Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy toıyn kıeli Taraz jerinde kúlli álemniń nazary men kóńili aýatyndaı dárejede ótti. Aıtýly merekege dúnıeniń tórt buryshyna tarydaı shashylǵan qandastarymyzben qatar, tutas keńistikte qatar damyp, saıası-ekonomıkalyq qatynasty jandandyryp otyrǵan memleketterden de kóp qonaq qatysty. Osy tarıhı mereıtoıdyń qonaǵy K.A.Tımırázev atyndaǵy Reseı memlekettik agrarlyq ýnıversıtetiniń profesory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, Máskeý qalasyndaǵy qazaq dıasporasy qoǵamdyq birlestiginiń İ vıse-prezıdenti Serik TOIǴAMBAEVPEN suhbattasýdyń reti túsken edi. Ózge elde de óz qabiletimen qazaq degen ulttyń jaqsy atyn shyǵaryp júrgen ǵalym qandasymyzben bolǵan áńgimeni nazarlaryńyzǵa usynamyz.
– Serik Kókibaıuly, aramyzdy shekaranyń syzyǵy bólgeni bolmasa, irgeles Reseımen áýelden qarym-qatynasymyz, tynys-tirshiligimiz qyzý órbip otyrǵany ámbege aıan. Desek te, jalpy Reseıdegi búgingi qazaq kim, onyń orys qoǵamyndaǵy orny qandaı degen suraqpen áńgi­memizdi bastasaq dep otyrmyn?
– Búgingi tańda Reseıde mıllıonǵa jýyq qazaq turady. Onyń kóbi sol shekara mańynda, orysqa qarasty bolǵan Astrahan, Saratov, Vol­gograd, Túmen, Orynbor, Omby sekildi burynǵy qazaq jerinde qalyp qoıǵan qandastarymyz. Al, Máskeýde kezinde oqýǵa kelip, qyzmet barysynda ornyǵyp qalǵan myńǵa jýyq qazaq turady. Onyń syrtynda úsh jarym myńdaı qazaqstandyq stýdentter bar.
Meniń ózimniń de sol Máskeýde turyp jatqanyma 27 jyl boldy. Bir qýanarym, orys jerindegi qazaqtardyń osaly joq. Bálkim, bul ultymyzdyń tektiliginen, qabilettiligimizden bolar, áıteýir Reseıdegi qazaqtardyń kóbi jaqsy qyzmetterde jáne turmysy ózgelerge qaraǵanda aıtarlyqtaı jaqsy. Ortalyq Azıanyń ózge elde­rinen kelgen ulttar qusap qazaqtar arzan jumys kúshi retinde ártúrli sharýaǵa tartylyp jatqan joq. Tipti, turǵylyqty orystar da, quqyq qorǵaý qyzmeti de, turmystyń qandaı salasy bolmasyn memlekettik sheneýnikter qazaqtarǵa minez kórsete almaıdy. Bizdi saýatty, isker jáne abyroıly ult ókili retinde qabyldaıdy.
Osy rette aıta keteıin, máselen, Qazaqstandaǵy belgili zıaly da zıatker áýlet Serik Qırabaev aǵamyzdyń shańyraǵynan shyǵyp Reseı ǵylym akademıasynyń korespondent-mú­shesi, ǵylym doktory, Máskeýdegi áı­gili Halyqtar dostyǵy ýnıver­sı­te­tiniń ǵylym salasy boıynsha pro­rektory qyzmetin atqaryp otyr­ǵan Nur Qırabaev, Baýman atyn­daǵy ýnıversıtettiń kásibı deńgeıdi kóterý fakúltetiniń dekany Rahym­baı Myńjasarov, RF Úkimeti janyn­daǵy Qarjy akademıasynyń dosenti Talǵat Myqtybaev, profesor Asyl­bek Tóleshov, fızıka-matematı­ka ǵylymdarynyń kandıdaty Bolat Ja­malov, jazýshy-jýrnalıst Omar Aıshaq, jazýshy Ásel Omar, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, zańger Janna Ospanova, áleýmettik ǵylymdardyń kandıdaty, ǵalym ári bıznes ókili Gúljan Qojamjarova, QR eńbek si­ńir­gen óner qaıratkeri, Reseıdegi «Qazaq tili» qoǵamynyń tóraǵasy Ábý­ıslam Tursynbaev, «Qazaq tili» gaze­tiniń bas redaktory, pedagogıka ǵy­lymynyń kandıdaty Orynbasar Qýan­dyqov jáne basqalar bar. Qazaq­s­tan Jazýshylar odaǵynyń Reseı Jazý­shylar odaǵyndaǵy ókili, Saha-Áký­tıa eliniń eńbek sińirgen mádenıet qaı­ratkeri, aqyn