Myńdaǵan jyldar boıy Altaı men Atyraýdyń arasynda mal baqqan, qala salǵan, Jibek joly boıynda saýda deńderin soqqan qazaq, ejelden tabıǵatpen etene baılanysta bolǵan, qoıyn kúndiz uly, jylqysyn qyzy baqsa, túnde týquıryqty er-jigitter baqqan, juldyzdy aspandy tolyǵymen meńgergen, astronomıalyq bilimderi ushan-teńiz bolǵan. Aspan bilimderi arqyly aýa raıyn ýaǵynda baqylap, maldaryn túrli jaratylystyq apattardan aman saqtaǵan, sondyqtan da ata-babalarymyz kúnmen birge kúlip, kúnmen birge muńaıǵan.

Qazaqtar planetanyń bárin jaqsy bilgen, olar temirqazyqty qarańǵy túnde ózderine jol baǵdar kompas etken, onyń mańyndaǵy eki juldyzdy aqboz at, kókboz at dep atady. Jetiqaraqshy (jetigen, jeti qart) túngi mal kúzetindegi saǵat boldy.  Merkýrııdi qazaqtar tańsholpan, ne kishi sholpan dep atady. Iýpıterdi-esekqyrǵan, marsty-qyzyl juldyz, blıznestty-qos juldyz, sırıýstty- súmbile dep atady. Al úrkerge qarap jyl men kúntizbe aýystyryp otyrǵan. Úrkerdiń aýýyna qarap kún raıynyń ózgerisin boljap otyrǵan. Ár aıdaǵy úrker men aıdyń toǵysýyn (toǵys) kúndi qatty baqylaǵan, sol kún ashyq bolsa aı jaıly, al jaýyn-shashyn bolsa, aıda sondaı jaýyn-shashyndy dep maldy qadaǵalap baqqan. Úrker jerge jaqyndady kóktem keldi dep jyl aýysatyn mezgildi, 22 naýyryzdaǵy kún men túnniń toǵysyn aldyn ala bilgen. Úrker jerge túspeı jer qyzbaıdy dep kóktemgi egis jumystaryn da soǵan qarap belgilegen. Kúnniń uzaryp-qysqarýyn óleń jyrlarǵa qosyp, «toqsanda torǵaı adym, qańtarda qarǵa adym, aqpanda at adym, shildede shyl adym uzarady» degen.

Baıyrǵy qaza dástúrli kún kúntizbesin qoldanǵan, onda kún qaısy shoq  juldyzynyń tusynda bolsa, sol shoq juldyzymen atalǵan. Jyldyń basy kóktemgi kún men túnniń teńelýi boldy. Jyl qaıyrý esebin on eki haıýanattyń atymen atap, 22 naýryzda adam jasqa tolady degen, naýryz kóje ishkende bir jas qosyldy dep, jańa jasyń qutty bolsyn dep tilek aıtqan. Kóktemgi teńelýdi jańa jyl basy dep ataǵan.

Jurttyń bári aspanǵa qarap  juldyzdy tanyp, jyl basyn bilmeýi múmkin, sol sebepti qazaqtar tórt mezgilge qaraı  kóship-qonyp mal baqqanda, at baılaıtyn mama aǵashty almaı sol boıy qaldyryp ketetin. Sonyń kóleńkesine qarap jańa jyldy biletin bolǵan.

Naýryz sózi Qarahanıtter kezeńinen (H ǵasyrdan) burynǵy parsy mádenıetiniń órleýi kezeńinde bizge sińdi, paryssha naý-jańa, rýz-kún maǵynasynda.

Naýryz yrys, bereke ákeletin kúni. Mysalǵa: búgin Rýmı(shamsı) kúntizbesi 3 naýryz bolsa, Hıdjrı kún tizbesinde 9 erejep, Mıladı kún tizbesinde 16 naýryz. Mine ortasynda bir jetidep aıyrmashylyq bar. Qazaqy (shamsı) kún tizbe Rýmı tizbesine sáıkes keledi, batys qazaqtarynda dástúrge aınalǵan kórisý kúni osy marttyń basynda bastalady. Osy kúnen bastap naýryz toıy bir aıǵa jalǵasady, ár atanyń balalary sol aıdaǵy on bes taq kúndi jerebe tastap bólisip alyp, shamsı kún tizbesiniń taq kúnderi qystan qalǵan barlyq dámin qazanǵa salyp, taı qazanda kóje qaınatyp, eldi qonaqqa shaqyrady, qatyǵyn mol qosyp, qystaı jegen etten jınalǵan holesterındi eritedi.

Jyl boıy ıt tirlikpen yryldasyp, birin-biri renjitip alǵan aǵaıyn-týys, kórshi-qolań, (áıelder ózinshe, erler ózinshe) tós soǵystyryp ketken haqysyn halal etedi, adamdar arqa-jarqa qushaqtasyp, jyly júzdermen amandasqanda, ortadaǵy renishteri óship, kúnálar aǵash japyraǵy jerge tógilgendeı tógiledi. Solaı jańa  jyldy shat kóńilmen, kúnásyz bastaıdy. Ol kúni qatty aıqaılamaıdy, eshkimdi renjitpeıdi, ábes sóılemeıdi, kir jýmaǵan, saparǵa shyqpaǵan. Qystaýdan maldy kókteýge kóshýdi osydan soń aýa raıyna qarap belgilegen.

