Úkimet otyrysynda Ulttyq ekonomıka mınıstri Tımýr Súleımenov áleýmettik mańyzy bar azyq-túlikterdiń nege qymbattaı beretinin túsindirdi?!
Mınıstr alǵa tartyp otyrǵandaı, ótken aptada azyq-túliktiń baǵasy 0,2 paıyzǵa ósken. Al jyldyń basynan beri azyq-túlik baǵalarynyń qymbattaýy 1,9 paıyzdy quraǵan. Halyqqa eń qajetti azyq-túlikterdiń baǵasynyń arta berý sebebin mınıstr syrttan keletin ımport ónimderdiń kóptigimen salystyrdy. Sondaı-aq Súleımenov myrza tek Qazaqstanda ǵana emes, Eýrazıalyq Ekonomıkalyq odaq naryǵynda qymbatshylyqtyń órship turǵanyn alǵa tartty.
«Azyq-túlik baǵasynyń negizgi ósý sebepteri Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq naryǵynda ónimderdiń qymbattaýy men taýarlardyń ózindik quny quramynda ústeme shyǵystardyń ósýine baılanysty. Jalpy, biz birqatar ónimderdi syrttan ımporttaımyz. Qanttyń basym bóligi ımporttalady. Taýyq etiniń 50 paıyzy AQSH-tan ımporttalady. Kúrish pen qyryqqabattyń da baǵasy da aıtarlyqtaı ósim bergen. Sol tárizdi áleýmettik mańyzy bar ózge de ónimderdiń baǵalary ósken. Bulardyń deni ımporttalatyn ónimder. Buǵan qosa janar-jaǵarmaı baǵasy men ózge de komýnaldyq shyǵystar tólemi óskendikten de ónimderdiń baǵasy qymbattap otyr»,-dedi Ulttyq ekonomıka mınıstri Tımýr Súleımenov.
Jalpy, bizdiń atqarýshy bılik buǵan deıin eldegi ınflásıany aýyzdyqtaý maqsatynda túrli áreketterdi qolǵa aldy. Tipti Úkimet «qaı oblysta baǵa aspandasa, sol aımaqtyń ákimi jaýapqa tartylady» dep bar salmaqty ákimderge salǵan kezderi de boldy. Osydan keıin ár aımaqtyń ákimderi qymbatshylyqpen bel sheshe kúresip «baǵany ósirgenderdiń basy ketedi» dep jergilikti kásipkerlerge shúılikti. Ákimder bazar aralady. Ákim kelgende arzan baǵany qoıyp, ákim ketken soń demde taýarynyń baǵasyn ózgerte qoıyp, saýdagerler ákimdi aldady. Mine, bizdegi ınflásıamen kúrestiń syqpyty osylaı qalyptasty.
Biz qymbatshylyqpen osylaı kúresip jatqan tusta Orta Azıa elderindegi biraz memleketter ınflásıaǵa qarsy naqty-naqty sharalardy qolǵa aldy. Mysaly, Túrkıa eli qymbatshylyqqa oraı elde baǵalary arzandatylǵan áleýmettik memlekettik dúkender jelisin ashty. Armenıanyń aımaq basshylary óniminiń baǵalaryn ósirmeýi úshin jergilikti kásipkerlerine salyqtyq jeńildikter qarastyryp kelisimge keldi. Ázirbaıjan úkimeti otandyq bıznesin qoldaıtyn qarjylaryn eselep kóbeıtti. Grýzıa agrarıılerine agro-ónim egetin jerdi arzandatyn bere bastady. Ras, mundaı áreketter bizde de bar. Biraq bizdegi baǵdarlamalardyń basy jap-jaqsy bastalyp keledi de, arty sıyrquıymshaqtanyp ketedi.
Buǵan qatysty ekonomıs-sarapshy Dáýren Aryn bolashaqta ımport ónim bizdi qutqarmaıtynyn ashyp aıtty.