Tursynaı Orazbaeva apaı­ymyz bolǵan edi, ol kisi bıyl kók­temde baqılyq boldy. Mine, osyn­daı azamat aǵalarymyz ben apa­la­ry­myzdyń kórnekti eńbeginiń arqa­synda orys jerindegi qazaqtyń eńsesi bıik. Budan ózge, Qazaq eliniń búgingi saıası baǵdary men Elbasy Nursultan Nazar­baevtyń el basqarý isindegi kóre­gendigi, saıası salmaǵy da reseılik qazaq­tardyń ilgeri basýyna, shoqtyǵy bıik bolýyna zor yqpal etedi. Men ǵy­lym salasynda júrgen adam retinde orys ǵylymı ortasy men halqynyń Qazaqs­tanǵa degen, Nazarbaevqa degen erek­­she qurmetin únemi kóremin. Sol sıaq­ty, Máskeýge mádenı sapar­men ke­lip qazaq óneriniń jaýhar tabı­ǵa­tymen, ulttyq án-kúıimen sýsynda­typ júrgen dástúrli mýzyka men estr­a­da juldyzdary, sondaı-aq qazaq áde­bıe­tiniń aıtýly tulǵalary aqyn Ol­jas Súleımenov, TMD tóńireginde Sho­lohov syılyǵyn tuńǵysh ıelengen ja­zýshy Sábıt Dosanov sekil­di qalam­gerlerimiz de syrttaǵy qan­das­ta­r­y­myzdyń aýyzbirligi men jemisti, je­ńisti bolýyna úlken áserin tıgizip keledi.
Bir aıta keter bolsam, mynaý Reseı halqy eger seniń óneriń, ǵylymyń men bilimiń bolsa, onda seni tóbesine shyǵaryp syılaıtyn jany momyn, qarapaıym halyq. Qaı ulttyń ókili bolmasyn, kisini qabiletine qarap moıyndaıtyn, ózine laıyq baǵasyna qıanat jasamaıtyn minezi bar.
– Aqparaty alasura tarap, ár­bir isi qolǵa ustaǵandaı anyq baı­qalatyn ushqyr zamanda atajurtqa – Qazaq eline qaraılap baǵdar alatyn shyǵarsyzdar?
– Árıne, syrttaǵy qazaq Qazaq­stannyń árbir abyroıly isine, jetis­tigine qarap boı túzeıdi. Jylt etken jaqsylyǵyn kórse, ony dáriptep, sol isi arqyly ómiri men tirshiligine shabyt enedi. Reseı jerindegi qazaq­tardyń sanasyna silkinis jasap, ulttyq mártebesin taǵy bir saty bıiktetken jaıtty aıtaıyn. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń BUU min­berinde ózimizdiń ana tilinde sóıleýi – bizderge, reseılik qazaqtarǵa úlken serpilis ákeldi. Shynyn aıtý kerek, halyqaralyq máselelerdiń taǵdyry sheshiletin eń bıik minberden qazaqtyń qasıetti tilinde málimdeme jasaý, bul elimizge, ultymyzǵa álemdik uıymdardyń nazaryn erekshe aýdartyp, qazaqtyń ǵana emes, adamzat damýy tarıhynda máńgige saqtalatyn aıtýly qadam boldy. Tek syrttaǵy qazaqtar ǵana emes, kúlli túrki dúnıesi álemdik saıası sahnadan qazaqtyń tilinde sóz sóıleýin Memleket basshysynyń iri isi dep qabyldady.
Men ǵylymı ortamen tyǵyz baı­­­lanysta bolǵandyqtan orys ǵa­lymdarymen, oqyǵan-toqy­ǵandarymen udaıy suhbattasamyn. Sonda reseılik ǵalymdar Qazaqstannyń ozyp tur­ǵandyǵyn moıyndaıdy. Máselen, joǵary oqý oryndarynda Bolon júıesin engizgen, UBT, taǵy basqa bilim salasynda Qazaqstan TMD aýmaǵynda eń alǵashqy bolyp halyqaralyq bilim tájirıbesin óz júıesine qosqan el retinde orystyń ǵylymı ortasy únemi sóz etedi. Bul qurǵaq maqtaý emes, orys sarapshylarynyń súzgisinen ótip, Qazaqstandy tereń zerttegen tolaıym ǵylymı pikir. Sonymen qatar, men Reseıdi is barysynda aralaǵan sekildi, Qazaqstanǵa da jumys saparymen kelip, jylda eńbek demalysymda bolyp erkin aralaımyn. Sonda salys­tyrmaly túrde qazaq pen orystyń tynys-tirshiligine deıin baǵa berip, eki el halqynyń turmysyna da zer sala qaraımyn. Qazaqtardyń kóp iste bıik turǵanyn kóremin.
