Almaty oblysyna qarasty Kóksý aýdany Talapty aýylynyń turǵyny Ahmet Jylqyshynov qant qyzylshasyn ósirýdi mashyq qylǵan sharýanyń biri. Ol byltyr «Etken eńbek pen tókken terdiń óteýi bolmady» dep qamyqqan edi. Al bıyl tátti túbirdi ósirýge qaıta kóńili aýdy. Óıtkeni, qant qyzylshasyna bólingen qarjy qomaqty, qoldaý da kóp boldy. Sharýa alańsyz jıyn-terin naýqanyna kirisken. Alqaptaǵy ónimdi jınaýda, tipti qol eńbeginiń de qajettiligi azaıǵan. Sebebi ónimdi jınaıtyn birneshe fýnksıaly arnaıy tehnıka dala tósin dúbirge bólep jatyr. «Dıas» sharýa qojalyǵynyń basshysy Ahmet Jylqyshynovtyń aıtýynsha, qant qyzylshasyn ósirý mashaqatty jumys jáne ony egýge daıyndyq kúzden bastalady eken.
Ahmet Jylqyshynov,
«Dıas» sharýa qojalyǵynyń basshysy:
Qant qyzylshasyn 15 jyl boıy egip kelemin. Alaıda sońǵy úsh-tórt jylda qyzylsha ósirý paıdasyz bolyp ketti. Óıtkeni, qant zaýyty tátti túbirdiń bir kelisin 5-6 teńgeden satyp aldy. Úkimet tarapynan aıtarlyqtaı, qoldaý da kórmeı qaldyq. Sóıtip, sharýanyń eńbegi esh boldy. Bıyl úkimet tarapynan gerbısıd, tyńaıtqysh, tuqym alýǵa jeńildik jasalyp, naýqanǵa arnaıy tehnıka da bólindi. «Dıas» sharýa qojalyǵyna qarasty 40 gektar sýarmaly jer bar bolsa, bıyl onyń 10 gektaryna qant qyzylshasyn ektik. Keler jyly bir esege kóbeıtemiz degen josparymyz bar. Qant qyzylshasyn ósirý naýqany birneshe etaptan turady. Áýeli, kúz kezinde jerdi jyrtyp, daıyndap alamyz. Erte kóktemde jerdi tegistep, egýge yńǵaılap baryp, tuqym sebemiz. Ala jazdaı ony túpteýmen, sýarýmen aınalysamyz. Baptap kútemiz, zıandy jándikterden saqtandyramyz. Al kúzde jınaý naýqany bastalady. Mine, sizdiń dastarqanyńyzda turǵan qanttyń shıkizaty osylaı daıyndalady.
Sharýasy shalqyǵan
Dáp osylaı eńbek etip, shıkizat daıyndap jatqan Kóksý aýdanyndaǵy «Alım Taıar» sharýa qojalyǵy bıyl 70 gektar alqapqa qant qyzylshasyn sepken. Sharýa qojalyqtyń basshysy Taıar Zeınalovtyń aıtýynsha, budan 2000 tonna tátti túbir jınalady.
Taıar Zeınalov,
«Alım Taıar» sharýa qojalyǵynyń basshysy:
Almaty oblysynyń ákimi óz sózinde turdy. Ónimdi jınaý naýqanyn endi bastadyq. Ázirge ár gektardan túsimniń mólsheri 300 sentnerden tómendegen joq. Sýbsıdıany da, tuqymdy, tyńaıtqyshty ýaqytynda berdi. Aýdan ákimi ónimdi jınap alatyn kombaın satyp áperdi. Barlyq jumys tehnıkanyń kómegimen iske asyp jatyr. Qol eńbeginiń qajettiligi joq. Byltyr 30 gektar ekken bolsam, bıyl onyń mólsherin eki esege kóbeıttim. Shamamen 50 adamdy jumyspen qamtyp otyrmyn. Buryn bul sharýashylyqta tehnıkaǵa muqtaj bolǵandyǵymyzdan, aýa raıynyń qolaısyz kúnderi jumys toqtap qalatyn. Al qazir tehnıka bar, kún raıy qansha qubylsa da, jumysymyz júrip jatyr.
