishinde jıi qoldanylatyn áripterdiń biri «ń» árpine baılanysty qazaq tilinde sózder jáne jalǵaýlar óte kóp.
Qazaq tilindegi sózderdiń turqy uzyn bolý sebebi, tek «ń» árpine qatysty jáne «-yń, -iń, -dyń, -diń, -nyń, -niń, -tyń, -tiń, -syń,-siń» sıaqty spesıfıkalyq jalǵaýlarǵa baılanysty ekenin anyqtadym.
Ásirese, jalǵaý túrinde sózdiń turqyn uzartatyn bolǵandyqtan dıgraf retinde «nh» qoldanýdyń ornyna latynnyń «h» árpin qoldanýdy jón sanadym. Mysaly: aldyń-aldyh, aıttyń-ajttyh, keldiń-keldih, kettiń-kettih, ketkensiń-ketkensih, kúreń-kureh, qyzyń-qyzyh, ulyń-ulyh.
Keıde, «ń» árpi sóılem arasyndaǵy keıbir sózderde 2-3 ret kezdesedi. Sondyqtan, «ń» árpiniń «turqy uzyn, kúrdeli sózderdiń» arasynan oqylýy ońaı bolyp, kózge kúsh túsirmeı, vızýaldi túrde tez qabyldanýy úshin, latynnyń «h» árpimen belgiledim. Mysaly: aıtqanyńnyń-ajtqanyhnyh, myńnyń-myhnyh, áńgimeńniń-aahgimehnih, tańyńnyń-tahyhnyh jáne taǵy basqa sózder.
Qazaq tilinde sırek kezdesetin keıbir áripterdi dıgraf jáne trıgraf túrinde qaldyrýǵa tyrystym: SH-Sch, Iý-Jw, Ia-Ja. Mysaly: ashy-aschy, aıý-ajw, uıa-uja.
Termın sózderde, jerdiń ataýlarynda, adamnyń aty-jónderinde ǵana kezdesetin áripterdiń jazylý erejesi: CH-Ch. Mysaly: Chılı-Chjlj, Ivanovıch-Jvanovjch, Shevchenko-Shevchenko.
Men jasaǵan nusqa ınjenerlerge, kásipkerlerge, barlyq saladaǵy mamandarǵa, ásirese IT-tehnologıa mamandaryna, jýrnalıserge, bank qyzmetkerlerine, muǵalimderge, jastarǵa, oqýshylarǵa, stýdentterge, magıstranttarǵa, doktoranttarǵa óte yńǵaıly.
Onyń ústine halyqaralyq termınderdi ıgerýde, qazaq tilin damytýda jáne aqparattyq tehnologıalardy jetildirýde óte mańyzdy.
Halyqtyń pikirin bilý úshin ata-anam áleýmettik jelilerge meniń nusqamdy salǵan kúnnen bastap, kópshilikten qoldaý taptyq.
Ár túrli saıttarda jáne basqa buqaralyq aqparat quraldarynda qazaq-latyn álipbıine qatysty meniń jobam keńinen taratylyp, talqylandy. «dıgraftardan turatyn Abzaldyń usynǵan latyn alfavıtimen jazylǵan sózder ońaı oqylady, ári áripteri este tez saqtalady», onyń ústine «kompúterde eshqandaı qıyndyqsyz jazýǵa bolady» dep unatqan qoldaý bildirýshiler meniń nusqammen tanys bolǵandardyń basym kópshiligin quraıdy.
Aıta ketetin eń basty másele, 22.06.2017-15.07.2017 jyly, ıaǵnı 23 kúnniń ishinde men kompúterdiń pernetaqtasyna laıyqtap, qazaq-latyn alfavıtine qatysty dıgraftar arqyly 4 birdeı jańa nusqa jasap bitirgen edim. Sonyń ishindegi eń sátti shyqqany qazirgi usynyp otyrǵan 1-nusqam ekenin túsindim.
Osy 1-shi nusqamdy 29.06.2017 jyly dıgraftyq jolmen jasap bitip, latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tili álipbıi «ABZALalphabet» - dep ataǵan bolatynmyn.
Búginde, IT-tehnologıa (Internet, E-mail, Viber, Facebook, WhatsApp, MS-Office, Windows, Unix, E-money, E-commerce, Web-banking, 1C-býhgalterıa jáne 1C-kásiporyn) adam ómirinde mańyzdy rol atqarady. Onsyz kúndelikti ómirdi kózge elestetý múmkin emes.
Eger, qazaq-latyn álipbıi kompúterdiń pernetaqtasynda joq áripterden quralsa, mátindi terý qıyndaıdy jáne E-commerce, Web-banking, 1C-býhgalterıa jáne 1C-kásiporyn arqyly jiberilgen mátinder oqylmaı qalady.
Sondyqtan, men latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq-latyn álipbıin (ári qaraı, «ABZALalphabet álipbıi») kompúterdiń pernetaqtasyndaǵy 26 áripten dıgraftyq tásildi qoldaný arqyly jasadym.
