Onda urpaqtan-urpaqqa ulasqan tektik-qandyq (gendik) qadir-qasıet bola ma? Bul máseleler ǵylymı- teorıalyq jaǵynan qalaı zerttelip, zerdelenilgen? Mine, osyndaı saýaldardan soń, sóz joq, «Qazaqtyń ulttyq minezi jáne mentalıteti qandaı?» degen máseleniń týary anyq. Osyǵan oraı, «Keleli keńestiń» kezekti otyrysyna halyq jazýshysy Qabdesh Jumadilovti, akademık Asqar Jumadildaevti, profesor Jaqan Moldabekovti, dintanýshy Qudıar Biláldi, «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń tóraǵasy, saıasatker Dos Kóshimdi, saıasatker, psıholog Jaras Seıitnurdy, «Aqıqat» jýrnalynyń qyzmetkeri Ábdirashıt Bákirulyn shaqyrǵan edik. Nazarlaryńyzǵa sol otyrysta aıtylǵan oı-tujyrymdardy usynamyz.

– Mentalıtet degen bul qazaqtyń minez-qulqy, ulttyq sıpaty degen uǵymǵa saıady. Menińshe, zaman ózgergen saıyn, ult ta, ulttyń minez-qulqy, men­ta­lı­te­ti de ózgeredi. Mysalǵa, 1916 jyly ımperıaǵa qaradyq. Birinshi dúnıejúzilik soǵys tusynda qazaqtardan adam alamyz degende, qazaqtar adam bermeımiz dep asaý­lyq tanytty. Talaı kóterilister bolyp, birazy ketti. Biraq, ásker bermeımiz degen uryq qaldy. Arada 25 jyl ótti. Uly Otan soǵysyna barmaımyz dep aıtý­ǵa qazaqtyń shamasy kelmedi. Sebebi, qazaqtyń rýhy ózgerdi. Bunda jıyrma bes jyldyq komýnıstik tárbıe de bar. 1932 jylǵy ashtyq, 1937-38 jyldardaǵy repressıa, mine, osynyń bári qazaqqa áserin tıgizdi. Bular qazaqtyń omyrtqasyn úzip jibergen nárseler. Mine, mentalıtet te osylaı óz­geredi. Ara­da ǵasyr emes, 25 jyl ót­kende, halyq­tyń mi­nezi, taǵdyry osy­laı ózgerip, jýasyp, jasıdy eken.

 – Ulttyq minez degen taqyrypty ǵa­lym­dardan góri fılosof, aqyn-jazý­shylar bir aýyz sózben túsin­di­rip jatady. Al, ǵy­lymda, ulttyq mi­nez ben ulttyq dil uǵym­daryn bólek qarastyrady. Iaǵnı, ulttyq dil dep oılaý úlgisin, rýhanı minez-qulyqty jatqyzamyz. Al, ulttyq minezge adamnyń árekettik jaǵyn, tıptik minez bitisterin, belgilerin ǵana qarastyramyz. Muny ǵylym turǵysynda zertteý de qıyn. Jańa Abaıdyń da 39-qara sózin mysalǵa keltirdik. Árıne, minez­diń ózgermeli dınamıkalyq jaǵy jáne turaqty jaǵy bar. Turaqty jaǵy ǵa­syr­lar boıy tabylady, kórinisin tabady. Bir mysal, qazir kásip tańdaǵanda qazaqtar sot, zańger bolǵandy qalap jatady. Bul da qanymyzǵa sińisti ata-babamyzdyń bı bolǵanyn ańǵartady. Sol sıaqty, etnostyń ishinde túptik, genetıkalyq turǵyda jatqan aqpa­rat­tar bar. Olar beısanaly túrde de kórinis berýi múmkin. Sondyqtan, bul ekijaqtylyqtyń birligi, ıaǵnı, turaqtylyq pen dınamıkalyqtyń kórinisi. Másele, biz qanshalyqty ult­tyq turaqtylyǵymyzdy saqtaı alǵa­nymyzda. Qazaq ulty 300 jyldan astam bodan el bolǵan soń, minezimizge ishki faktordan góri, syrtqy faktor da áse­rin tıgizdi. Qazir biz monoetnosty emes, polıetnosty bolyp kettik. Ultymyzǵa tán emes jaman qasıetter de sińdi. Aıtalyq, kez kelgen ultta qaı ortaǵa tússe de, ınkýltýrızasıa uǵymy bar. Iaǵnı, tól mádenıet tanytý. Sonymen qosa, sol ortamen birge áleýmettaný uǵymy da bar. Bizde sol áleýmettaný bar da, tól mádenıettený joq. Shynyna kelsek, qazir bárimiz qala­damyz, ýrbanızasıaǵa ushyradyq. Sondyqtan, aldyńǵy urpaq keıingilerge ulttyq salt-dástúrdi berip ketý kerek. Al, bizde sol mehanızm buzylyp ketti. Otarshyldyq arasyna basqa nárseni salyp ketti. Tabıǵatymyzǵa jat uǵymdardy da siń­dirdi. Mine, menińshe, biz osy sebepti, jasyq bo­lyp kettik.

