Qyzǵanysh sezimi balalar arasynda  kıkiljińge, janjalǵa aparatyn túıitkildi másele. Iaǵnı osynyń alydyn alý úshin, sheshimin izdegen jandar kóp bolmasa, az emes degen pikirdemin.  Bunyń bastaýy otbasyńyzǵa taǵy bir náreste dúnıege kelgende baıqalady. Osy kezde tuńǵyshyńyzdyń qyzǵanysh sezimi oıanady. Bala ata-anasynyń yqylasyn joǵaltyp alýdan qorqady. Sol kezde qyzǵana bastaıdy. Bul zańdy qubylys. Óıtkeni, ata-ana kóp ýaqytyn, bar yqylasy men qamqorlyǵyn jańa týylǵan sábıge arnaıdy. Sondyqtan, úlken balada qyzǵanysh sezimi jıi paıda bolady. Sábı: «osylar meni jaqsy kórmeı ketti me?» degendeı, ishki narazylyǵyn qyzǵanysh arqyly bildiredi. Qyzǵanyshtan baýyryn shymshyp alýy múmkin. «Apam seni emes, meni jaqsy kóredi», dep oıynshyqtaryn tartyp alýy yqtımal. «Ol ­- meniń apam, ony saǵan bermeımin» deýi de jıi kezdesedi.

 Keıde syrt kózge bári jaqsy bolyp kórinedi. Joǵaryda atap ótken is-árekettiń biri de bolmaýy múmkin. Biraq bala ishteı qatty kúızeledi. Balańyzdyń minez-qulqyn biraz ýaqyt baqylasańyz, bárin baıqaısyz. Jaman túster kórip shoshyp oıanýy múmkin. Jıi syrqattanyp qalýy nemese únemi muńaıyp, sabaǵy nasharlaıtyn jaǵdaılar da kezdesedi.

Mundaı jaǵdaıda balany qyzǵanyshtan aryltýdyń qandaı joldary bar? «Jalpy, qandaı shara qoldanǵan durys?»,- degen suraq týyndaıdy. Sábıdiń qyzǵanyshyna tyıym salýǵa, eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Bala óz sezimderin ázirge basqara almaıdy. Oǵan muny úıretý kerek. Aqyl aıtyp, jón silteýdiń keregi joq. Eń durysy, baıqatpaı, abaılap úıretken jón. Áýeli balaǵa óz sezimin sezinýge kómektesý kerek. Sodan keıin óshpendilikten jáne qyzǵanyshy úshin ózin kináli sezinýden arylýdy úıretken durys. Eger otbasyndaǵy balalardyń jas aıyrmashylyǵy alshaq bolmasa, mysaly, 2 – 3 jas bolsa, onda úlken balańyz da áli sábı degen sóz. Ondaı jaǵdaıda, oǵan otbasyndaǵy jaǵdaıdy, óziniń qyzǵanyshyn túsinýdiń ózi qıyn. Sondyqtan, oǵan múmkindiginshe kóbirek kóńil bólýge tyrysyńyz. Kún saıyn balanyń anasy da, ákesi de, az bolsa da, birshama ýaqytyn tek úlken balaǵa kóńil bólýi tıis.

Negizi dárigerlerdiń pikiri boıynsha, eń tıimdi jas aıyrmashylyq - 1,5 – 2  jas dep qarastyrylǵan. Osy kezde ana aǵzasy qalpyna kelip, kelesi júktilikke daıyn bolady. Al psıhologter, eń tıimdi jas aıyrmashylyq -  4 - 7  jas dep esepteıdi. 4 – 7  jas aıyrmashylyǵy durys deýdiń sebebi, bul kezge deıin bala ata-anasynyń súıispenshiligine meıilinshe bólenip úlgeredi. Ómirlik tájirıbesi de az da bolsa qalyptasa bastaıdy. Ákesi men anasynyń tek ózine tıesili ekenin de túsinedi. Óz betinshe áreket etýge qaýqarly. Bos ýaqytyn qalaı ótkizetinin josparlaı alady. Oǵan qosa, ekinshi balanyń týylýy, tuńǵysh balańyzdyń mektepke barýymen sáıkes kelse, siz birneshe máseleni birden sheshesiz. Úlken balany mektepke ákelý úshin ananyń jumysyn tastaý qajettiligi bolmaıdy. Onyń ústine, kishkentaı balany da kún saıyn taza aýaǵa serýendetý kerek. Muny úlken balany mektepke shyǵaryp salǵanda isteýge bolady. Osy kezde úlken balasy, ini nemese qaryndasy bolǵanyn qalamaıtyn ata-analarǵa mynadaı keńes aıtýǵa bolady.

