Elimizdegi saýda júıesine qatysty otandyq sarapshylar «áleýmetiniń jaǵdaıyn oılaǵan el saýdasynyń áleýetin jaqsartady» deıdi. Endi bir qaýym kez kelgen damýshy elde qarapaıym halyqqa qyzmet kórsetetin taýar baǵasy arzan saýda núkteleri bolýy kerektigin alǵa tartady. Sarapshylardyń paıymdaýynsha, mundaı júıe halyqqa da, naryqqa da tıimdi. Jalpy, taýarlary arzan saýda núkteleri degende bizde biraz saýsaqpen sanamalaıtyn azyq-túlik dúkenderi bar. Al kıim-keshegińdi taǵy basqa qajettiligińdi óteıtin arzan saýda orny qarapaıym halyq úshin «baraholka» atanyp ketken Almatynyń qara bazary. Biraq búginde elde júrip jatqan «bazar reformasyna» qatysty sol qara bazardyń ózinde taýar baǵasy qubylyp yryqqa kónbeı tur. 

Bul rette sarapshy-maman, Aızada Halyqova:

«Búginde bizdiń Úkimet bank sektorynyń jumysyna aralasýda, birshama kompanıalardyń da tynys-tirshiligine memlekettik baqylaý kúsheıtildi. Osyndaıda «saýda kapıtalyna nege memleket aralaspaýy kerek?» degen oı týyndaıdy. Óz basym bul turǵyda «elde jeńil ónerkásip ónimderin arzandatylǵan baǵamen halyqqa usynatyn memlekettik saýda dúkenderin ashý kerek» dep oılaımyn. Árıne, bizdiń elimizge kıim-keshek ataýly shetten keletini belgili. Osy turǵyda memlekettik baqylaý ornatylyp, sol shetten keletin taýarlardy eshbir deldaldarsyz birden memlekettik dúkenderge ákelip túsirip otyrsaq, sonda halyqtyń arzan taýarǵa qoly jeter edi. Bulaı etpesek bizdiń eldegi saýda núkteleriniń deni jekemenshiktiń qolyna ótip ketti. Olar oıyna kelgen baǵalaryn aspandatyp tur. Bul úrdis saýda júıesiniń minin kóbeıtpese, azaıtqan joq. Saýda núkteleriniń, saýda-sattyqtyń túgeldeı jekemenshiktiń qolyna ótýi saýda salasyndaǵy saýatsyzdyqty ulǵaıtyp otyr. Sondyqtan elde memlekettik saýda dúkenderi ashylýy kerek. Bul salaǵa jańasha serpin qajet», – deıdi. 

Erterek qamdaný da mańyzdy

Negizinen saýda-sattyq haqynda sóz etkende mamandardyń deni «erterek boljam jasaýǵa, jospar qurýǵa jáne qajetti nárseni mezgilinen buryn alýǵa qamdanǵan jón» desedi. Bul pikirler, árıne, «qys qamyńdy jaz saıla» degen naqyldy naqtylaı túspek... 

Buǵan qatysty ekonomıs-ǵalym Jańabaı Aldabergenov:

«Jalpy, qazaq qaýymy jantalasyp saýda jasaýǵa beıim. Kez kelgen zatty naq sol qajetti kúni alýǵa daıarmyz. Mysaly, oqý jyly bastalardaǵy jaǵdaıdy ǵana aıtalyqshy, sol merzimde qara bazarǵa barsańyz, mektep qajettiligin óteýge qarbalasqan halyq. Buqaranyń bir parasy balasyn mektepke daıarlaý úshin qolyndaǵy bar qarjysy jetpeı malyn satyp jatsa, endi biri qaryzdanyp-qaýǵalanyp oqý qural alyp, mektep formasyn túgendep álek bolady. Saýdanyń qyzǵan shaǵy ekenin sezinip, aldyn-ala boljap otyratyn saýdager qaýymy bul mezette mektep formasynyń baǵasyn aspandatyp qoıady. Halyq amalsyz, qajettilik bolǵan soń saýdalaspaı-aq alyp jatady. Endi ortasha esebin shyǵaryp kórelik: 1 mektep formasy orta eseppen 15 myń teńge bolsa, bir balanyń oqý quraldar jıyntyǵy 20 myń teńgeni qurasyn; al mektepke qajetti oqýlyq kitaptary sóz joq 25 myń teńgeden aınalary sózsiz. Sonda bir balany mektepke daıarlaý úshin ortasha eseppen joq degende bir otbasyna 50-60 myń teńge qajet. Al bir otbasynda úsh-tórt bala bolsa eriksiz nesıe alasyz nemese qoldaǵy malyńyzdy satasyz bolmasa bireýden qaryz suraısyz»,-deıdi. 

Bizdegi merzimdik saýdanyń sıpatyn osylaı tizbelegen maman aqsha jaratýda jalpy, saýda-sattyq jasaýda ózindik jospar, boljam, qosymsha jınaý qajettigin qulaqqaǵys jasaýda... 

Saýatty saýda kóńildi sergitedi

Jalpy, saýda-sattyqqa qatysty saýdada satýshylardyń amal-aılasyn jáne marketıńtik júristerdi baqylap turý kerek. Sondaı-aq saýda jasaýǵa qomaqty qarjymen barýdyń da qajeti joq. Al bizde bul úrdis kerisinshe, qazaqtardyń basym bóligi mys-mys aqshany qaltaǵa basyp alyp bazar aralaýǵa, dúkenge barsa jalaqysynyń kem degende 20 paıyzyn sol dúkenge qaldyryp ketýge beıil. Osydan baryp qomaqty qarjyny bazarda urlatyp alý; aılyqtan aılyqqa áreń jetý úrdisi kóbeımek. Al mundaıda «saýdany qalaı saýatty jasaýǵa bolady» degen saýal eriksiz týyndaıdy. Ol úshin mynadaı ustanymdardy jadymyzda ustaǵan jón kórinedi:

• Birinshi, josparsyz saýda jasaýdan saqtaný úshin ámıanǵa kóp aqsha salyp júrýdiń qajeti joq. Bul – únemdilikke jáne qarjyńyzdyń qoldy bolýynan saqtaıtyn alǵashqy jol.

• Ekinshi, jalaqy alǵan kúni dúkenderge ásirese kıim dúkenderine, bazarǵa barýdan bas tarta turyńyz. Sebebi siz qolyńyzǵa tıgen aqshanyń býymen erteńgi kúnińizdi oılamaı, ózińizge qajetsiz nárselerdi kóptep alyp qoıýýyńyz múmkin.

• Úshinshi, qolyńyzǵa qarjy tıgen soń aldymen ózińizge qajetti azyq-túliktiń legin jazyp, tizip alyńyz. Budan soń qandaıda bir zat alýǵa barǵanda árqaısysynyń tusyna qansha mólsherde aqsha ketkenin belgilep qoıyńyz. Bul da ketken aqshanyń esebin shyǵarýǵa óte qolaıly dúnıe. 

• Budan soń kúndelikti jumsaǵan qarjyńyzdy dáıim belgili bir dápterge eseptep jazyp otyryńyz. Bul da shyǵys pen kiristi esepteýge, únemdeýge taptyrmaıtyn – tásil. 

• Merzimdik saýdada saq bolyńyz. Abzaly merzimdik saýdaǵa urynǵannan góri erterek qam jasaýǵa talpynyńyz.

«Osy qaǵıdalardy meńgergen adam saýda jasaýda utylmaıdy, bulaı etken jannyń saýdasy bazarly bolady. Mine, arzan saýdaǵa osylaı qol jetkizýge bolady» desedi mamandar...

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy