Uly Jaratýshy – Alla Adam Ata men Aýa Anany Qazaqtyń Ana tilimen birge jaratqan. Adam taza qazaq sózi. Bul sóz qazaqtyń tól sózi bolǵandyqtan ǵana biz bir-birimizdi (erdi de, áıeldi de, úlkendi de, kishini de) Adam dep ataımyz. Áıtpese, myna kórshi orys eli sıaqty, bizderde bir-birimizdi «chelovek», «jenshına» nemese «lúdı»; aǵylshyndar sıaqty «man», «men», «výman»; arabtar sıaqty «rojýlýn» (er kisi), «ımroatýn» (áıel adam), parsylar «Márd», «zán», «ensan» (jalpylama Adam degen uǵym olarda da bar) dep ataǵan bolar edik. Olar bizden jáne bizge eń jaqyn týys elderden ózge elderdiń barlyǵy Adam dep tek qana eń alǵashqy Adamdy (Adam Ata – Aýa Ana, Adam ı Eva) ataıtyndarynyń syry osy.
Uly Abaı «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep», – dese, ejelgi Atalarymyz «Adamzattyń bárin Adam, Atam (meniń Atam) dep, Báke, Jáke, Sáke, Náke degende, ózińnen úlkendi Ákem dep súı dep otyr. Esterińizde bolsa, Qazaqstan parlamentiniń bir depýtaty bir mınıstrge Jáke (áke) dep sóılegeni úshin burqan-talqan bolyp ashýlanyp, qatań eskertý jasady. Osy bir aýyz sózge bola-aq barlyq depýtattardyń mandattaryn tartyp alyp, olardy qazaq aýyldaryna uzaq merzimge, qashan qazaqtyń Ana tilin tolyq meńgerip alǵansha, esekpen (baıaǵy Ábish Kekilbaı aǵamyz aıtqandaı) issaparǵa jiberip alsaq artyq bolmas edi.
Atam Qazaq óz tilderin ózge elder sıaqty týysqan (rodnoı) dep atamaı, «Ana tili» degende bul meniń sheshemniń tili dep otyrǵan joq. Sheshe jurttyń bárinde de bar. Bul sóz Qazaqtyń Ana tili búkil álem elderi tilderiniń anasy degen sóz. Qazaqta osyǵan sáıkes, tek qana úsh uǵym: Aýa ana, Ot ana jáne Jer ana delinedi. Mańǵystaýlyq qazaqtardyń ejelgi shejire-dastandaryndaǵy aýyzdarynan tastamaıtyn «Úsh analy qazaǵy» osy.
Sózde Ata da bar, Ana da bar. «Oryndy jerinde aıtylmaǵan sózdiń Atasy óledi» delinedi qazaq maqalynda. Sózdiń atasy, sol sózdiń túbirinde turady. Ol «Sóz túbiri». Buǵan dálel retinde aıtarymyz: Sóz túbiriniń de túbiri «óz túbi» dep atalýy. Al, sózdiń anasy «Til». Tiliń bolmasa sóziń aýzyńnan shyqpaıdy, ıaǵnı sóıleı almaıtyn mylqaýsyń.
Búkil álemdegi sóılegen sózine bizder túsine almaıtyn, bizge eń alys elderdiń de 30% sóz túbiri qazaq sózderiniń túbirimen sáıkes keledi. Maǵynalary da týra bizdikindeı nemese soǵan jaqyn. Bul til ǵylymynda tolyqtaı moıyndalǵan. Demek, bul búkil álem elderiniń tili óz bastaýyn bizdiń Ana tilimizden alady degen sóz.
