Qazir as-aýqatqa qatysty kóptegen jaıttardy saýatty meńgergen elder "haram as adamnyń minez-qulqyn buzatynyn" aıtyp barynsha dabyl qaǵýda. Otandyq ǵalymdarymyz da bul bizge úlken eskertý ekenin qulaqqaǵys jasap otyr.
Máselen, bul rette, bıolog-ǵalym, Nurbala Eskeldına:
"Biz qazir kóbinese sıntezdeýden ótken, hımıalyq qospalary kóp taǵamdarmen aýqattanýǵa áýespiz. Bilesizder, qazir biraz qaýym rýhanı tazalyqtan ada bolyp barady. Áıelder arasynda jasandy túsik jasatý, adamdardyń bir-birine ozbyrlyq jasaýy, alaýyzdyq kóbeıip ketti. Mine, osynyń deni adamdardyń haram aspen tamaqtanýyna tikeleı qatysty. Haram tamaqty jegen adamnyń boıynda qorqynysh bolmaıdy. Haram tamaqtyń quramyndaǵy nárse adam aǵzasyna qosa sińedi de, adamnyń minez-qulqy buzylady. Buǵan qosa qazirde halal ónim dep saýdaǵa shyǵarylǵan ónimder men tutyný zattarynyń ózi sapasyn tekserý barysyndy jalǵan bolyp shyǵady. Sondyqtan aldymen sapa standartyn qadaǵalaýǵa, baqylaýǵa mán bergen jón", - dedi.
Ǵalymdardyń naqty esebi boıynsha álemde 2000 túrli ósimdik tektes kókóniske gendik býdandastyrý júrgizý múmkindigi bar eken. Qazirgi tańda bulardyń 100 túri tańdap alynyp, býdandastyrylǵan.
Esterińizde bolsyn, eń kóp býdandastyrylǵandar – qyzanaq, soıa, júgeri, arahıs, bıdaı, kartop. Bylaısha aıtqanda, halyq eń kóp tutynatyn zattar. Sondaı-aq qus ósirýshi fermerler soıylǵan taýyqtyń bas-sıraq, tumsyq-tuıaq, jún-jurqa, qaldyq etin dalaǵa tógip tastamaı, ony untaqtap, hımıalyq zat qosyp, jem jasap tiri taýyqtarǵa beredi. Qandasynyń etin jep úırengen «kannıbal» taýyqtar alda-jalda aralarynan bireýi sál jaraqattanyp, qan shyqsa boldy, japa-tarmaǵaı jabyla ketip, dereý jep te qoıýǵa bar. Bul úrdis qazir taýyq fermalarynda úırenshikti jaǵdaı. Buǵan qatysty otandyq ǵalymdardyń birazy "malǵa tiri aǵzanyń geni býdandastyrylyp daıyndalǵan azyqty berýge bolmaıdy. Sońǵy jyldary paıda bolǵan mal aýrýynyń kóbeıýine sebep osydan" dep otyr.
Bul rette sıtogenetık ǵalym Baqytjan Moldabaev: "Jalpy, býdan ónimderge qatysty qazirde birqatar elder zań talabyn kúsheıtip, barynsha mundaı ónimderden tazarýǵa tyrysyp-aq jatyr. Sondaı-aq mundaı taza jolmen alynǵan ónimniń quny da anaǵurlym joǵary. Mysaly, AQSH-ta eshqandaı vegetarıansha jáne garmon egilmegen sıyrdyń búıregi ǵana 100-150 AQSH dollaryna baǵalanady; buzaý etiniń 1 kelisi 180 AQSH dollary tursa, Avstralıada 100 paıyz býdansyz kókónisterdiń quny 50-70 AQSH dollary aralyǵynda. Sapasyna qaraı baǵasy ekenin eskergen elderde osylaısha býdansyz, taza tabıǵı jolmen óndirilgen ónim quny da aspandap tur", - deıdi.
Mamandardyń baıyptaýynsha, gendik modıfıkasıalanǵan ónimder óndirile bastaǵannan beri álemdik turǵyda túrli aýrý-syrqaýlar kóbeıe bastaǵan. Mysaly, TMD kóleminde sozylmaly syrqatqa shaldyqqandar 4 jylda 7 paıyzdan 15 paıyzǵa deıin ósken. Sonymen qatar, azyq-túlik ónimderinen bolatyn alergıalar da kúrt ósken. Osyǵan baılanysty mamandar "gendik modıfıkasıalanǵan ónimniń "jemisi" bir kúnniń ishinde bilinbeıdi. Adamzattyń boıynda túrli aýrýlar arqyly kórinip, uzaq jyldar boıy saqtala kele ultymyzdyń genin ózgeriske ushyratady. Jáne tabıǵı ónimderge qaraǵanda, bulardyń baǵasy arzanyraq bolǵandyqtan halyq jappaı satyp alady. Osylaısha ol tez taralady. Sondyqtan biz tez arada oǵan tyıym salý kerekpiz" desedi.
"Álemdegi tamaq tapshylyǵyn sheshý úshin basyn tasqa da, taýǵa da urǵan ǵalymdar joqtan bar jasap, transgen, gendik modıfıkasıaǵa ushyraǵan taǵamdar túrin oılap tapty. Tipti búginde balalar taǵamdarynyń basym bóligi transgen ónimder. Ol munyń arty kúni erteń urpaq densaýlyǵyna keri yqpal etpesine kim kepil. Bul bir ǵana tamaq óndirisine qatysty. Al gendik ınjenerıanyń qanshama salasy bar. Osyǵan oraı aıtarym, gendik ınjenerıa qyzmetin jetildirýge qatysty arnaıy zań qabyldanýy qajet. Osy zań arqyly atalmysh qyzmet túrin baqylaý-qadaǵalaý isin memleket uıymdastyra bilgeni jón. Jalpy GMO tuqym qýalaıtyn aýrýlardy qozdyratyn, bakterıalardyń aǵzada tez taralýyna septigin tıgizetin dúnıe. Bizdiń balarymyzda qazir densaýlyq joq. Sál nársege aýyryp qalady deımiz. Munyń barlyǵy sol transgen, GMO-qosylǵan ónimderdi kóp tutynǵandyqtan. Sondyqtan bizge osy máseleni basy ashyq kúıinde qaldyrmaý úshin arnaıy zań qabyldap, qoldanystaǵy zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý qajet", - dep otyr ǵalym, Nurbala Eskeldına.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