Qazirgi kezde «Alım Taıar» sharýa qojalyǵyna qarasty qyzylsha alqabyn jınaýǵa «Frank Klaıne» kombaıny, SPS – 4,2 qyzylsha tıegish, 2 dana KamAZ avtokóligi jumyldyrylǵan.
Ǵalym Toqpeıisov,
Kóksý aýdanynyń ákimi:
Almaty oblysy ákiminiń tapsyrmasy boıynsha Kóksý aýdany 830 gektardan 24 myń 900 tonnadaı qylsha ótkizýge tıis. Bıyl barlyq daqyldarda ónim mol. Qurǵaqshylyq bolǵan joq. Aýdan boıynsha 11 myń gektarǵa soıa sebilgen. Qazir onyń 3000-4000 gektaryn jınap boldyq. Áli de jıyn-terin naýqany qyzý júrip jatyr. Qant qyzylshasynyń qanttylyǵy 15 paıyzdy qurady. Kún salqyndasa, 17-18 paıyzǵa deıin barady. Qazir oblysqa qarasty bes aýdannan jınalǵan qant qyzylshasy 25 myń tonnaǵa jetti. Jospar boıynsha 100 myń tonnadan asyrý kózdelip otyr. Qarasha aıynyń ortasyna deıin júz paıyzǵa jınap bitemiz.
Tehnıkasy túgel
Egis alqabynda jumys istep jatqan kombaın ósip turǵan tátti túbirdi ózi qoparyp, birden shóbin qyrqyp, jınap, traktorǵa tastaıdy. Buryn bul jumystyń barlyǵy sharýanyń qol kúshimen jasalatyn bolsa, qazir ony tehnıka isteıdi. Oblys ákimi Amandyq Batalovtyń aıtýynsha, mundaı tehnıkadan 24 dana satyp alynǵan. Onyń úsheýi Kóksý aýdanyna tıesili. Bul kombaınnyń bir danasy shamamen 400 adamnyń qol Tátti túbirdiń tátti jemisieńbegin almastyratyn kórinedi.
Qant qyzylshasyn ósirý qanshalyqty mashaqatty bolsa, odan qant óndirýdiń de ózindik mashaqaty bar. Alaıda bul kútip, baptap jatatyn daladaǵy egin emes, oǵan tehnıkanyń tars-turs tirligi men zaýyttyń arnaıy apparatynyń jumysyn qadaǵalap, «buıryq» berý ǵana tán. Zaýytqa túsken tátti túbirdi áýeli ákpen zalalsyzdandyrady. Ol qabyldanǵan shıkizat úıilip jatqan ashyq alańqaıda iske asatyn jumys. Zaýyttyń ishine engen qant qyzylshasy eń birinshi jaqsylap jýylady. Barlyq topyraǵynan tazartylady. Ábden tazartylǵan ónim jińishkelep týralady. Sodan keıin ǵana 90 gradýstan joǵary temperatýrada qaınatylady. Abajadaı bóshkelerdiń ishinde qant qyzylshasy qaınap jatyr. Osy jumys barysy kezinde qant sóliniń tyǵyzdyǵyn, qanttylyǵyn zerthana mamandary tekseredi. Qyzylshanyń qanttylyǵy 18 paıyzǵa deıin barady. Osydan keıingi jumys tártibi týraly Aqgúl Aımuhambetova áńgimelep berdi.
Aqgúl Aımuhambetova,
qant zaýytynyń qyzmetkeri:
Joǵary temperatýrada qaınap, ábden pisirilgen qant qyzylshasy sentrıfýga apparatynda jasyl, qońyr qoımaljyń suıyqtyǵy ajyratylady. Osy barystan keıin taza aq qant paıda bolady. Jartylaı daıyn bolǵan ónimdi jýamyz da, shala keptiremiz. Sodan keıin keptiremiz, arnaıy apparatqa jiberiledi. Onda ábden keptirilip, qum sheker bolady. Ol ekshelip baryp, qaptalýǵa jóneltiledi.