Jer betindegi búkil adamzat balasy Uly Jaratýshy - Allanyń alǵashqy jaratqan sanaly tirshilik ıesin «Adam» jáne «Man» dep tek qana eki esimmen jáne sonymen qatar eń alǵashqy eldi, ıaǵnı memleketti Qaz dep ataıdy. Osy úsh esimniń úsheýi de Manqystaýda dúnıege kelgen. Adam atamyzdyń atyn (qarashańyraǵyn) Adaı ustap otyrsa, Man atamyzdyń atyn Manqystaý ustap otyr. Sonymen qatar búgingi kúnge qazaq degen atpen jetken, osy eldiń túp atasy ÁZ áýlıe atamyzdyń da molasy osy Manqystaýda. Sondyqtanda, ol basyn ÁZ áýlıe bastaǵan, 360 áýlıeli, kıeli Mańǵystaý dep atalady. Mine, úsh júzdiń, ıaǵnı tutas bir dúnıeniń taǵy bir úsh kelbeti.
Adaı shejiresi Adam ata men búgingi urpaqtyń arasyn 70 000 jyl dep kórsetedi. Sondyqtan, búkil álemde qazaqtyń ana tilinen baı til joq. 1980 jyldary álem elderi ózderiniń sózdiq qorynyń quramyn jınaǵanda aǵylshyndar 250 000, qytaılar 500 000, al qazaqtardyń sózdik qory 20 000 000 asqan. Ǵumyry uzaq eldiń tili ǵana osynshama baı bolatyny eshkimge de daý týǵyzbaıtyn, aıdaı aqıqat bolsa kerek.
«Eger de jerdegi barlyq aǵashtar qalamǵa aınalyp, al teńiz (sıa bolyp) jáne oǵan artynan jeti teńiz qosylsa da Allahtyń sózderi taýsylmaıdy (Quran Kárim. Luqman súresi. 27 aıat). Tápsir: Sonyń bárimen jazsa da asa uly Allahtyń sózi taýsylmaıdy. Ibn Kasır. Demek, qazaqtyń Ana tili Uly Jaratýshy – Allahtan keıingi ekinshi til.
Qazaqtyń til baılyǵynyń ózge eldermen salystyrǵanda taǵy bir erekshe kórsetkishi sóz quramyndaǵy dybystardyń óte kóptigi jáne birneshe sózderdiń birigip bir sóz quralýy. Mysaly, qazaqta on, jıyrma, tipti otyzdan asa dybystar men onnan asa býyndardan turatyn sózder bar. Mundaı asa kúrdeli sóz qurylymdary esh bir eldiń sózdik qorynda joq.
Taǵy bir keremeti kez-kelgen uǵymnyń balama ataýlary bolatyndyǵy. Mysaly, Al, Alǵy, Alǵı, Aldyńǵy, Alǵashqy, Alash, Alasha, Alan, Altaı, Alataý, Alaman, Balyqshy, Balqan, Balasaǵun, Halyq (Qalqa) t.t. ıaǵnı sóz túbirinde Al (Ál) degen túbiri bar uǵymdardyń báriniń tegi (Atasy) bir. Bul uǵymdar óz kezeginde El - bir rýly el, ıaǵnı barlyq álem elderi memlekettik qurylymynyń bastaý alatyn jeri (El han atamyzdyń eli); Eli - uzyndyq ólsheminiń bastaýy; An, Ana, Sana, Dana, Danyshpan, Pana, - Adamzattyń bastaýy; Azan, Tań, Tań sári, Tańerteń - kúndizgi mezgildiń bastaýy; Az, Azaý (Azov), Azıa - Qazdyń, Qazannyń, Qazardyń, Qazaqtyń atasy (bastaýy); Ab (Ap), Aba (Apa), Jabal, Baba (Papa), Afrıka analyq tekti; sol sıaqty Ev (Eb) – Eva (Adam ı Eva), Evreı (Ebreı), Evropa, Evangelıe, Evgenıka, Evpatorıa, Evfrat, Devýshka, Deva Marıa, Devalvasıa, Evnýh, ebelek, kóbelek, ebedeısiz, epsiz, ebil-sebil t.t. tek qana analyq tekti bildiredi. As – Bastaý, Bastyń, Dastarhannyń, Astananyń, ıaǵnı barlyq basqarý júıesiniń atasy t.t. bolyp kete beredi.
