Sońǵy ýaqyttarda búkil Qazaqstanda oryn alyp jatqan túrli apattardyń sebebi áli kúnge jumbaq qalǵanyn kózimiz kórip, qulaǵymyz estip júr. Dese de buǵan asa mán berip júrgenimiz shamaly. BAQ biraz ýaqyt bajaılaǵanymen, máseleniń izine maı sham alyp túsken eshkim joq. Buryn sońdy, estip, kórmegen jumbaq apattarǵa shet elderden maman aldyryp, zerttegenimizben tujyrymdamada kórsetken sebepterge sengińiz kelmeıdi.

Osy rette, "Qamshy" portaly "sebepsiz" syrqattardyń sebebin izdestirip kórgen edi. Sońǵy jyldary Qazaqstan medısınasy men ekologtary dármensizdik tanytqan oqıǵalar tizbegi tómendegideı bolǵan.

1. Kalachıdegi uıqy derti. Búkil aýyl uıqyǵa ketip jatqanda ekologtar men densaýlyq saqtaý qyzmetkerleri sebep tappaı sandalǵany esińizde bolar. Bundaı aýrýdyń alǵashqy belgileri 2013 jyldan bastap shyǵa bastaǵan. Astananyń irgesindegi aýyldyń jappaı uıqyǵa ketýine qatysty birneshe sebepter aıtylǵan.

1.1. Qorshaǵan ortanyń mıkroelementterin zerttegen mamandar aýa men sýdan tabylǵan qorǵasyn sıaqty elementtiń usaq belgilerin zerttegen. Biraq ulttyq ıadrolyq ortalyǵy mamandarynyń aıtýynsha, olar «uıqy dertine» shaldyqqan naýqastardyń jaǵdaıyna áser etýi múmkin.

1.2. Atmosferanyń gaz kúıin de shamalary kelgenshe qosymsha teksergen. Aýada kómirtek monooksıdi, ıaǵnı kádimgi ys mólsheri kóp ekeni anyqtalǵan, ádette onyń adam aǵzasyna áseri «uıqy derti» belgilerine uqsaıdy. Iaǵnı, Kalachılikter jáı ǵana "ystanǵan". Biraq bul da 100 paıyz sebep bola almaıdy. Sonymen uıqy dertine radon sebepker emes, biraq ne ekeni belgisiz?

2. Qazaqstannyń birneshe oblystarynda "qyzylshaǵa qarsy ekpeden" keıin jan túrshigerlik hálge túsken oqýshylardyń sany artty. Esten tanyp, eki búktelip jatqan jasóspirimderdiń múshkil jaǵdaıyna beı-jaı qaldyrmaıtyny anyq. Bir ǵana Mańǵystaý oblysynda 200-ge tarta bala ekpeden keıin aýrýhanaǵa túsken.

2.1. Osy daýly máseleden keıin, kóptegen ata-analar balalaryna ekpe saldyrýdan bas tartty. Al QR Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Úndistannan arnaıy qyzylshaǵa qarsy satyp alynǵan monovaksınaǵa zertteý jumystaryn júrgizgen. Úndistandaǵy «Serum Institute of India» kompanıasy usynǵan qyzylshaǵa qarsy ekpeniń eritkishpen birge 16 fızıkalyq-hımıalyq jáne bıologıalyq kórsetkishteri synaqtan ótken. Zertteý jumystarynyń qorytyndysynda ekpe adam densaýlyǵyna qaýipsiz degen tujyrymǵa keldi. Al ekpeden bast tartqan ata-analarǵa jazalaý sharalary qoldanylatynyn da aıtty. Iá, Salıdat hanym, qatty shyqty. Mıllıard dollarǵa satyp alǵan vaksınany ekpese, basy daýǵa qalatynyn ol jaqsy biledi.