«Biz bir ǵana Almatyny mysal etelik. Almatyny Qazaqstannyń qarjy ortalyǵy deımiz. Biraq qala ózin-ózi áli tolyq otandyq ónimmen qamtı almaı otyr. Oblystardan keletini bar, qalada kásiporyndardyń shyǵaratyny bar qala turǵyndary tutynatyn ónimniń 40 paıyzy ǵana otandyq ónim (!). Al qalǵan 60 paıyzyn syrttan ákelemiz. Otandyq ónimniń ózi naryqqa óz baǵasyna shyǵarylmaıdy. Bizde deldaldar kóp. Mysaly, qus fabrıkalarynda otandyq jumyrtqanyń bir danasy 10 teńge bolsa, ony aradaǵy deldaldar satyp alady da ústinen paıda kórý úshin dúkenge 15 teńgeden ótkizedi. Dúkender paıda kórý úshin bir dana jumyrtqany 20-25-30 teńgeden satady. Mine, bizge osy deldaldar máselesin sheship alý kerek. Import ónimderdi de qymbattatatyn aradaǵy deldaldar. Mysaly, Qytaıda bir ananas 80 teńge. Degenmen kedendik baj salyǵy bar. Jol tasymaly bar. Keden aýmaǵynda taýardy ákelý kezinde qosylatyn qosymsha qun salyǵy bar. Deldaldardyń qosatyny bar. Sonyń barlyǵy qosylǵanda sol ananas Qazaqstan naryǵyna engende 500-600-800 teńgege satylady. Osy máselelerdi sheshpeı bizdegi jaǵdaı rettelmeıdi. Sondyqtan úkimet mundaı jaıttarǵa mán berýi kerek»,-deıdi sarapshy Dáýren Aryn.
Al ekonomıka ǵylymynyń doktory, Maral Tórtenovanyń aıtýynsha, biz úshin azyq-túlik qaýipsizdigin oryndaýdaǵy talapty kúsheıtý kerek.
«Qymbatshylyqtan qutylý úshin azyq-túlik qaýipsizdigin kúsheıtý kerek. Ol úshin birinshi kezekte syrttan ákelinetin azyq-túlik ónimderine belgili bir mólshermen shekteý qoıyp, otandyq azyq-túlik óndirýshilerdiń jumys isteýine múmkindik berý kerek. Jalpy, bizde otandyq óndiristi baqylaý jaǵy kemshin. Sebebi, bizde sýbsıdıa júrgen jerde korrýpsıa qosa júredi. Qandaıda bir kásiporyn sýbsıdıa alǵysy kelse, tamyr-tanysyn izdeıdi. Sol arqyly qolyna qarjy alady. Artynan ol qarjyny naqty qaı salaǵa jumsady, ony da baqylaý jaǵy az. Sýbsıdıa alyp alyp, ony qandaı da bir ónim óndirýge otandyq taýar shyǵarýǵa jumsamaı, kerisinshe, kólik minip alǵan adamdardy da kórip júrmiz. Osynyń barlyǵy baqylaýdyń kemshindigi, jaýapkershiliktiń joqtyǵy. Úkimet sýbsıdıa, dotasıa berdi me, qatań baqylaý kerek. Ónim aldy ma, kórsetkishi qandaı, jetistigi ne?! Osy jaǵy zerttelýi qajet. Bizdiń ımport tasqynynan qutyla almaı, ımportqa basylyp jyl saıyn ınflásıany órshitip otyrǵan sebebimizdiń biri osy. Al ımportqa baılanǵan eldiń ekonomıkasynyń qanat jaıýy qıyn»,-dedi ekonomıs-ǵalym Maral Tórtenova.
Maman Maral Tórtenovanyń paıymdaýynsha, bizdegi baǵanyń negizsiz ósýine jol beretin myna faktorlar:
- Jergilikti ákimder kásipkerlerge qyzyqty mehanızmder usyna almaıdy. Baǵany ósirmeseń, mynadaı jeńildikter qarastyrylady, salyqtyq jeńildikter bolady, -degen tárizdi.
- Munaı ónimderi naryǵy qatty monopolıalanyp ketti. Munaı óńdeıtin zaýyttardyń jekelegen qolǵa ótýi, olardyń básekelesterin naryqqa ótkizbeýi, ónim baǵasyn ósire qoıýy, janarmaı baǵasyn ósirdi. Osydan baryp kásipkerler tasymal shyǵyny óskennen keıin ónim baǵasyn ósire qoıady.
- Tarıfterdiń jekelegen monopolıserdiń qolynda bolýy. Jylý, jaryq, sý shyǵynynyń qymbattaýy da ónim baǵasyna tikeleı áser etedi.
- Memlekettik satyp alý kezindegi qarjynyń durys bólinbeýi. Qarjynyń tamyr-tanysqa berilýi.
«Mine, eń negizgi osy máselelerdi mınıstrlik sheshý tıis. Ózderińiz baıqaǵandaı, máseleniń barlyǵy tehnıkalyq sıpattaǵy qatelikter. Osyǵan oraı, áreket etip atalǵan jaıttardyń túıinin tarqatqanda otandyq ónim básekege qabiletti bolady da, ımportty yǵystyryp shyǵarýǵa múmkindik ashylar edi» deıdi Maral Tórtenova.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
