Keshe Reseı úkimetiniń qarjy mınıstriniń orynbasary Alekseı Moıseev aldaǵy úsh jylda Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valútaǵa ený prosesin jedeldetý kerektigin basa aıtty. Moıseevtiń paıymdaýynsha, ortaq valútaǵa ený Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Reseı, Belarýs, Armenıa elderin ekonomıkalyq qıyndyqtan alyp shyǵady. «Ortaq aqsha odaqtyń kelisimine sáıkes 2025 jyldary tolyq iske qosylyp, emin-erkin aınalymǵa shyǵa bastaǵany jón» dedi Alekseı Moıseev.
Al endi bul bastama rasymen de tıimdi me? Ortaq valútaǵa enetin bolsaq, ulttyq teńgemizdiń taǵdyry qandaı bolmaq? Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqty ortaq valúta qutqara ma? Buǵan senimdi bolý kerek pe? Biz osy saýaldardy otandyq ekonomıka salasynyń mamandaryna qoıyp kórdik.
Aldymen teńge jaıynda..
Ortaq valúta máselesi kóterile qalsa boldy, qarapaıym kópshilik «teńge joıylady. Onyń ornyn basatyn jańa aqsha shyǵady» degen oılarǵa erik beredi. Bul arada ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Jumadilda Baıahmetovtyń paıymdaýynsha, ortaq valútaǵa ený júıesi erte me, kesh pe oryn alatyn nárse. Biraq bul arada «ulttyq valútamyz teńge joıylady» deý orynsyz.
«Ulttyq valútalar ishki saýda-sattyqtaǵy ótem quraly retinde paıdalanýda qalady. Qarapaıym halyq ishki naryqta sol burynǵysynsha teńgemen saýda-sattyǵyn jasaı beredi. Bul arada «teńge joıylady eken, ortaq valútaǵa ensek, ulttyq valúta bolmaıdy eken» dep dabyra týdyrýdyń esh qajeti joq. Menińshe, «jańa ortaq valúta ulttyq valútalardan joǵary turatyn, halyqaralyq saýda-sattyqtyń ótem quraly jáne ulttyq qazynalarda saqtaýǵa bolatyn senimdi qundy qaǵaz retinde ómirge keledi» degenge kóbirek sený kerek. Sonda ár el ekonomıkasynyń tamyry sanalatyn ózderiniń ulttyq valútalaryn saqtap qala alady. Jalpy, ortaq valúta týrasynda sóz etkende «2020-2025 jyldary Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda dollardy jańa valúta almastyrý tıis» dep áldeqashan josparlanǵan bolatyn. Munyń basty sebepteriniń biri – AQSH-tyń syrtqy qaryzynyń ósýi, aınalymda artyq dollardyń tym kóbeıip ketýi jáne basqa dúnıeler. «Eger ortaq jańa valúta aınalymǵa ense, odaq aıasyna birikken elderdiń jalpy ishki ónimi kóteriledi» dep boljanýda. Negizinen, qazir Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valúta júıesine ený qazir qyzý talqyǵa túsip jatyr. Bireýler odaq aıasynda ortaq valúta rúbl bolady dese, endi biri ol altyn dep atalady, - dep júr. Qalaı desek te, jańa valútaǵa ený zaman talaby. Sondyqtan «ortaq valútaǵa engen tusta ulttyq valútamyz teńge joǵalady. Barlyǵymyz birdeı ortaq valúta ustaımyz» deý orynsyz. Munyń barlyǵy ár eldiń ulttyq valútasyn turaqtandyryp, qazynadaǵy jıǵan qoryna degen senimdilikti kúsheıtý úshin týyndap otyrǵan jaıttar»,- deıdi ǵalym Jumadilda Baıahmetov.
Degenmen, aıdyń eki jaǵy bolatyny tárizdi bul máseleniń de durys jáne burys tustary barshylyq eken.
Durysy...
«Barometr» taldaý-saraptamalyq ortalyǵynyń sarapshysy Dáýren Arynnyń aıtýynsha, ortaq valútaǵa enýdiń ózindik tıimdi tustary bar. Sarapshynyń baıyptaýynsha, qazir biz úshin AQSH valútasyna táýeldi bolýdan góri osy joldy tańdaǵan tıimdirek.