Qazaqtyń til (sóz) baılyǵy sonshalyq kez-kelgen uǵymnyń birneshe ondaǵan ataýlary bar. Mysaly, bir ǵana túıeniń 120 ataýy bolsa, jylqyda da osyǵan qaraılas. Kıeli Quran Kárimde osylaı jazylǵan. Onda Uly Jaratýshy - Allanyń 99 esimi keltirilgen.
Eń birinshi Adam ata men Aýa ananyń tili shyqty. Adaı - Adam atanyń qarashańyraǵynyń ıesi. Olar «Til tańbaly Adaılar» delinip, bul tańba ejelde búkil Qazaq (Túrik) qaǵanattarynyń bas tańbasy (gerbi) bolǵan.
Kaspııdiń túpki maǵynasy Qas bı. Ol óz kezeginde Qaz bıdiń (Qazaqtyń) laqap aty, ıaǵnı sınonım. Sonda Qaz degenimiz búkil álem elderi mádenıetiniń eń bıik shyńy bolsa, Qas degen sóz kez-kelgen uǵymdardyń eń bıik shyńy. Onyń arjaǵynda eshteńe joq. Qazaqtyń sózdik qoryndaǵy Qas bı, Qas Saq, Qas batyr, Qas mergen, Qas tulpar, Qas sheber, Qas qaǵym, Qas dushpan, Qas sulýlar osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq. Qazaqtyń «qasıetti adam», «qasıetsiz adam» degen uǵymdarynyń shyǵý tegi osy. Endi osylardyń qasyna Qaz aqtyń taǵy bir laqap aty Qazdy (aspanda ushatyn, kıeli qus) qosyp qoıyńyz. Shynynda da, eń birinshi tili shyqqan eldiń Qas bı atanbaı basqasha atalýy múmkin de emes qoı. Bul daýǵa jatpaıtyn tujyrym. Ejelgi qazaqtar jaqsylyqqa jarysýdan aldaryna jan salmaı, ıaǵnı báıgeden kelip osyndaı eń qurmetti ataýǵa ıe bolǵan. Bul daýǵa jatpaıdy.
Qazaqta Allataǵala degen asa qasterli, eń uly uǵym bar. Osy sózdiń quramy Alla, Ata jáne Aǵa degen úsh birikken sózden turady jáne Al (aldyńǵy) sózi osy sóz quramynda tórt ret qaıtalanyp, osy úsh uǵymnyń úsheýinde ortaǵa alyp tur. Osydan keıin olardy Qas bı (Kaspıı) dep atamaı kórshi! Atalarymyz tarıhty bir aýyz sózben osylaı jazǵan. Bútkil jer betinde Adam-adam bolǵaly 70 000 myń jyl ishinde mundaı sóz jasaý mádenıetine esh bir el jete almaǵan.
Tildiń sóz túbiri «il» - ilki (alǵashqy) tór deıtinimiz osy. Adam-adam bolǵaly shejire-tarıhtyń kilti Qazaqtyń ana tilinde. Kilt pen tildiń túbirles bolatyny da osydan. Qazaqtyń Ana tili búkil álem elderi tarıhynyń «kilti», ıaǵnı kody. Qazaqtyń ana tilin (kodyn) joǵaltyp alsań, sonymen birge álemniń shejire-tarıhyn da birge joǵaltasyń. Álem tarıhynyń syry ózge tilmen ashylmaıdy.
Qazaqtyń Ana tili men Ata saltynyń (ata zańynyń) ǵumyry 70 000 jyl. Bulardy jer betinde qoldanbaıtyn el joq.
Taǵy bir keremeti, qazaqta «Aqyndar aıtysy» atty elden erek ónerdiń bolýy. Aqyndar aıtysy til biliminiń eń bıik shyńy. Bul shyńnyń eń bıigine qazaqtan basqa eshbir el shyqqan joq. Birli-jarly Qyrǵyz ben Qaraqalpaq sıaqty «jar jaǵalap júrgender» bar. Biraq olarda bizben talasa almaıdy. Sondyqtan, búkil álem elderi qazaqty aqyn jandy halyq dep baǵalaǵan. Jer betinde qazaqtan ózge dál bizdegideı tili men aıtys óneri damyǵan el joq. Salystyrý úshin aıtar bolsaq, olardyń tili mektep jasyndaǵy balalardyń tilimen qaraılas.