 – Jańa ta­rıhı, sosyn fılo­sofıalyq turǵydaǵy oılar aıtyldy. Men praktı­kalyq turǵyda aıtyp keteıin. Meniń oıymsha, ulttyq minez degende, jańaǵy aıtylǵan kemshilikterdiń bári tek qana qazaqqa ǵana tán emes. Ol basqa da, ózge de ulttarda bar. Ondaı aýmaly-tók­pelilik bola beredi. Osy tusta, bir ǵana mysal aıtaıyn. Qazaq qonaqjaı halyq pa, qonaqjaı emes pe?! Meniń oıymsha, qonaq­jaı emes. Eger, siz tanymal adam bolsańyz ǵana, sizge qonaqjaılyq tanytady. Mysaly, Túrkıaǵa barǵan bir týrıs: «Kelesi jyly qaıtyp kelemin», – deıdi. Al, Qazaqstanǵa kelgen týrıs, endigi kelmespin dep jatady. Óıtkeni, bizde qonaqjaılyq joq. Biz tabıǵatymyz keremet dep jatamyz. Al, praktıkalyq turǵyda, ol tabıǵatqa jetý úshin talaı jol ketedi. Al,Túrkıaǵa bara qalsańyz, kóshedegi túrik aǵasyn kórgendeı qarsy alady. Oılap qarasaq, sondaǵy Antaláńyz, bizdiń Qyzylordanyń jerinen de jaman. Biraq, Túrkıanyń búdjetiniń 50 paıyzy osy týrıserden túsedi. Túrkıaǵa bir nemis kelse, 600 evro, bir qazaq kelse 800 evro tastap ketedi eken. Qazaqtyń búd­jetiniń jartysy munaıdan túsedi. Sonda, munaıdyń aqshasy Túrkıaǵa týrıserden túsetin aqshamen teń kelip otyr. Qonaqjaılyq degen kez kelgen halyqta bar. Biraq, ony praktıkalyq turǵyda menedjment turǵysynda paıdalana bilý qajet. Aıtalyq, gambýrger degen tamaq bar. Ony búkil álem paıdalanady. Al, bizdiń ulttyq tamaqtarymyzdy qazaqtan basqa eshkim jemeıdi. Óıtkeni, ony tanytý degen maqsat qoıylmaıdy. Kemshiligimiz, jarnama, menedjmenttiń damymaýynda. Aıtalyq, qazir «tachkı», «sponchbob» degen mýltserıaldar shyǵyp jatyr. Balalar Ertóstikke emes, solarǵa qyzyǵady. Óıtkeni, Amerıkanyń menedjmenti áldeqaıda jaqsy damyǵan. Aqymaqı nárseler bolsa da, kúnine júz ret jarnamalap halyqtyń kózi úırenip ketedi. Ókinishke oraı, bizdiń isimizdiń 90 paıyzy dalaǵa ketip jatady. Óıtkeni,ony praktıkalyq turǵyda halyqqa sińirýge tyryspaımyz. Bul da ulttyq minezge jatatyn kórinis. Qarap otyrsaq, bizde adamgershilik, erjúrektilik te bar. Biraq, «novshestvo» degen, ıaǵnı, zamanǵa baılanysty oń óz­gerister engizý degen joq. Mysalǵa aıtsaq, Abylaı han qanshama jerlerdi jaýlaǵan kezde, zamanǵa saı aılasyn da qoldanǵan. Sol sıaqty, ulttyq minez, namys degende, biz zamanǵa saı ózgerýimiz kerek. Onda turǵan eshnárse joq. Mysalǵa qarasaq, chýkcha degen halyq bar. Orys halqy olardy eń aqymaq halyq retinde kórsetedi. Al, shyndyǵyna kelgende, orys ımperıasy osy chýkchalarmen eń uzaq ýaqyt soǵysty. Ol soǵys 175 jylǵa sozyldy. Aıaǵynda olardy jeńe almady. Biraq, sol halyq qazir múlde quryp ketken. Óıtkeni, olar týraly qanshama áńgimeler shyǵyp jatsa da, chýkchalardan oǵan qarsy shyǵatyn bir ǵalym, bir zıaly qaýym bolmady. Mine, bizdiń zıaly qaýymnyń róli osy jerden shyǵady. Bul da ulttyq minezge baılanysty.