Ata-ana bul máseleni, ekinshi balany josparlaý kezinde talqylaǵany durys. Mysal úshin, «qalaı oılaısyń? Seniń baýyryń qashan týylýy múmkin? Ony oınatasyń ba? Bolashaq inińniń nemese qaryndasyńnyń atyn kim dep qoıasyń?» Sábıdiń týylýy qalaı bolǵanda da  balaǵa úlken áser etedi. Sondyqtan, ekinshi bala týraly, tuńǵyshyńyzdyń kishkentaı kezin eske túsirip otyrǵanda sóz qylǵan jón. Biz oǵan kishkentaı kezindegi sýretterin kórsetip, ony qalaı jaqsy kórgenimizdi, emizgenimizdi, kótergenimizdi aıtamyz. Sonda úlken bala sábıdi onsha qyzǵanbaıdy. Ózin de dál solaı aıalap ósirgenin biledi. Sondyqtan, oǵan eshqandaı qıyndyq týǵyzbaıdy.

Al qoryta kelgende eki balasy bar ata-analar ne isteýi kerek? Úlken balanyń tarapynan qyzǵanyshty qalaı boldyrmaýǵa bolady? Degen saýaldarǵa ret – retimen toqtalyp óteıin.

İ Sóılesip, onyń áńgimesine den qoıyp tyńdaý

Balamen sóılesip, nege qyzǵanysh sezimi oıanǵanyn túsinetinińizdi jetkizińiz. Janashyrlyq tanytyńyz. Eń durysy, balamen sóılesip, ony den qoıyp tyńdaǵan jón. Bul tásildiń bar qupıasy, balanyń sezimi týraly áńgime etýde. Sonda balanyń kóńil kúıin túsiný ońaı. Mysal úshin: «Sen inińe ashýlysyń ǵoı, ol saǵan kedergi keltirip jatyr ma?», «Sen ashýlanǵan saıyn apańnyń kóńili bólinedi...» deısiz. Sodan soń,  úzilis jasaǵan durys. Bala ishindegisin aqtaryp salýy shart emes. Biraq ol óziniń ishki sezimin uǵynatyny sózsiz. «Balańyzdy den qoıa tyńdap», balanyń kóńil kúıin qajetti arnaǵa buryp jiberýge tyrysyńyz. Mysal úshin: «Erteń óskende, ekeýiń birge fýtbol oınaısyńdar...». Mundaı áńgime barysynda, anasy ony burynǵysynsha jaqsy kóretinin taǵy bir ret sezdirýi kerek.

İİ Balalardy dostastyrýdyń eń jaqsy tásili ertegi aıtý

Kelesi tásil. Balańyzǵa kishkentaı qaryndasy bar balaqaı jaıly ertegi aıtyp berińiz. Bastapqyda balaqaı qaryndasyn jaqtyrmapty. Ol osyndaı kip-kishkentaı bolyp qala beredi, al áke-sheshesi oǵan árdaıym báıek bolady dep oılaıdy. Biraq kishkentaı qyz kóp uzamaı ósip, kúle bastaıdy. Aǵasy oınatsa, máz bolady. Az ýaqyttan keıin qyz eńbektep, sodan soń, júgire bastaıdy. Balalar endi birge oınaıtyn bolady. Balaqaı qaryndasy bolǵanyna qatty qýanady.

İİİ Ata-ananyń qatań ustanymy

Balalardy alalamańyz. Olardy bir-birimen salystyrýǵa da bolmaıdy. Ata-analardyń kópshiligiqaıtalaıtyn qatelik-osy. Balalardy salystyra otyryp, siz olardy básekeles bolýǵa ıtermeleısiz. Al básekeles bolýdyń sońy, jek kórinishke aparyp soǵýy ǵajap emes. Balalarǵa bir-birin úlgi tutýǵa tyryspańyz. Qaıta ár balanyń jaqsy qasıetterin aıtyp otyryńyz. Tárbıeleý kezinde óz ustanymdaryńyzǵa berik bolyńyzdar.  Balalarǵa degen talaptardyń birdeı bolǵanyn, otbasyndaǵy jasy úlken adamdarmen kelise otyryp sheshińizder. Bala bolǵan soń erkeleıdi, sholjańdaıdy, qyzǵanady. Munyń bári qalypty jaǵdaı. Sizdiń mindetińiz – jaqsy kórý jáne shydamdylyqpen tárbıeleý.

Ermek Nurymov