Qytaıda 150000 qazaq turatyn Kúnes degen qutty meken bar. Sol mekende jylan tilin biletin Shoshana jáne Shansharbek áýlıe týraly ańyzǵa bergisiz aqıqat áńgimelerdi estip tánti bolasyz. Aqıqat deıtinimiz ol kisiler esti joq eski zamandarda emes osy HH ǵasyrdyń basynda ómir súrgen tulǵalar. Shansharbek áýlıe Kúnestiń kúngeıi Zektini mekendese, Shoshana Temirlik degen eldi mekende ómir súrgen. Shansharbek áýlıeniń urpaqtarynyń aldy atajurtqa oralyp, tıisti kásipterimen aınalysýda. Endi sol eki áýlıe týraly áńgimeni jeke-jeke tarataıyq.

Shansharbek áýlıe (1881-1961)

Shansharbekten bes kindik taraǵan. Erkinbek, Baıǵydyr, Janserke, Dáýletqazy, Dálelǵazy. Shansharbek áýlıeniń atajurtqa oralǵan urpaqtarynyń biri – Birjan Dáýletqazyuly. Biz áńgimemizdiń dáıekti bolýy úshin Birjan Dáýletqazyulymen arnaıy jolyǵyp qana qoımaı, Qytaıda turatyn Shansharbektiń kishi uly Dálelǵazymen de habarlasyp, derek jınadyq. Dálelǵazy aǵamyz biraz dúnıeniń shetin shyǵardy. – Shansharbek Qyryqbaıuly 1881 Shyńjańdaǵy Buratala aımaǵynyń Arasan aýdanynda týǵan. Arab, parsy, shaǵataı, túrik tilderin jetik meńgergen. Túrkıadan kelgen ustazynyń qolynda bes jyl oqyp, bilim nárinen aıtarlyqtaı sýsyndaǵan. Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy. El aýyzynda ákemizdiń jylannyń, qasqyrdyń tilin biletini týraly áńgime kóp. Biz ol kezde balamyz. Biletinimiz, bizdiń malǵa qasqyr tıip, jalyn shaǵyp kórmegen. Sóıtsek, ákemiz maldaryna arnaıy tumar taǵatyn kórinedi. Aýyrǵan adam men maldy da emdep jazatyn. Ásirese, jylan shaqqan jan ıesin shyǵynǵa jibermeıtin. Kóbinde duǵa oqyp, dem salyp emdeıtin. Ákemiz otyrǵan jerde baqsy oınaı almaı qalady eken. Bul da bir ákemizdiń aıryqsha qasıeti shyǵar... 1954 jyly Kúnestiń Úshkepter degen jerinen temir kenin taýyp, Qytaı memlekettik ken isterin barlap ashý mekemesi tarapynan marapattalǵan. Ákemiz 1961 jyly kóktemde Kúnestiń Qaraǵaıly sý degen jerinde qaıtys bolyp, sonda jerlendi. Negizi, el aýyzynda Shansharbek áýlıe týraly asa bir tylsym áńgime bar edi. Bul áńgime Shansharbek áýlıeniń keıbir urpaqtaryna til shyqpaı qalýy jaıynda bolatyn. Kóńilsizdeý dúnıe bolǵandyqtan ba, Dálelǵazy aǵamyz bul jaǵyna kóp toqtalǵan joq. Al ózimizben qatarlas Birjan bul týraly óziniń estigenin jasyrǵan joq. Birjan Shansharbektiń tórtinshi uly Dáýletqazynyń balasy. – Ákemnen estigen joqpyn. Sheshemnen estýime qaraǵanda, ol kezde bizdiń úı atamnyń atymen atalatyn Qyryqbaı saıynda otyrady eken. Zektiniń kúngeıi bolǵandyqtan ba, ol óńirde jylan qalyń bolypty. Tipti shaqqanyn tiri qaldyrmaıtyn ýyty óte ýly bolǵan kórinedi. Sonda Shansharbek atamyz sol ýytty jylandardyń tilin baılap, mal-jandy aman saqtap júredi eken. Bir joly alys saparǵa ketip bara jatyp, apamyzǵa «Bir jylan keledi, oǵan tıispeı aq tamyzyp shyǵaryp salyńdar» dep tapsyryp ketipti. Aıtsa aıtqandaı bir kúni apamyz Janserke, Baıǵydyr, Dáýletqazy deıtin úsh ulymen shaı iship otyrǵanda. Bir jylan bosaǵadan attapty. Úlken ákelerimiz Janserke men Baıǵydyr kishikene qyzýqandylaý bolsa kerek. Apamyzdyń aıtqanyn tyńdamaı álgi jylandy bassalyp, óltirip tastapty. Atam kelgen soń, bolǵan jaıdy estip, «áttegen-aı, urpaqtaryma qıyn bolar ma eken, tili sheshýsiz ketti-aý» dep qapalanǵan eken. Qazir Janserke ákemizdiń Ojyq, Nurdanbek, Pátigúl, Aıgúl atty tórt balasynyń tili joq. Al Baıǵydyr ákemizdiń Kemelbek deıtin uly men bir qyzy mylqaý. Osy jaıttarǵa kýá bolǵan jurt atamyzdyń sózi beker aıtylmaǵan eken desip júr... Ony bir Qudaı biledi... Iá, bárinde bir Qudaı biledi... Shyndyǵynda, áke-sheshesiniń tili bar bolyp turyp, urpaqtarynyń bári tilsiz bolýy ǵajap dúnıe. Shansharbek áýlıede tabıǵattyń óz zańynyń buzylmaýyn sonshalyqty qatań ustanǵanyn qaramaısyz ba?! Jylannyń tilin mal-janynyń amandyǵy úshin baılasa da, ony der kezinde sheshpeýdi qıanat kóripti. Ata-babalarymyzdyń ulylyǵyn osydan-aq baıqaýǵa bolatyn shyǵar....