Ejelgi kıeli kitaptardyń barlyǵy Musanyń «Toraty» (Moıseı «Taýrat»), Dáýittiń (Davıdtiń) «Zabýry», Isanyń (Iısýs Hrıstos) «İnjili», Mańǵystaýlyq «Ábespe» (Avesta), Júsip Balyqshynyń «Qutty biligi» (Qutadgý bilik) t.t. bári bizdiń Ana tilimizde qara sózben emes, jyrmen jazylǵan. Shejire-dastandardy jyrmen jazý tek qana Qaz bılerdiń (Qas bılerdiń, Qazaqtardyń) qolynan keletin is. Bul daýǵa jatpaıdy. Buny osy kıeli kitaptardy ıemdenip júrgen Ebreı, Parsy, Arab, Orys zertteýshileriniń eńbekterinen aıqyn kórýge bolady. Olar osy kıeli kitaptardyń ataýynyń da, olardyń tolyq maǵynasynda asha almaǵan. Sondyqtan kez-kelgen ózderi túsine almaǵan sózderdi «ejelgi ebreı», «ejelgi Parsy», «ejelgi Arab», «ejelgi Orys» tilderi dep ataǵan.
Olardyń bulaı ataýlary búgingi qazaqtyń Ana tilin óz tilderiniń Anasy dep moıyndaǵandyq bolyp tabylady. Qazaqtyń shejire-dastandarynyń eshqaısysynda «ejelgi Qazaq» tili degen sóz qoldanylmaıdy. Qazaqtyń Ana tilinde mundaı túsinikte joq. Biziń tilimizde tek eskirgen sózder (arhaızm) bar. Mysaly, qala halqynyń malǵa baılanysty kóptegen ataýlaryn bilmeıtini sıaqty.
70 000 jyl boıy kóshpeli qazaq halqynyń tili esh bir eldiń tilimen býdandasqan joq, taza kúıinde saqtalyp búgingi kúnge jetti. Osy úshinde búkil álem elderi qazaqqa qaryzdar. Eske usta! Atasy nemeresinen til úırenbeıdi.
Nuq paıǵambarǵa deıingilerde (shejirede Qudaıke (Qý Adaı áke) dep atalady), Nuq paıǵambar kemesine mingen jandardyń bári de osy bizdiń qazaqtyń ana tilinde sóılegen. Demek, Nuq paıǵambar qaýymynan, ıaǵnı onyń úsh jaqqa ketken úsh ulynyń Qam (Úndistanǵa ketken), Sam (Iran jaqqa), Iafes (Edil men Jaıyq ózenderi aımaǵyna) ketken jáne Qazyq jurtta (Ata jurtta), ıaǵnı qarashańyraqta qalǵandarynan (qazaqtardan) taraǵan elderdiń bári basynda, osy biz sóılep júrgen tilde sóıledi. Keıinnen olar bir-birinen ajyrap, ýaqyt aralyǵy alshaqtaǵan saıyn sóz quramy ózgerip otyrdy. Al, keme qalǵan jer kúni búginde de Qazyǵurt (Qazyq jurt), Nuq paıǵambar kemesiniń ilińgir (ıakor) tastaǵan jeri Leńger dep atalady. Ol qazaq jeri, ol búgingi qazaq eli. Bul daýǵa jatpaıdy. Buǵan toqtamaǵan jandy, tap-taza «máńgúrt», nemese Qudaıdyń qarǵysyna ushyrap «maımyl» bolýǵa jaqyndap júrgen jan degennen basqa lajymyz joq.