 – Me­nińshe, basty máse­le mentalıtettiń zamanǵa saı ózgerýinde. Esim­de, bir kezdesýde, stýdentter maǵan «Qazaq degen qandaı halyq?» degen suraq qoıdy. Sol kezde men: «Eń batyr, eń aqyldy, eń ádemi…» dep aıta bastadym. Stýdentter bir ýaqytta túsinip, kúle bastady. Óıtkeni, óz halqyn kim bolsa da, jaqsy jaǵynan kóredi. Al, endi mentalıtetke kelsek, ol áýeli, qorqynyshtan ózgeredi. Biraq, basqynshylyq, totalıtarlyq júıeden ózgere me, joq álde, ony ıdeologıa ózgerte me?! Meniń oıymsha, ıdeo­logıa ózgertedi. Keńester tusynda, biz­diń zıalylarǵa ıdeologıa áserin tıgizdi. Sondyqtan, birinshi másele, ıdeologıa qazaqqa áser etti. Bizde, qazir, ulttyq sanamyzdy jańǵyrtý máselesi damymaǵan. Qazaqtyń mentalıteti ózgerdi. Mysalǵa, qazir burynǵydaı tankıst bolamyn dep te eshkim aıtpaıdy. 1989 jyly mektep bitirgen jas jetkinshekterdiń kópshiligi «Shvarsneger bolamyn» depti. Sol sıaq­ty, zaman ózgergen saıyn mentalıtet te ózgeredi. Degenmen, qazaqtyń basyna is túskende, bizdiń basylyp qalǵan minezderimiz mindetti túrde shy­ǵady. Buny Jeltoqsan kórsetti. Bizdiń batyrlyǵymyz, qaısarlyǵymyz belgili bir kezde ózinen-ózi shyqty. Sondyqtan,bizdiń bundaı qasıetterimiz joǵalǵan joq. Olar belgili deńgeıde ishimizde basylyp, shógip jatyr. Biz qansha ǵasyr bolsa da, ózimizdiń negizgi bir qasıetterimizdi saq­tap qaldyq.

 – Búgingi ta­qy­ryptyń ótkir­ligi, ózektiligi qan­shalyqty bolsa, onyń qyry-syry da son­shalyqty kóp. Aıtylyp jatqan áńgimege qosatyn úsh suraǵym bar. Ony ózime de, myna qaýymǵa da qoıamyn. Ulttyq mentalıtet degen uǵymda, biz tıanaqty toqtamǵa kelgen joq­pyz. Óıtkeni, bul ǵylymǵa sońǵy kezde engen uǵym. Al, negizinde árbir ult­tyń qalyptasý tarıhy kúrdeli ekenin, ár deńgeıde qalyptasqanyn eskere otyr­saq, osynda otyrǵan ár maman bir uǵymdy ózinshe aıtyp jatqany zańdy dúnıe. Sondyqtan, «Ulttyq mentalıtet degende ne bilemiz»? degen suraq týýy zańdy. Áńgime ulttyq mentalıtettiń mán-maǵynasyn ashýda bolýy kerek. Jaǵymdy jaqtaryn aıttyq. Tarıhı turǵyda, kemshilikterdi de aıttyq. Halqymyzdyń tarıhy da, taǵdyry da kúrespen, izdenispen, jeńispen de, jeńilispen de ótti. Biz qaı jaǵyn kóremiz, qaı jaǵyn baıqaımyz, sol jaǵyn aıtyp jatyrmyz. Deı turǵanmen, mentalıtettiń negizi bar. Ol ómir súrý salty, tásili, ómirlik tájirıbesi. Menińshe, osy máselelerge júıeli, tarıhı kózqaras jetpeı jatyr. Biz osyny moıyndaýymyz kerek. Sondyqtan da, ulttyq mentalıtet dep aıtyp jatqan kezde, ómirlik tájirıbeniń úılestiligi, úndestigi, úlgisi qandaı edi dep jiktep alsaq, soǵurlym biz ózimizdiń ulttyq sana-sezimimizdi tezirek qalyptastyrýǵa múmkindik ashamyz. Biraq ta, ómirdiń tiregi – ómirlik tájirıbe dep jatsaq, osy bir negizge erekshe mán berip jatqanymyz oryndy. Iaǵnı, bul jeke halyqtyń da, adamzattyń da ontologıalyq negizi dep atalady. Ol negizdi bilmeıinshe, odan tálim almaıynsha, bir zańdylyq ta taba almaı qalamyz. Óıtkeni, mentalıtet degende, biz tek ótkenimizdi ǵana emes, bolashaǵymyzdy da eskerýimiz kerek. Birinshiden,bundaı zańdylyq ashylmaǵan kezde, tıanaqty talpynys ta, umtylys ta bola bermeıdi. Ekinshiden, neni úırenýimiz kerek, biletinimiz kóp pe, bilmeıtinimiz kóp pe, sony ajyrata bilý qajet. Árkim óziniń jeke basyna, mamandyǵyna qaraı kósilip jatyrmyz. Biraq, bul izdenistiń alǵashqy satysy. Ǵylymı deńgeıge jetken joqpyz. Zaman ózgerdi degende, biz jaǵymdy jaǵyn aıtyp jatyrmyz ba, joq álde, ózimizge unamaıtyn jaǵyn aıtyp jatyrmyz ba?! Ómirde ekeýi de qatar bolyp jatady. Biraq, árqaısysynyń túbegeıli sebepterin, ekonomıkalyq, áleýmettik, ıdeologıalyq bolsyn, solardy anyqtap saralap alǵan durys. Sonda ǵana, ulttyq deńgeıge jetkizetin, ulttyq deńgeıdiń úlgisin ózimizdiń tulǵalyq deńgeıimizge tolyqtyratyn dárejege jetkizip, tolyqtyrý kerekpiz. Qazir bizdegi jeke tulǵalyq kózqarastarymyz, ulttyq kózqarastarmen birdeı emes. Bul ótpeli kezeńniń derti. Ómirde de solaı. Qazirgi shyndyqty talqylap jatqan siz ben bizdi ulttyń betke ustar azamattary desek, bizdiń de kózqarasymyz uzaq ketken joq. Sondyqtan da, sana-sezimdi qalyptastyrýdyń búgingi deńgeıdiń ozyq úlgilerinen úırengenimiz abzal. Óıtkeni, áýeli ózimiz jetilip, sosyn ulttyq mádenıet, dástúrdi jetildirý qajet. Bul degenimiz – ulttyq minez. Bunyń ólshemi de, órisi de burynǵy ólshemmen teń emes ekenin eskergen jón. Sondyqtan da, men qazir rýh degen sózge qosylamyn. Óıtkeni, mentalıtettiń qýaty osy rýhanı bastaýdan, rýhanı kúsh pen senimge baılanysty eken. Ulttyq mentalıtet degende, qazaqtyń zıalylarynyń da mentalıtetin jetildirý qajet. Bul ózimizge synı kózqaraspen qaraıtyn kezeń. Sondyqtan, jeke nárselermen qalyp, ortaq nárselerge jete almaı qalsaq, búgingi zaman talabynan da qalamyz.