Memleket úshin 24 jyl degen ná­reste qalyp. Osy az ǵana ýaqyt ishinde mynadaı jetistikke jetý, ekonomıka, saıasat, rýhanıat, mádenıet pen óner salasynda jedel túleý, zamanǵa saı beıimdelý jáne ulttyq reńk pen ádepki saryndy qaıta tabý, mine, bul úlken jetistik. Dúrk etip bári óz aldyna táýelsiz bop ketkennen keıin, ózimizben taǵdyrlas jas respýb­lıkalardy aıtpaǵanda, áýelden óz saıası ustanymy men irgetasy nyq qalanǵan Reseıdiń ózi Qazaqstandy moıyndaý, qazaq qoǵamynyń damý jolyndaǵy qadamdaryna baǵa berý, qazaqtardyń qabilet-qarymyna tánti bolý, bir sózben aıtqanda, qany bir qalyń qazaqqa ortaq maqtanysh, ortaq baǵa. Biz osyny ózimiz de shynaıy sezinip, óz baǵamyzdy, parqymyzdy salmaqtaı bilýimiz kerek.
– Reseı jerindegi qazaq dıas­porasynyń búgingi tynys-tirshiligi qandaı? Syrtta júrse de Qazaq eliniń damýyna, ózgemen teń turýyna nendeı ister atqaryp jatyrsyzdar?
– Máskeýdegi qazaq dıasporasy áýelden qalyptasyp, ultymyzdy sol kezdegi keńester kezeńindegi tulǵaly el retinde tanytý, odaq kóleminde eń shuraıly da qasıetti topyraqtyń ıesi retinde alǵy shepten kórsetý sekildi qoǵamdyq-mádenı jumystarmen belsene aralasqany, kóp ultty keńistikte ózindik ustynyn qalyptastyrý isin saýatty júrgizgeni málim. Sol dástúrdi jalǵastyrýshy ári zańdy murageri búgingi reseılik qazaqtar, onyń ishinde máskeýlik orta.
2006 jyly Reseı tarıhynda al­ǵashqy bolyp «Qazaq tili» degen eki tilde gazet shyǵarýdy bastaǵanbyz. Qazaq ultynyń mádenıetin, dástúrin, ulttyq erekshelikterin orys qoǵamyna nasıhattaý, ózge ult ókilderimen rýhanı qarym-qatynasty jandandyrý maqsatynda kóptegen jumystar atqarylyp otyr. Reseıde Ultaralyq jáne dinaralyq máseleler jónindegi komıtet bar, oǵan barlyq dıaspora ókilderi kiredi. Aı saıyn Máskeýde, jalpy Reseıde ótkiziletin is-sharalar retin tapsyryp, qazaq mádenıetin nasıhattaıtyn basqosýlar ótkizemiz. Osyndaı ıgi isterge óz tarapynan úles qosyp, demeýshilik jasap júrgen Rınat Abseıtov, Qanat Tólegenov, Janarbek Aqbaev, Orazgúl Elikbaeva, Bahyt Ermekbaev sekildi úlken júrekti baýyrlarymyz bar.
Aıta ketetin erekshe oqıǵanyń biri – naýryz aıynda halyqaralyq Reseı Jazýshylary odaǵynyń uıym­dastyrýymen jáne bizdiń qoǵamdyq birlestiktiń, «Qazaq tili», «Murager» qoǵamdarynyń qoldaýymen qazaqtyń belgili jazýshysy Sábıt Dosanovtyń 75 jasqa tolýyna oraı úlken shyǵar­mashylyq kesh ótti. Oǵan orys máde­nıetiniń kórnekti tulǵalary Lúdmıla Shıpahına, Nına Popova, Iýrıı Bon­darev, Felıks Kýznesov, jazýshy ári general-leıtenant Sokolov, sondaı-aq, Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstannyń aıtýly jazýshylary men qoǵam qaıratkerleri qatysty. Bul degenińiz, qazaq ultyna, qazaq ádebıeti men mádenıetine degen qurmet pen halqymyzdyń rýhanı qundylyǵyn álemge pash ete bilgen jazýshymyzǵa degen erekshe iltıpat qoı. Mine, osyndaı is-sharalardy atqaryp, óz ultymyzǵa tamshydaı bolsa da úles qosýdy maqsat etemiz.
– Qazaq handyǵyna 550 jyl tol­dy dep elimiz álemge jar salyp uly toıdy atap óttik. Ózińiz de bul me­reı­li sharany kózben kórip, orta­syn­da boldyńyz. Kóńilińizge ne túı­dińiz, qandaı áser aldyńyz?