Shoshana áýlıe

Qytaıdaǵy İle qazaq avtonomıaly oblysyna qarasty Kúnes aýdanynyń Temirlik eldi mekeninde Shoshana degen áýlıe ótken. Shoshana – HH ǵasyrdyń birinshi jartysynda ómir súrgen. El arasynda onyń áýlıeligi týraly kóptegen ańyz-áńgimeler bar. Bul ańyz-áńgimelerdiń deni onyń jylan tilin biletindigi jaıynda. Óziniń aıtyp qaldyrýy boıynsha bul qasıet oǵan bala kúninde daryǵan. Taıdan jyǵylyp kól jaǵasynda esinen tanyp jatqan balaǵa jylan kelip, «ósimdiktiń tilin bilgiń kele me?» «Jylan tilin bilgiń kele me?» degende Shoshana jylan tilin bilýdi qalapty. Sol qasıetimen aýa raıyn, tabıǵat jaǵdaıyn boljap, eldi tosyn apattan aman alyp qalyp otyrǵan. Jylan shaǵyp, ólim halinde jatqan adamdy da jylandarmen tildesý arqyly ýytyn qaıtarǵan. Bir joly Qalı degen balany jylan shaǵyp alady (Qazir bar adam). Zar jylaǵan ata-anasy Shoshanaǵa keledi. Shoshana bir tóbeniń basyna shyǵyp, eki jaǵyna eki qaryn sarymaı qoıǵyzyp, jan-jaǵyna jigitterdi aldyrady. Olarǵa óziniń atyn atamaýdy, jylan úsh syzyqtan ótip ketse, ony dereý óltirýdi tapsyrady. Kúbirlep biraz otyrǵannan keıin anadaıdan jińishke qarasur jylan ıreleńdep kelip, áýlıeniń aldyndaǵy úsh syzyqtyń birinshisine kelip toqtaıdy. Sarymaıdy ýystap asap otyrǵan áýlıe duǵasyn kúsheıtedi. Jylan da isip-kebedi. Ekinshi syzyqqa jaqyndaıdy. Áýlıeden ter monshaqtaıdy. Jylan da jýandaıdy. Jylan ekinshi syzyqtan ótip, úshinshi syzyqqa taqaıdy. Eki qaryn sarymaıdan da eki-aq ýys qalady. Jigitterdiń bireýi áýlıeniń qınalyp ketkenin baıqap, keýdesindegi túımesin aǵytyp jiberedi. Sonda baryp jylan jarylyp óledi. Hal ústinde jatqan bala da aman qalady. Artynan áýlıe bul jaıdy elge bylaı túsindiripti: Bul jylan alystaǵy qyzyn izdep shyqqan eken. Jolda demalyp jatqan jerinde bala basyp ketip, baıqaýsyzda shaǵyp alypty. Ádeıilep shaqpaǵannan keıin, arbasý uzaqqa sozyldy. Keýdem qysylyp, tamaǵym qylqynyp qınalyp otyrǵam. Túımemdi aǵytyp jibermegende meni de shaǵatyn edi,- degen eken.

Haziret Ábdilda