 – Men, áýeli, tarıh­shy, sosyn derekta­ný­shy retinde óz oıym­dy ortaǵa salǵym keledi. Sóz joq, barlyq nár­sede ǵylymı ne­giz bolýy qajet. Qa­zaq­stan­nyń qoǵamdyq ǵylymdarynyń eń basty zertteý nysanyna aınalý kerek. Kez kelgen ǵylym termındi anyqtaýdan bas­talady. Termındi anyqtap, ony naq­ty qoldanbaı, ol ǵylym bolmaıdy. Bir mysal keltireıin, Qazaqstan tarıhyn, Ejelgi Qazaqstan tarıhy dep oqyp júrmiz. Al, termın Qazaqstan memleketi 1991 jyly paıda bolǵanyn kórsetedi. Iaǵnı, ejelgi dep júrgenimiz óreskel qatelik. Sondyqtan, Qazaqstan jerindegi nemese qazaq jerindegi tarıh degen durys bolar. Óıtkeni, qazaqtyń ózi bolmasa da, ata-tegi boldy. Mine, son­dyqtan, termınderdi naqty anyqtap, naqty paıdalanǵanymyz durys. Al, ulttyq mentalıtettiń ózgergendigi tarıhı shyndyq. 300 jyl bodan bolǵan halyqtyń mentalıteti ózgermeýi múm­kin emes. Obektıvti faktory orys patshasynyń júrgizgen saıasaty. Ási­rese, Keńester tusynda júrgizilgen saıa­sat úlken áserin tıgizdi. Bir sózben aıt­qanda, Qazan tóńkerisi kezindegi qazaq pen qazirgi qazaqtyń aıyrmasy jer men kókteı. Ekeýi aty bir ult bolǵanymen, ishki dúnıesi, mentalıteti, túsinigi, sezimi, sanasy eki bólek. Qazirgi bizdiń sony salystyryp jatqanymyz ımperıkalyq deńgeı. Iaǵnı, syrtqy kórinis. Biz máse­leniń ishine barǵymyz kelse, ǵylym arqyly teorıaǵa kóterilýimiz qajet. Son­dyqtan, elimizdiń qoǵamdyq ǵylymdary birlesip, bir máseleni tolyǵymen sheshkeni abzal. Kez kelgen zertteý jumysy derektik negizde júredi. Bizdegi kemshilik, derektaný ǵylymy qoǵamdyq ǵylymdardyń zertteý obektisine aınalmaýy. Alysqa barmasaq ta, Reseıdiń ózinde derektaný qoǵamdyq ǵylymdardyń ortaq zertteý obektisine aınalyp otyr. Bizde derek mol. Al, derek­taný sol shıkizatty saralap, qaısysy du­rys, qaısysy burys ekenin anyqtaǵan jón. Mine, osy túsiniktiń, ıaǵnı, derekti sa­ra­lamaı tarıhty jazýymyz, qatty sińip ketken. Qoǵamdyq ǵylymdardyń daǵ­darystan shyǵa almaı otyrǵany, osy derektaný ǵylymynyń damymaýy sebepti. Sol sıaqty,qaıdan keldik, kimbiz degen suraqqa jaýap bererde,alysqa bar­maı, sol Qazaq tóńkerisinen bergi qazaqty da zerttesek bolady. Mine, osy turǵyda Abaıdan artyq qazaqtyń beınesin sýrettegen eshkim joq. Al, Abaıdan keıin, qazaqtyń beınesin tamasha kórsetken «Qazaq» gazeti. Mine, qazir 100 jyldyǵyn atap jatyrmyz. 1913 jyl degen búkil álemde eń sońǵy beıbit jyl. Sońǵy beıbit jyldaǵy, «Qazaq» gazetinde, qazaqtyń turmys-tirshiliginiń bári sonda. Mine, sol tustaǵy jáne qazirgi qazaqty salystyrý múmkin emes. Ashtyq bar, soǵys bar, osynshama qıyndyqtardan ótken halqymyzdyń aman qalǵanyna táýbe deýge bolady. Obektıvti, tarıhı turǵyda qarasaq, bul bizdiń tarıhymyz. Demek, biz Abaıdy, «Qazaq» gazetin tanymaı, Alash zıalylaryn bilmeı qazaqty tanı almaımyz. Qabdesh Jumadilov: – Qazir qazaq, orys­tildi ne qazaqtildi bolyp ekige bó­lin­di. Endi, osy­lardyń barlyǵynyń men­talıteti birdeı dep aıta almaımyn. Óıtkeni, olar­dyń oılaý qabileti, sana­lary, maqsat­tary ártúrli. Quldyq sanany otar­syz­dandyrý júrip jatqan joq dep durys pikirler aıtylýda. Oǵan taǵy bir táýelsizdik tusynda týǵan sana qosyldy.