Dıgraftyq tásildi qoldanyp qazaq-latyn álipbıin jasaý sózdiń turqyn uzartady degen pikirlerden keıin, ana tilimizdiń fonetıkasy, leksıkasy, orfografıasy jáne gramatıkasy boıynsha tól áripterimizge qatysty erekshelikterdi eskere otyryp, kúrdeli sóz qurylymdaryna salystyrmaly túrde zertteýler júrgizýge týra keldi.
Osy zertteýlerdiń nátıjesinde tól áripterdiń ishinde tek bir ǵana «ń» árpin dıgraf retinde tańbalaý sózderdiń turqyn uzartatyndyǵyna sebep bolatyny dáleldendi. Buǵan dálel retinde Til bilimi ınstıtýtyna usynylǵan qazaq-latyn álipbıine qatysty jasaǵan (tórt nusqamnyń ishindegi) 2-shi jáne 3-shi nusqalarymdy aıtýǵa bolady. Osyǵan baılanysty zertteýlerimdi júrgizý barysynda, 2017 jyldyń 29 maýsymynda jasap bitken 1-shi nusqamnyń, ıaǵnı ABZALalphabet álipbıiniń sátti shyqqan týyndy ekenin anyqtadym.
Men 1-nusqamda tól áripterdiń ishindegi «ń» árpiniń tańbasyn dıgraf retinde paıdalanbaı, tek «h» árpiniń jeke tańbasymen belgilen edim. Sóıtip, ABZALalphabet álipbıindegi dıgraf retinde jazylatyn tól áripterdiń eshqaısysy sózderdiń turqyn sonshalyqty uzartpaıtyny jáne jeńil oqylatyny anyqtaldy.
Sonymen, óz nusqalaryma zertteýler júrgizýdiń nátıjesin qorytyndylaı otyryp, jasaǵan saraptamalarymnyń arqasynda, latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıine «dıgraftyq tásildi qoldaný sózdiń turqyn uzartyp, oqýǵa da, jazýǵa da qıyndyq keltiredi» degen tujyrym joqqa shyǵaryldy. Mysal retinde osy sóılemdi osy nusqaǵa aýdaryp oqyp kórelik:
Sonymen, oez nusqalaryma zerttewler zhuergizwdih naatjzhesin qorytyndylaj otyryp, zhasaghan saraptamalarymnyh arqasynda, latyn grafjkasyna negizdelgen qazaq aalipbjine “digraftyq taasildi qoldanw soezdih turqyn uzartyp, oqwga da, zhazwgha da qjyndyq keltiredi” degen tuzhyrym zhoqqa shygaryldy.
ABZALalphabet álipbıi ǵylymnyń kez kelgen salasynda áskerı salada, qurylys jáne sáýlet salasynda, ekonomıka jáne qarjy salasynda, bank júıesinde jáne bıznes salasynda «elektrondyq formada» jiberiletin qazaq tilindegi mátinder men qujattar tez joldanyp, ózgerissiz qabyldanatyn jáne ońaı oqylatyn bolady.
Eń mańyzdysy, men jasaǵan ABZALalphabet álipbıdi qoldaný IT-tehnologıanyń barlyq salasy úshin óte tıimdi. Ásirese, 1C-býhgalterıa jáne 1C-kásiporyn baǵdarlamalary arqyly salyq ınspeksıasyna toqsandyq jáne jyldyq esepterdi joldaý qıyndyqtardy týdyrmaıtyn bolady.
Sonymen qatar, ABZALalphabet álipbıin paıdalana otyryp kompúterde, planshette, smartfondarda qazaq tilinde mátinderdi terý, ǵylymı termın sózderdi jáne spesıfıkalyq salalyq sózderdi jazý óte yńǵaıly.
Bastysy, qaıda bolsańyz da, qazaqsha mátin terý úshin arnaıy baǵdarlama izdep, ony júktep júrmeısiz. Kırıllısadaǵy qazaq álipbıi sıaqty jáne «19.02.2018 jylǵy bekitilgen dıakrıtıkalyq akýty bar álipbı» sıaqty «arnaıy baǵdarlamadan turatyn klavıatýraǵa» táýeldi bolmaısyz.
Iá, «ABZALalphabet álipbıiniń» yńǵaıly ekeni sol, álemniń kez kelgen túkpirinen, ıaǵnı qaı memlekette júrseńiz de, kerekti aqparattardy qazaq tilinde jazýǵa, oqýǵa, qabyldaýǵa nemese joldaýǵa bolady.
Sondaı-aq, kompúterdiń pernetaqtasyndaǵy áripterden ǵana quralǵan ABZALalphabet álipbıiniń basty erekshiligi, qazaqsha mátinderdi jyldam jazý múmkindiligine ıe bolýǵa septigin tıgizedi.
Abzal Dáýrenbekuly Myrzash,
Qazaq-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetiniń
Aqparattyq tehnologıalar fakúltetiniń 2-kýrs stýdenti