Tós soǵystyrýdyń mańyzdylyǵy týraly mynadaı áńgime el ishinde bar, bir eldi mekenniń ákimi óte jemqor, halqyna qatal bolady, ondaǵy abyz aqsaqaldar duǵa jasaıdy, artynsha ákim taǵynan qulaıdy, ornyna basqa ákim keledi olda aqash, taq, áıel úsheýiniń azǵyrýyna túsedi, az ótpeı taqýalardyń duǵasy men jyly ornynan ketedi, jańa kelgen ákim kele sala, halqyna bir-bir jumyrtqa ákelýge pármen beredi, ertesi qaıtadan alyp ketińder deıdi. Osydan soń ákimge duǵa ótpeıdi, aqsaqaldar ımannyń dámin ala almaı qınalady, úlken ǵulamaǵa baryp sebebin suraǵanda, senderdiń bir-birlerińe haqylaryń ótip ketken, sondyqtan da sizder kúná arqalaǵan jan bolyp tursyzdar, kúnáhardyń duǵasy qabyl bolmaıdy. Sizder jınalyp tós soǵystyryp haqylaryńyzdy halal etińizder sonda bári ornyna keledi deıdi.

Naýryzda jumbaq aıtys jasaıdy, aıtys taqyryby el-jer amandyǵymen bastalyp, tabıǵat taný, astronmıa(aspan álemi, aýa raıy, kún men tún) bilimi haqanda órbıdi.

Qyz-kelinshekter jigittege kójemen qosa «uıqy ashar» tamaǵyn daıyndasa, jigitter jaǵy qyzdarǵa káde-sı tartý etedi, úlkenderge «bel kóter» dep qystan qalǵan súrini aldaryna tartady. Kári jilikte qasıet bar dep sengen, ony qystaı jemeı saqtap, qystan aman-esen shyqtyq dep kójege qosyp qaınady, úı ıesi ózi jaqsy kórgen balaǵa beredi. Ol balanyń ákesi ony qorasynyń mańdaıshalyǵyna ury-qarydan qorǵaıdy dep ilip qoıatyn bolǵan.

At jarysy, palýan, teńge ilý, qyz qýar, jamby atý, arqan tartys syndy ulttyq oıyndarǵa ulasady. Myqtylarǵa óz kádesin berdi.

Naýryz jyry ulttyq ádebıetimizdegi basty janrdyń biri, onda jyrshylar at ústinde alystan tolǵap jyrlaıdy, aqsaqaldar óleńdete bata, tilekterin tógedi.

Qahary qatty qysta otyn óshirmeı aman-esen shyqqan jurt qýanyshynda shek bolmaıdy, son kúnge týralap qoshqar kúıegin eseppen aǵytqandyqtan alǵashqy tól, qozylada týylyp, tól basy jyrǵa qosylady. Táı-táı basqan balanyń tusaýy kesilip, qoı shetine shyqqan balaǵa tana baý taǵady, onyń áke-sheshesi toıdy toıǵa jalǵaıady. Qazaqtyń tól merkesi naýyryzdyń otqa tabynýshylarmen jáne basqada senimdermen esh qatysy joq, tek uzaq jyldyq  turmystyq qajet negizinde qalyptasyp, jyly, jaqsy kúnge jetkenge shúkirshilik etip baryn ortaǵa salyp jep qýanǵan, solaı merekege aınalǵan. Tarıhy óte aryda jatsa kerek.

Vİİİ-ǵasyrda ıslam dini qazaq dalasyna keldi, H-ǵasyrda Qarahan áýleti kezinde resmı eldiń ıdealogıasy retinde ustandy, Altyn ordanyń Ózbek hany tusynda halqymyz asyl dinimizdi tolyǵymen qabyldady. Mine osydan bastap biz máńgilik ulttqa aınaldyq.

Naýryzǵa baılanysty Nuh(ǵ.a) paıǵambardyń kemesi jóńkilip topan sýdyń ústinde kele jatty, bir kezde tyshqan aǵash kemeni testi, paıǵambar keme qozǵalǵannan bastap Allanyń ýahı etken «Bısmılahı májıraqa, ýa mursaqa, ına Rabı laǵafýr rahım» degen duǵasyn toqtaýsyz oqyp otyrdy, sý kemege kire bastady, jylan quıryǵyn tesikke tyǵyn etti, sý toqtady, onyń aqysyn berý úshin, talabyn surady, ol eń tátti qan ishkim keledi degen soń, keme ishindegi tirshilikterdiń qanynyń dámin masa teksere bastady, endi bolyp jylanǵa jaqyndaı bergende qarylǵash, masanyń tilin asa tezdikpen julyp tastady, ol tek yzyńdap birdeńe aıtty, eń tátti adam qanyn aıtyp túsindire almady, jylan qaıta-qaıta qulaǵyn tosty, túsinbedi, sonda qarlyǵash, bul qur baqanyń qany dep tur dep aýdarmashy boldy. Paıǵambar duǵada, keme ishi nájiske toldy, sasydy, kenet pil tolǵatyp, qara kıikti(dońyzdy) týdy, ol týyla sala tumsyǵymen barlyǵyn aınadaı etip soryp shyqty. Tyshqan taǵy kemeniń bir buryshyn tesýge jaqyndady, paıǵambar duǵada, kenet jolbarys tolǵatyp mysyqty týdy, ol dereý kemirgishti tyrqyrata qýyp, bas salyp ustady, osylaı keme Qazyǵurttyń basyna aman-esen qondy, qalǵan bar azyqty shyǵaryp Nuh paıǵambar bir qazanǵa salyp as berdi, naýryz kóje sodan qaldy degen jurt arasynda áńgime de bar. Aq mol bolsyn, el berekeli, jurt tynysh, naýyryz qutty bolsyn!

Nurhalyq Abdyraqyn