Bútkil jer betindegi (as pen kóktiń arasy), tipti sonaý ǵaryshtaǵy ataýlardyń bári adam (rý) attary, ıaǵnı sol ataýlardy dúnıege ákelgen atalarymyzdyń esimi. Bastaýy sonaý Adam atadan alynatyn bul qaǵıdany búkil álem elderi qoldanady. Atalarymyz ony «sózdiń atasy» dese, búgingi tilde ol «avtorlyq quqyq» delinip júr. Avtorlyq quqyq sóz túbirinde (óz túbinde) saqtalady. Aqyl-esi durys jandar úshin, bul daýǵa jatýǵa tıisti emes. Bul tujyrymdy kez-kelgen adam, kez-kelgen uǵymnan kóre alady. Mysaly: Bıdaı – Bı Adaı; Nan – Man; Sadaq – Saq Adaı, Qoramsaq – Or men Saq, Jebe – Jemeneı; Qara qumyq (grechko) - avtory Qumyqtar; Alma – Alash pen Man. Bul jemistiń ataýy óte ertede qoıylǵan. Almanǵa (Alash Manǵa) «N» dybysynyń qosylmaýy, bul ataýdyń Man atadan, ıaǵnı Nuq atamyzdan buryn dúnıege kelgen; Muqıt, Quqyq, Núkte, Qos núkte, Buqa t.t. ıaǵnı sóz túbirinde Uq (Úk) degen túbiri bar sózderdiń báriniń avtory Nuq paıǵambardyń áýleti, urpaǵy degendi bildiredi; Osman (ımperıa), Kosmos (Qosaı kópir), Qosaı, Kosova, Rossıa, Moskva, Iýgoslavıa, Chehoslavakıa, Qos núkte t.t. sóz túbirinde Os (Osh) degen túbiri bar sózderdiń báriniń ataýy Qosaı atamyzdyń urpaqtary. Nuq atamyzdyń rýynyń ataýy da osy; Shabdaly – avtory Abdaldar; Ary qaraı osy oıymyzdy jalǵastyra bersek, Adtardan – Adam, Adaı, adal, adaq, adas, adyr, adyrna, adyraspan; Tázikeden – Táj (handar men qaǵandardyń arnaıy bas kıimi); Aǵadan (Qaz aǵadan) – Aǵash; Qaralardan (Qaraman, Qarahan, Qarabastardan) – qaraǵus, qaraǵaı, qaraǵash, qarbyz; Qyrǵyzdardan – qyran, qyrǵı; Erden – terek; Astardan – astyq; Mandardan – manqus, sandýǵash, jantaq, jańǵaq; Arystardan – aral, arshyn, arsha, arpa; Qudaıkeden (Turan, Túrikten) – quralaı, qurma, qurt; Alashtan –alma, alsha, almurt; Kókbóriden - órik; Qıannan – qıar; Qyzannan – qyzanaq; Balyqshylardan – bal, bala, balapan; Apadan – japyraq, Ysyqtardan – Mysyq, Qudaıke uly Aqpannan – Aqqý, Azdan – azamat, Qazdan – Qaz, Ataqaz, Sazan t.t., Ulan (Oǵlan, Oǵyzdardan) – tulpar, dúldúl; Muńal-mońǵoldardan – «aǵaıyndy qońyr qaz» t.t. qaldy.
Taǵy da qaıtalap aıtamyn. Adam ata men Aýa ana búgingi biz sóılep júrgen qazaqtyń ana tilinde sóılegen. Bizdiń bir-birimizdi adam dep ataıtynymyzdyń syry osy.