Qumshekerdiń quny
Jalpy, qant óndirisi mamandarynyń esebine qaraǵanda 300 keli qant qyzylshasynan 50 keli qant shyǵady. Tutynýǵa daıyn ónim qaptalyp, bekitilip, kásipkerlerge satylady. Almaty oblysynyń ákimi Amandyq Batalovtyń aıtýynsha, qanttyń bir kelisi zaýyttan 180 teńgege satylady. Ary qaraıǵy baǵasy beımálim. Kásipkerler qanshaǵa satqysy kelse, sonshaǵa satady. «Qazanshynyń óz erki, qaıdan qulaq shyǵarsa». Ónim ózimizde óndirilse de, baǵasy jer jaryp turatynyna etimiz úırengen. Tek qant óndirisi turalamasa eken. Qant qyzylshasyn ósirýmen aınalysatyn sharýalar sany kóbeıip, qumshekerdi ózimiz óndirsek, el ekonomıkasynyń da búıiri tolar edi. Almaty oblysynyń ákimi Amandyq Ǵabbasulynyń jýrnalıserge bergen suhbatynan osy tilektiń shynaıy oryndalýy úshin jasalǵan júıeli jospar bar ekenin bildik.
Amandyq Batalov,
Almaty oblysynyń ákimi:
Eń bastysy, Elbasynyń bizdiń óńirge kelgende «Qyzylshany ósirip, ony óndirýdi ornyna keltirińder» degen tapsyrmasy oryndaldy. Biz munymen shektelip qalmaımyz. Bıyl 4000 gektardan astam qant qyzylshasyn eksek, onyń sanyn kelesi jyly kóbeıtemiz. Bul salada bizde Tátti túbirdiń tátti jemisijúıeli jospar qurylǵan. 2020 jylǵa deıin 500 myń tonnaǵa deıin qant qyzylshasyn ósirý josparlandy. Eger osy josparymyz oıdaǵydaı iske assa, qant zaýytynyń basshylyǵy da zaýytty jańartýǵa ýáde berip otyr. Sondaı-aq Kóksý qant zaýytyna jumysqa turǵan qyzmetkerler jyl boıy jumyssyz qalmaýdyń da jolyn qarastyrdyq. Zaýyt jumysshylary úsh jarym aı Kóksýda jumys istese, budan keıingi segiz aı boıy Qarabulaqtaǵy qant zaýytynda eńbegin jalǵastyrady. Kelesi jyly kóktemde taǵy da osy zaýytqa keledi. Bul Elbasy bergen tapsyrmany oryndaýdaǵy qadamymyz. Prezıdent qyzylsha óndirisiniń aınalasynda 5 myńnan astam adamdy jumyspen qamtýdy tapsyrǵan edi. Jyldan-jylǵa tátti túbir ósirý alqaby kóbeıe beredi. Tıisinshe, bul sharýashylyqqa tóselip alǵan dıqan da qant óndirisiniń jandanýyna uıytqy bolady. Máselen, bıyldyń ózinde, Eskeldi aýdanyna qarasty «Hılnıchenko ı K» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi bıyl 7500 tonna qant qyzylshasyn jınaýǵa tıis bolǵan. Biraq naýqan áli aıaqtalmastan, olar 11 myńnan astam qyzylshasyn qant zaýytyna tapsyryp úlgerdi. Munda óndirilgen qumshekerdi Almaty oblysyndaǵy 2 mıllıon halyq tutynady. Odan artylyp jatsa, Qyrǵyzstanǵa, Ózbekstanǵa, Reseıge, Belarýs eline jiberiledi.
Derekkóz: Jas qazaq