«Qazir AQSH-tyń qarjy júıesi eshqandaı qarjylyq qundylyqpen qamtamasyz etilmegen 500 trln dollardy álemdik aınalymǵa shyǵaryp jiberdi. Mundaı qarjyny birden aınalymda ıgerý múmkin emes. Árbir eldiń ulttyq valútalarynyń qunsyzdanýyna munaı baǵasynan bólek osy úrdis te áserin tıgizip otyr. Sondyqtan dollardyń bir bóligin aımaqtyq ortaq valútalarǵa almastyryp, osy arqyly dollardyń qunyn meılinshe túsirýdi oılastyrǵan jón. Integrasıalyq úderis jedeldeý úshin ortaq valúta bizge kerek. Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda dollarmen esep aıyrysýdyń asa qajettiligi joq. Sondyqtan odaq aıasynda dollardy qoldanystan shyǵara alsaq bul durys. Qazir bizdiń ulttyq qorymyzdyń 60 paıyzy dollarmen jınaqtalyp otyr. Mine, bizge osy 60 paıyzdyń kólemin tómendetý kerek. Kerisinshe, onyń oryna odaq aıasynda qoldanysqa enýi múmkin ortaq valútany engizsek, sol senimdirek bolady. Ortaq valútany aınalymǵa engizý asa qıyn dúnıe emes. Ár memleket Ulttyq qoryndaǵy dollardyń massasyn azaıtyp, onyń ornyna ortaq valútany sala bastasa boldy, bul másele ózinen ózi sheshile bastaıdy. Sondyqtan bolashaqta ekonomıkalyq turaqsyzdyqtan, ulttyq valútanyń qunsyzdanýynan qashý úshin mundaı qadamǵa barǵan durys»,-deıdi sarapshy Dáýren Aryn.
Sarapshynyń paıymdaýynsha, Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valúta ener bolsa, bul odaqqa engen elder arasynda tepe-teńdik týǵyzady. Ortaq valúta baǵamy barlyq memlekette birdeı bolǵannan keıin ınflásıa qaıta-qaıta «sekiris» bermeıdi. Ulttyq qorǵa degen senim artady. «Eksport-ımport qatynasynda da baǵa turaqtylyǵy ornap, senimdilik paıda bolady. Sondyqtan muny qoldaý kerek»» deıdi maman.
Burysy
Al qarjyger Arman Mýsınniń paıymdaýynsha, ınflásıa ólshemderi men ekonomıkalyq túsim máselesinde bes eldiń arasynda tepe-teńdik bolmaı jatyp ortaq valúta júıesine enemiz deý durys emes.
«Ortaq valúta bolýy úshin Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq aıasyndaǵy elderdiń makroekonomıkalyq kórsetkishteri teń bolýy kerek. Inflásıalyq deńgeı, memlekettik búdjet, aqsha-nesıe saıasaty, olardyń paıyzdyq ústemesi, salyqtar, valútalyq zańdar barlyǵy birdeı bolýy tıis. Al bul arada bes el bes túrli zań ustanyp otyr. Osynyń barlyǵyn naqty bir baǵytqa qoıý kerek. Mysaly Reseıge qarsy Batys sanksıa salyp edi, jaǵdaıy ne boldy?! Ekonomıkasy munaıǵa ǵana baılanyp turǵan elder Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda ortaq valúta engizýdiń aldynda durystap oınaýy tıis. Munyń barlyǵy Reseıdiń oılap otyrǵany. Ekonomıkasy turaqsyzdanyp, rýbli qunsyzdanyp, sanksıa qysyp bara jatqan Reseı qazir osylaı tyǵyryqtan shyqqysy keledi. Biraq qazir Reseıdi eshqandaı jańa aqsha qutqarmaıdy. Odaqqa múshe elderdiń ekonomıkalyq qarqyny birdeı bolmaı, ortaq valútaǵa ený durys emes. Ekonomıkalyq tepe-teńdik bolmasa, ortaq aqshanyń jumys isteýi qıyn. Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq elderiniń ekonomıkalyq jaǵdaıynyń ártúrliginen-aq mundaı ortaq valútaǵa enýdiń daǵdarystan qutyla almaıtynyn túsine berýge bolady. Sondyqtan bul arada Reseı aıtty, biz kóndikke salynýdyń esh qajettiligi joq. Aldymen oılaný kerek. Ekonomıkany tolyq zerttep almaı, ortaq valútaǵa asyǵys enýge bolmaıdy »,-deıdi qarjyger Arman Mýsın.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