– Qazaq eliniń ustyny bolǵan Astana qalasyndaǵy Táýelsizdik sa­raıynda qyrkúıek aıynyń 11-inde Qazaq handyǵynyń quryl­ǵanyna 550 jyl tolýyna oraı Elbasy Nursultan Nazarbaev qatysqan úlken jıyn boldy. Sol tarıhı kezdesýge qatysyp, Memleket basshysy Nur­sultan Nazarbaevtyń dúıim el aldynda, kúlli dúnıege qaratyp sóılegen sózin estidim, qazaǵymnyń álemdik abyroıy men halyqaralyq bedeliniń bıik ekendigine kýá bolyp, erekshe tebirendim. Odan keıingi tarıhı toı kıeli Taraz jerinde ótip, qazaqtyń týyn tuńǵysh tikken, eldigimizdiń irgesin bekemdep, memlekettiligimizdi qalyptastyrǵan Kereı men Jánibek babalarymyzǵa arnalǵan eskertkishtiń ashylý saltanatyna qatystym. Keshe­den bastaý alyp, búginge jetken qıly tarıhymyzdy pash etip, óziniń bıik taǵynda myǵym otyrǵan Kereı han men Jánibek hannyń beınesi kim-kimdi de tebirentip, ár qazaqtyń rýhyn kóteretini, osyndaı dana da darqan ulttyń ókili ekendigińdi shyn sezinip, tilmen aıtyp jetkize almastaı sezimde bolatynyń ras.
Batyr da han babalarymyzdyń eskertkishin ashyp turyp Qazaq­stan­nyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Handyqtyń qalyp­tasqany 550 jyl dep atap ótkeni­mizben, bizdiń túp tarıhymyzǵa, osy ulan­-ǵaıyr jerdiń qojasy re­tinde ázelden kele jatqanymyzǵa esh­kim­niń shúbási joq. Biz talaı shap­qyn­shylyqty, úrkinshilikti kórgen elmiz. Jerimizdi jaýlasa – ol ózimizdiń alaý­yzdyǵymyzdan, jaýymyzdy jeńsek – aýyzbirshiligimizden jeńdik. Batyr, dana, kemeńger babalarymyz antalaǵan jaýdyń birine es bop, birine ses bop júrip irgetasymyzdy bekemdep ketti. Sondyqtan da biz ult bop uıysyp, el bop tutasa bilsek – baǵyndyrmaıtyn bıigimiz, almaıtyn asýymyz joq!» dep aıtqany bar qazaqtyń kóńiline qondy, júregin terbedi.
Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy bizdi, Qazaq elin kúlli álem aldynda tarıhı statýsymyz ben ulttyq bet-beınemizdi sapaly qyrynan aıqyn­dady. Álemniń ártúrli elinen kelgen jýrnalıser jazyp, túrli elderdiń telearnasynan kórsetý elimiz úshin ǵana emes, kez kelgen damyǵan qoǵam úshin de úlken abyroı. Mine, bul ulttyq sharanyń tarıhı salmaǵy saıasat keńistiginde de asa joǵary.
550 jyldyqty atap ótý ke­zin­de ótkizilgen tarıhı-mádenı is-sha­ralardyń ózi aýyzben aıtyp ta­ýysa almaıtyn úlken áńgime. Osy­nyń bári eldiń aýyzbirshiligi men turaqtylyǵynyń, mádenıet, rýha­nıat, ǵylym salasyndaǵy zor izde­nisi men ilgeri basýynyń jemisi. Ata­jurtymyzda, Qazaq elinde osyndaı ıgi sharalar atqarylýy syrttaǵy qara kózderimiz úshin ushan-teńiz eńbek, sózben aıtyp jetkize almaıtyn qoldaý. Elimizdiń, Elbasymyzdyń mundaı bas­tamasyn qoldap qana qoımaı, shette júrsek te qazaq ultynyń perzenti retinde úles qosamyz, qoldaımyz.
Handyqtyń mereıli toıyna Reseı jerinen birqatar baýyrlarymyz ke­lip qatysty. Olardyń qatarynda Máskeýdegi «Murager» dep atalatyn qoǵamdyq birlestiktiń prezıdenti Ernazar Nýrıev, «Astana fond» qoǵa­mynyń basshysy Jarqyn Óteshova sekildi belsendi qazaqtar bar. Bul uly toı reseılik qazaqtarǵa da dem berdi. Buıyrtsa, biz de Máskeýde reseılik ózge ulttardy qonaq etip ultymyzdyń baı tarıhy men mádenıetin nasıhattaıtyn bolamyz.
– Ult pen rýhty ulyqtap, ish­ki jan dúnıeńizdegi elge degen ma­hab­batyńyzdy bóliskenińizge oqyr­mandar atynan alǵysymyzdy jet­kizemiz, rahmet.
Áńgimelesken
Qanat ESKENDİR,
«Egemen Qazaqstan».