Qazaq dalasynyń nebir keremetteri: ańyz-áńgimeleri, jer-sý ataýlary, arheologıalyq qazba jádigerleri álem ǵalymdaryn tań qaldyrýda. Tipti olardyń kóbi qazirgi qazaq dalasynyń ejelgi turǵyndaryn ózge planetadan kelgender dep atap júr. Bul boljam túp-tamyrymen qate. Bul mádenıet bizge ejelgi Ad qaýymynan qalǵan. Ony «bergi betke» alyp ótip, sol Adamzattyń ejelgi uly mádenıetin jalǵastyrǵandar Qazyq jurtqa (Jýdy taýyna) Nuqtyń kemesimen kelip, ilińgir (ıakor) salǵandar. Olar ózderin Man dep atady. Sol Mandardyń jaz jaılaýy qazirgi Ońtústik Qazaqstan óńiri, qys qystaýy Manqystaý (Mandardyń qys qystaýy) boldy. Bul jerler búgingi qazaq dalasy. Álem mádenıeti bútkil jer sharyna osy óńirden tarady. Búgingi qazaqtar sol ejelgi Adam ata men Man atanyń (Mandardyń) qarashańyraǵynyń ıesi. Aqyl-esi túzý jandar úshin bul daýǵa jatýǵa tıis emes.
Bútkil jer betinde, bútkil álemge astana bolǵan eki jer bar. Ol Adtardyń astanasy bolǵan Mańǵystaý, ekinshisi Nuq paıǵambardyń kemesi toqtaǵan Qazyǵurt taýy men Syr ózeni óńiri (Ońtústik Qazaqstan oblysy).
Joǵaryda aıtqanymdaı, ǵalamdyq qubylystar, bútkil jer betindegi barlyq ataýlar Qazaqtyń Ana tilinde qoıylǵan. Eger de jer betinen qazaqtyń ana tili joıylar bolsa búkil adamzat balasy tarıhynan aırylyp, shyn máńgúrtke aınalady. Atalarymyz «aqyrzaman» dep osyny aıtqan. Búkil adamzat balasy Atam zamannyń (Atalar zamanynyń) aqyryna, ıaǵnı Aqyrzamanǵa taıap kelemiz. Ata saltyn ustanǵan qazaq halqy Aqyrzamandy alystatýǵa janyn salsa, búgingi orys tildi bılik sony tezirek jaqyndatýǵa barynsha tyrysyp baǵýda. Olardyń basym kópshiligi Elbasymyzdyń shırek ǵasyrdan beri san márte qaıtalap kele jatqan «Eki qazaq bir-birińmen qazaqsha sóılesińder» degen tapsyrmasyn oryndap júrgen joq. Bir tań qalarlyǵy, oryndamaı júrgender qara halyq emes. Bizder jáne biz qatarlylar Elbasymyzdyń bul tapsyrmasyn eń alǵash aıtqanda-aq oryndaǵanbyz. Oryndamaıtyndar tek qana bıliktiń aınalasynda júrgender. Bul ne sonda, búkil qazaq qoldap otyrǵan Elbasymyzdyń tapsyrmasyn oryndamaý, el bıliginiń tutqasyn ustaǵandardyń jetesizdiginen be, álde olardyń esh qaısysy qazaq emes pe, álde munda biz bilmeıtin taǵy da basqadaı syr bar ma? Shynynda da qyzyq emes pe? Nege olar Elbasynyń buıryǵyn da, halyqtyń talabynda oryndamaıdy? Nege olar ózi basqaratyn memleketiniń, memlekettik tilinde sóıleıtin adamdarymen aýdarmashy arqyly sóılesedi. Osyndaı bılik ıeleriniń qazaqqa qandaı paıdasy bar?
Tarıh taǵlymy: Qazaq tarıhynda qazaq handary men qaǵandarynyń aıtqandary eki etilmegen. Sebebi, olar eshqashan óz qarabasynyń múddesin el múddesinen joǵary qoıǵan emes. Uly atalarymyz sol úshinde el bılegen hany men qaǵany túgil, olar otyratyn oryn taqty da bastaryna bas kıim etip kıip júrgen. Taqıanyń sóz túbiri Taq bolýy tek qana osyny bildiredi. Al, oǵan jalǵanǵan «Iá» jalǵaýy, osy tujyrymymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq. Olardyń qaı-qaısysy da bergen tapsyrma-buıryqtaryn oryndamaǵan bılik ıelerin qatań jazalaǵan..., ekinshi qaıta bılikke jolatpaǵan.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim
Mańǵystaý