 – «Al­lanyń jasaǵan nár­sesinde kemshilik bolmaıdy. Men sen­derdi ulttarǵa, ulys­tarǵa bóldim …» degen aıat bar. Máseleni, osy turǵyda alyp qa­­ra­­saq, mentalıtet damıdy, ózgeredi, ke­mel­denedi degen onshalyqty shyndyqqa janasa qoımaıdy. Ony ózgertýge umtylý, Allanyń jasaǵanyna kóńili tolmaýymen teń. Keshirińizder, men muny dinı uǵymmen aıtyp otyrmyn. Dinı ǵulamalardyń saraptaýy boıynsha, adam bolmysyn 3-ke bólip qarastyrady. 4 paıyz – materıaldyq ólshem, 36 paıyz – rýhanı ólshem, 60 paıyz – Paıǵambarymyzdyń nury bolyp tabylady. Búkil barlyq jaratylys Paı­ǵambarymyzdyń nurynan degende, sen ózińdi tanysań (ózińdi tanysań degen sóz, ulttyq mineziń men mentalıtetińdi bil degenge keletin qaǵıda), Allany tanısyń degen sóz, ulttyq rýhanıatyńdy bilip, ulyqtasań Allany tanısyń degenge saıady. Osy túsinik barlyǵy 4 paıyzǵa baǵalanady. Dinniń ózi tórt Halıfa tusynda 30 jyl tutasyp keldi de, odan soń bólinip ketti. Búkil dinı-uǵym, sán-saltanattyń bári 4 paıyzǵa aýysty. Sóıtip, rýhanı álem jasyp qaldy. Mánin joǵaltqan áńgime bar. Arystan, qasqyr, túlki – úsheýi ańǵa shyǵady. Arystan buǵyny, elikti, qoıandy aýlaıdy. Qasqyrǵa ony bólýin suraıdy. Oǵan qasqyr elikti ózi, buǵyny arystan, qoıandy túlki jeıtinin aıtady. Arystan qasqyrdy óltirip tastaıdy. Túlkiden surasa, ol arystanǵa qazir buǵyny, túste elikti, keshke qoıandy jegeni durys dep aıtady. Túlki arystan boldy. Ol óziniń qalaýyn joǵaltty. Ony jańaǵy paıyzdarǵa bólsek, 4 paıyz – qasqyr, 36 paıyz – túlki degen rýhanıat, al, 60 paıyz – arystan bolady. Sol kezde, biz rýhanıatymyzdy taba alsaq, onda 60 paıyzǵa ózimiz qosylǵan bolar edik. Másele, qazir arystan da, túlki de joq. Tek qasqyr ǵana qalǵan. Al, biz sol qasqyrǵa ishinde túlki bar ekenin túsindirgimiz keledi. Ony túsinbeı jatqan adamǵa 60 paıyz týraly aıtý da artyq. Búkil ǵylym, baǵyt-baǵdar, osy 4 paıyzdyq deńgeıde damyp jatyr. Órkenıettegi ólshem osy bolsa, habary bar adam bunyń aqyry bolatynyn biledi. Buny ilgeri alyp baratyn nárse osy 4 paıyz. Ony saqtap qalatyn jaı– 36 paıyz. Sondyqtan, biz ulttyq máseleni,ulttyq minez ben mentalıtetti saralaǵanda, 36 paıyz turǵysynda saralaý kerekpiz. Halyq – jalpy, ult – jalqy uǵym. Ulttyń minezi men mentalıteti de ózge ulttarǵa uqsamaıtyn qubylys bolatyny da sondyqtan. Endeshe, biz ulttyq minez ben mentalıtetti sol jalqydan izdeýge tıispiz. Allanyń «Men senderdi ulttarǵa, ulystarǵa bóldim…» deýiniń syry sonda.