3. Qazaq dalasynda qyzyl kitapqa engen, memlekettiń aıryqsha qorǵaýyna alynǵan aqbókenderdiń jappaı qyrylýynyń de sebebi aıtylǵan joq. Ulybrıtanıa men Germanıadan mamandar aldyryp, zertteý jumystaryn júrgizgenimizben, saıǵaq qyrǵynyńy "sebebi" - kúpti bolǵan deýmen shekteldi. Osy kúnge deıin Qazaqstannyń birneshe oblystarynda sebepsiz qyrylǵan kıik sany - 120 myńnyń ústine shyqqan. Qostanaı oblysy mańyndaǵa ýtılızasıalaý jumysy barysynda kıik ólekseleri mańynan shar tárizdes ǵarysh zymyranynyń bólshegin tapqanymen, bul kıik qyrǵynyna sebep bola almaıdy dep sheshilgen.
4. Óskemende lashyn qusy, Almatyda qarǵalar adamdarǵa shabýyl jasaı bastady. Bul týraly qazaqstandyq BAQ jazǵan bolatyn. Qustardyń tosyn shabýylyna ne sebep bolǵan? Álde...
5. Taldqorǵan qalasyndaǵy saýda úıleriniń birinde eńgezerdeı er azamat 4 saǵat boıy turǵan ornynda siresip qatyp qalǵan. Jedel járdem qyzmetkerleri tıisti sharalardy qoldanǵanymen, esh nátıje bermegen. Jergilikti densaýlyq saqtaý mamandary jigittiń osyndaı kúıge túsýine alkogoldik ishimdikke qumarlyǵy dep túsindirgen.
6. Jastardyń arasyndaǵy sýısıdtiń jıilip ketýi basty máselelerdiń biri ekeni aıtpasa da túsinikti. Mysaly, byltyrǵy jyly kámelet jasqa tolmaǵandar arasynda ózine ózi qol jumsaýdyń 190 faktisi tirkelgen. Jasspirimder arasyndaǵy sýısıdtiń órshýiniń basty sebebi - áleýmettik jeliler men bala psıhologıasyna áser etýshi faktorlar ekeni túsinikti. Degenmen osy baǵytta jumystar saıabyrsyp turǵany alańdatady.
7. Qazaqstandaǵy túsik tastaýshylar kórsetkishi. Áıelderdiń bedeýligi men erlerdiń arasynda,y belsizdik.

7.1. Qazaqstanda jylyna 300 myń ana túsik jasatady. Bul QR Statısıkalyq agenttiginiń maǵlumaty. Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstanda 3 mıllıon bala aborttyń qurbany bolǵan. Iaǵnı, osy bir qastandyqtyń aldyn alǵanda, Qazaqstan halqynyń sany 20 mıllıonnan asyp jyǵylar ma edi?

7.2. Qazaqstanda reprodýktıvti jas kórsetkishindegi otbasylardyń 15-17%-yn bedeýlik máselesi áýreleıdi.

7.3. 5-6 jyl buryn er adamnyń bedeýligi 30-35%-dy qurasa, búginde 60%-ǵa deıin ósip tur. Jastarǵa qaraǵanda 45 jastaǵylar arasynda bedeýlik kóbeıdi. Qazir 30-35 jastaǵy bedeýligi bar jigitterdiń paıyzdyq mólsheri de kóbeıe bastaǵan.

7.4. Byltyrǵy jyly Qazaqstanda kesar tiligi arqyly bosanatyn áıelder sany 40 paıyzǵa jetken.

8. Qaınar kózderi belgisiz azyq-túlikter. Bul da óz kezeginde Qazaqstan halqy úshin asa qaýipti shabýyldardyń birine aınalýy múmkin. Qaýipsiz azyq-túlikti aıtqanda, halyqtyń asa kóp mólsherde qoldanatyn taǵamdary – sút pen et. Qazaqstanda qazirgi tańdaǵy sút ónimderiniń 40 paıyzǵa jýyǵy syrttan jetkiziledi. Sondaı-aq, jemis-jıdek, kókónis ónimderi alys-jaqyn shet elderden ákelinedi. Al Akademık Tóregeldi Sharmanov, Qazaqstandaǵy jalpy aýrýlardyń 60 paıyzdan astamy - shet elderden eksporttalatyn taǵam ónimderinen ekenin aıtady.
9. Qazaqstandaǵy dinı birlestikter men uıymdar jáne sektalar. Qazirgi tańda ózderiniń dinı daǵýattaryn ashyq júrgizip kele jatqan 4000-nan astam dinı birlestikter men 40-tan astam konfesıa tirkelgen eken. Olardyń ishinde Islam atyn jamylatyndardyń sany 2700-den asyp jyǵylady. Mysaly, Ahıler, Ilahıler, Hýdaıler, Qadyrıa, Ahmaıa, Dýsýqıa, Akbarıa,Shazılıa, Maýlaýıa, Hızb-ýt-Tahır, Tablıǵ jamaǵaty, ISHIM, SHTIP t.s.s. Osy radıkaldy toptardyń arasynda álem elderiniń úreıin ushyryp otyrǵan - ISHIM. Sırıadaǵy sodyrlarǵa álemniń 120 memleketiniń azamattary kelip qosylǵan. Olardyń sapynda 300-den astam qazaqstandyqtar da bar. Beıresmı derekkózderinde atalmysh uıym arnaıy KGB tapsyrmasy boıynsha qurylǵan dep aıtylǵanymen, bul naqty dáleldenbegen pikir ǵana. Dese de Sırıadaǵy sodyrlar arasyndaǵy qazaqstandyqtardyń sany artyp kele jatqany alańdaýshylyq týǵyzady.

Joǵaryda tizbektep kórsetken málimetterdi saraptaı kele, Qazaqstandaǵy quzyrly mekemelerdiń dármensizdigin ańǵaramyz. Jumbaq aýrýlar men, jasyryn shabýyldardyń astarynda qazaqty joıý (qurtý) ıdeıasy jatqan joq pa? Qazaqstanǵa qarsy qupıa qarý qoldanýshylar kimder?

Nurgeldi Ábdiǵanıuly