– Osy taqyryp tó­ńi­reginde, ultymyz­dyń ereksheligi jaıly sóz qozǵaǵan durys. Ár ultqa tán minez bar ma, onyń mazmuny qandaı bolaryn anyqtap alǵanymyz jón. Qazaqty biz elikteýshi dep te jatyrmyz. Sonda, ultymyzda turaqty nárse ne ekenin anyqtaıyq. Aıtalyq, shetelge shyqsaq, bizdi qazaq dep emes, «azıat» dep moıyndaıdy. Óıtkeni, biz ózimizdi tanyta almaı jatyrmyz. Sokrattyń «Ózińdi tanytpaı jatyp, ózgeni tanımyn degeni kúlkimdi týdyrady» degen sózi bar. Osy tusta, «qazaqtyń ózgesheligin anyqtaý qajet. Qazaqtyń basqalardan qandaı ereksheligi bar?» – degen saýaldy qoıǵym keledi.

– Menińshe, eshqan­daı ózgeshelik joq. Siz aıtqan barlyq kemshilikter, barlyq halyqtarda bar. Sol sıaqty, artyqshylyqtar da barlyq halyq­tarda birdeı. Tek, bir halyqtar týraly kó­birek aıtsa, bireýleri týraly az aıtady. Onyń sebebi, zıaly qaýymǵa tireledi. Aıtalyq, evreı halqy týraly áńgimeler óte kóp aıtylady. İshinde maqtaıtyny da bar, jamandaıtyny da bar. Al, qazaq týraly anekdot joq. Bul da kórsetkishtiń bir bóligi. Al, shyǵyp jatqandary, bizdi chýkchalarǵa teńestirilip shyǵyp jatyr. Meniń oıymsha, bul jerde praktıkalyq turǵyda qaraǵan durys sıaqty. Qazaqtar bólinedi dep jatyrmyz. Ondaı bóliný evreıde de bar. Olar mılllıonǵa bólinedi. Biraq, syrtqa shyqqanda birge shyǵady. Al, ishinara bólinisteri kóp. Bul qadir-qasıetterde de ulttyq minez.

– Sonda siz grýzın de, ózbek te teń deısiz be?

– Bıologıalyq turǵyda da, minez-qulqynda da bári teń. Tipti, nemisten ózgeshelik kórip turǵanym joq. Mysaly, nemistiń de, qazaqtyń da qonaqjaılyǵy birdeı.

– Qarap otyrsaq, nemis qonaqqa barsa, ruqsat surap barady. Al, qazaq ruqsatsyz da kele beredi. Aıyrmashylyq bar ǵoı.

– Menińshe, onda turǵan eshnárse joq. Nemis sizdi úıine bir ýaqytqa shaqyrady. Siz sol ýaqytta kelip, bir saǵatta ketesiz. Bul da qonaqjaılyq. Sonda, siz ýaqytyńyzdy qurtpaısyz. Bir saǵatta máseleńizdi sheship ketip qalasyz. Al, qazaq shaqyrsa, bar ýaqytyńyz bosqa ketedi. Ónbeıtin áńgime aıtylady. Bul erekshelik dep oılamaımyn. Bul aıtyp otyrǵandardyń bári ulttyq minez.

– Sonda japon men nemistiń aıyrmashyly­ǵyn da kórip turǵan joqsyz ba?

Kórip turǵan joqpyn. Óıtkeni, japondy japon qylǵan, nemisti nemis qylǵan sol avtokólikteri men jańa tehnologıa. Buny aıtyp otyrǵanym, jańa aıtylyp ketkendeı sol 4 paıyz bárin bılep otyr.

– Men bul pikirlerge kelis­peımin. Árbir ulttyń ózindik ereksheligi bar. Sol erekshelik arqyly, sol ult tanylady. Kez kelgen ulttyń qasıetteri sol ulttyń sharýashylyǵy áserinen týyndaıtyn másele. Mysaly, men qazaq bolǵandyqtan, saýda jasaǵandy onsha qabyldamaımyn. Qazaqta er adam qazan basynda júrmeıtindikten, tamaqty da eshýaqytta daıyndamaımyn. Al, ózbekterge bul ersi emes. Biz kóshpeli bo­lyp júrgendikten, ómir boıy jylqy baqsa, áıel adam qazan-oshaq basynda bolǵan. Biraq, menińshe, qoǵamdyq formasıa ózgergen ýaqyttarda atalǵan máseleler keledi. Amerıkaǵa barǵanymda, bir nárseni túsinip keldim. Olarda balalary 17-18 jasqa tolǵanda jeke shyǵaryp, qolynan kelgenshe qarajatyn berip, shyǵaryp salady eken. Al, bizde balalarymyzdy ómir boıy, odan keıin nemerelerimizdi baǵyp júremiz. Bul qasıetten ulttyq minez kórinbeı me, kórinedi. Zaman ózgerdi. Shyndyǵynda solaı eken. Burynǵy qazaq qoǵamynda eńbek bólinisi boldy. Al, qazirgi ómirde eńbek bólinisi joǵaldy. Sol ýaqyttarda balalarymyzdy tezirek shyǵarsaq, bizdiń burynǵy minezimizdiń ózgeretini sózsiz. Óıtkeni, biz de qalada óstik. Mysaly, grýzınderdi alsaq, ashýly, erjúrek, ólim degennen seskenbeıtin ult sıaqty kórinedi. Aıtalyq, qytaı men káris erte turyp, eńbektenip jatsa, biz oǵan kúle qaraımyz. Al, negizinde, olar sondaı bolýǵa májbúr. Al, qazaqta Qudaıdyń bergen jeri, baǵyty, mamandyǵy, kásibi sol ulttyq minez, ereksheligimizdi qalyptastyrady eken. Biraq, ómir ózgerýge beıim. Bizge de ózgerýge týra keledi. Sondyqtan, ulttyq erekshelik báribir de bar.

Menińshe, seniń aıtyp jatqanyń erekshelik emes, stereotıp.

– Qazaq nege qonaq­jaı ekenin tarıhı negizden izdeý kerek. Qazaqtyń dalasy osy, birde bir jerinde qonaq úı de, beket te joq. Soǵan qaramaı, aıshylap jolǵa shyǵyp ketedi. Kez kelgen úıge barady, onda qudaıy qonaq bolyp kútiledi. Bul «Jeti Jarǵy» zańymen bekitilgen. Eger, qonaq durys kútilmese, aıyp ta salynǵan. Demek, buny qazaqtyń dalasy mindettegen nárse. Qazaq mentalıteti solaı shyqqan. Asqardyń, Dostyń aıtyp jatqany durys. Kezinde qonaqjaı edik dep qatyp qalýǵa bolmaıdy. Zamanǵa beıimdelý kerek. Ásirese, qazaq toılaryn­da shashpalyq kóp. Nege osyndaıdan aryl­masqa?! Árkim shama-sharqynsha toı jasasa da, jarap jatyr.

Ár adam syqyldy, ár ulttyń ereksheligi bolýy da zańdylyq. Al, bizdiń ultymyzdyń ereksheligin tilge tıek etsek, ony tarıh pen tabıǵattan izdeý qajet. Óıtkeni, tarıh pen tabıǵat ult mentalıtetine áser etedi. Mysaly, bizdiń tarıhymyzdy, bizdiń bastan keshkenimizdi basqa ult kórgen joq. Sol sebepti, bul da minezimizge áser etedi. Bul jerde jaqsy da, jaman da jaqtary bar. Jaqsy jaǵy, bizde barlyǵy ýaqyt pen keńistikte bo­la­dy. Aıtalyq, ýaqyt ólshemderin aıt­qanda, sút pisirim degen sıaqty uǵym­dardy qoldanamyz. Mine, osynyń bári bizge ǵana tán erekshelik. Sondyqtan, ult­tyq ereksheligimizge, ulttyq qun­dy­lyqtarymyzǵa múmkindiginshe, jaqyn­daǵan durys bolar. Sonymen, qazaqtyń ereksheligi dep, qazaqtyń ózine ǵana tán tili, dili, dástúri, mádenıeti, al, jaman jaǵy jalqaýlyǵy, enjarlyǵy, jaı­baraqattyǵy, shashpalyǵyn jatqy­za­myz. Aıtyp ne keregi bar, bunyń bári Abaıda tur.

Suraq qarapaıym jáne naqty bolsa da, jaýaby kúrdeli bolady. Óıtkeni, onyń astary osyndaı. Adam bolǵan soń, báriniń uqsastyǵyn tabý da durys. Siz­derdiń aıtqan oılaryńyzdy tıanaqtasam, ult ereksheligi, onyń bolmysyna, tabıǵı-tarıhı ereksheligine de baılanysty. Son­dyq­tan da, soǵan baılanysty jaǵymdy da jaqtary bar. Sol úshin biz jerimizdi saqtap, el bolyp qaldyq. Al, jańa zamanǵa úılese bermeıtin de jaqtary bar. Sondyqtan, «Qazaqtyń burynǵy kezben uqsastyǵy qandaı, búgingi jańa dáýirde qandaı uq­sastyq bolý kerek?» degen máselege jaýap izdegen jón. Qandaı mamandyqty tańdasaq ta, birinshiden, ony kásibı deńgeıge jetkizý, ekinshiden, sol kásibı deńgeıdi ulttyq múddemen úılestiretin baǵytty izdestirý, úshinshi, búgingi men elimizdiń bolashaǵynyń múddesin ushtastyratyn is-árketterdi júzege asyrý qajet.Mine, osydan, qundylyqtar da, kózqarastar da ózgeredi. Burynda men qa­zaq, qazaqtaný, Qazaqstan degen máseleni kótergen edim. Memlekettik turǵyda kelsek, qundylyqtar ólshemi ózgeredi. Al, eger, ulttyq deńgeıde qaraıtyn bolsaq, onda biz qalyptasqan burynǵy ólshemge buramyz.

– Aǵa, tıptik qazaq qandaı bolady?

– Ondaı tıptik dúnıe joq. Abaıdyń keltirgen ólshemi bir ólshem. Muhammed-Haıdar Dýlatıdiń memleketti basqarý haqyndaǵy 11 ereje­si bar. Eger, osy ereje turǵysynan kel­­sek, ol búgingi kúni de mańyzyn jo­ǵalt­­paǵan. Mine, memleketti, qoǵamdy bas­qarýdyń qandaı erekshelikteri bar degen suraqtardy biz ózimizge qoımaı jatyrmyz. Sondyqtan da, bir suraqtyń astarynda psıhologıalyq, áleýmettik,mádenı deńgeıde ártúrli jaýap bolýy ábden múmkin eken. Abaıdyń aıtyp ketken tıpimen, bú­ginde shektele almaımyz. Ózgerister mindetti túrde bolady. Osyndaı ózgerister tusynan, qazaqı minez qandaı bolýy kerek degendi ózimiz tolyqtyryp otyrýymyz qajet. Óıtkeni, bir ólshemmen bolashaqty boljaı almaımyz. Ol, tek quramdas bóligi bolyp qalady eken. İskerlik máselesine kelsek, Abaıdyń aıtqan oıy bul dúnıege jaqyn emes. Ol adamgershilik turǵyda ǵana qarastyrdy. Ómir solaı. Biraq, bir-birine qarsy bolmaýy qajet.

Jaqsy oılar aıtyldy. Otarsyzdandyrý prosesi jasalmady dep jatyrmyz. Biraq, ony kim jasamady? Ondaı bolsa, zıaly qaýymymyz ne istep júr? Biz de óz moınymyzǵa júk alaıyq. Kezinde, qan tamyp turǵan Keńes zamanynyń ózinde İlıas Esenberlınder tarıhı romandar jazdy. Jazýshylarymyz ıdeologıa ja­sady. Sol sıaqty, Alash qaıratkerlerin qansha ultshyldar dese de, muraǵattan sony qarap solardyń izimen júrgender boldy, sol sıaqty, memleket qazir transulttyq kompanıalardyń ıdeologıasyn jasap jatsa, qazaqtyń zıalylary ulttyq ıdeologıany qalyptastyrý qajet. Bul jerde «Biz kimbiz?» jáne «Kimmen bolamyz?» degen túsinikterdi anyqtap alǵanymyz jón. Óte kóp nárselerdi joǵaltyp ta alǵanbyz. Bizde psıhologıa ǵylymynyń ereksheligi, kez kelgen nárseni teorıa turǵysynan ǵana emes, onyń adamdarda naqty qandaı kórinis tabýynan da qaraımyz. Men jańa tıptik qazaq týraly áńgime qozǵadym. Sebebi, bizde tıptik basqa ultty aıtsa, kózimizge elestete alamyz. Sol sıaqty, ulttyń ózgermeıtin turaqty jaǵy bar. Másele, sol turaqtylyqty taba bilýde. Bizdiń minezimiz bar. Másele, sony qalaı tabýda. Oǵan ǵalymdar da, aqyn-jazýshylar da birlese eńbek etý kerek. Sonda ǵana, biz ózimizdiń qazaqylyǵymyzdy moıyndata alamyz. Onsyz da, ýnıfıkasıalanǵan, biregeı zamanda tirshilik etemiz. Ultqa saı bolý, sáıkestilik degen uǵym bar eken.

Biz Jaqań ekeýi­miz 10 jyldan beri tvor­­chestvolyq birles­tikte jumys istep ke­le­miz. Osydan, on jyl buryn Jaqańmen bir­ge, bir avtorlyq maqalada Qazaqtaný ınstıtýtyn ashatyn ýaqyt keldi degen sarynda jazdyq. Óıtkeni, qazaq óz aldyna táýelsiz memleket bolǵannan keıin, qazaq ózin-ózi taný kerek degen bastama kótergenbiz. Ókinishke oraı, bizdiń saıasat ulttyq memleket deńgeıinen góri, kópulttyq memleket deńgeıin ustandy da, sol taqyryp qalyptasyp qaldy. Qazir, Reseı, Qytaı qazaqtanýdy tereńirek zerttep jatyr. Bul úlken kemshilik. Óıtkeni, olar bizdiń osal tustarymyzdy dóp basý máselesin, qalaı áser etý máselesin zertteýde. Biz áli kúnge deıin, qazaqtaný máselesin aldy­myzǵa qoıa almaı kele jatyrmyz. Mysaly, osy ýaqytqa deıin, qazaqtyń tıptik negizin anyqtaıtyn uǵymdar bolǵan. Bul aqsaqal, jigit, qaryndas, kelin, ini, aǵa sekildi úlken uǵymdar. Biz osy tusta jigit bolý, ne qaryndas bolý qandaı ekenin, ortaq úlgilerin usynbadyq. Óıtkeni, bizde qazir haos. Jigit degende árkim ózinshe jigit bolýda. Iaǵnı, bul jerde ortaq tıptik stereotıp qalyptaspaǵan. Óıtkeni, bizde qazaqtaný degen joq.