جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە.
جوشىنىڭ جاۋلاۋشى ءرولى جوشى ۇلىسى تاريحىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنە جاتادى. شاپقىنشىلىق تالاي قيامەت اكەلدى، مادەنيەت وشاقتارى جويىلىپ، تالاي جاننىڭ باسى جۇتىلدى. ءبىراق جوشى ۇرپاقتارىنىڭ قىپشاق دالاسىندا بيلىك قۇرعان سوڭعى كەزەڭىن (اسىرەسە ءحىىى عاسىر سوڭىنان حVءىىى عاسىرعا دەيىن) العاشقى جاۋلاپ العان كەزەڭىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. موڭعول يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى قاراقورىمنان بەيجيڭگە اۋدارىلعان 1264 جىلدان باستاپ جوشى ۇلىسى يمپەريالدىق بيلىككە باعىنبايتىن دەربەس مەملەكەتكە اينالدى. جوشى ۇرپاقتارى قىپشاق دالاسىنا ورتا عاسىرلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن اكەلدى. مەملەكەتتىلىكتىڭ باستى نىشاندارىن قالىپتاستىردى. الىپ دالادا ارا قاقتىعىستان ارىپ شارشاعان ءدۇيىم جۇرتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءارقايسىسى ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا وكتەمدىك ىقپال ەتتى. جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسى ىدىراعاندا، ونىڭ شەكپەنىنەن ۇلتتىق بىرنەشە جاڭا مەملەكەتتەر تۋىپ شىقتى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى رەسەي. تاريحشى س.م. سولوۆيەۆ، م.ن. پوكروۆسكيي، ۆ.گ. ۆەرنادسكيي، ليەۆ گۋميليەۆتەر بۇل شىندىقتى مويىندايدى. س.م. سولوۆيەۆ «موڭعول بيلىگى تۇسىندا ورىستىڭ كۇش-قۋاتى نىعايدى»، – دەپ جازسا، م.ن.پوكروۆسكيي تاتارلار ورىستىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە «تەرەڭ وزگەرىستەر اكەلدى» دەپ وي تۇيەدى.
ۆ. ۆەرنادسكيي جانە ليەۆ گۋميليەۆتىڭ قيسىنى ودان گورى تەرەڭىرەك. «1480 جىلعى وقيعا توڭىرەگىندە ءسوز بولعاندا، — دەپ جازدى ليەۆ گۋميليەۆ، — «باسقىنشىلىقتىڭ كۇيرەۋى» تۋرالى ەمەس، كەرىسىنشە التىن وردانىڭ جۇرتىندا ۇلى موسكۆا كنيازدىگى، قىرىم جانە قازان حاندىعى، نوعاي ورداسى سياقتى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى مەملەكەتتىك جاڭا وداقتاردىڭ پايدا بولۋ جايى ءسوز بولعانى دۇرىس». «شىعىس رۋس التىن وردا حاندارى بيلىگىنەن باسى بوساعاندا سوناۋ مونعول شابۋىلى كەزەڭىندەگىسىنەن الدەقايدا قۋاتتى، قابىرعاسى قاتايعان مەملەكەت بولىپ شىقتى» دەپ جازدى ۆ.گ. ۆەرنادسكيي. جوشى ۇلىسى جۇيەسىنىڭ ورىس جۇرتىنا تيگىزگەن ساياسي ىقپالى جايلى اعىلشىن تاريحشىسى چارلز گالپەريننىڭ «ورىس جانە التىن وردا: ورتا عاسىرلىق ورىس تاريحىنداعى موڭعولداردىڭ ۇلەسى» اتتى ەڭبەگىندە ءبىرشاما تولىق تالدانعان. ال استارحان، قىرىم، قاسىم، نوعاي ورداسى، وزبەك جانە قازاق مەملەكەتى وسىناۋ جوشى ۇلىسىنىڭ تۋىندىسى. وزدەرىن الدەقاشان موڭعول دەپ اتاۋدان قالعان جوشى ۇرپاقتارى اتالعان مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋى، ەل بولىپ شىڭدالۋى، تاۋەلسىزدىگى، ۇلتىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن قاجىماي تالماي كۇرەستى.
ارينە، تاريحتا بۇل دەرەكتەر ۇلى شىڭعىسحاننىڭ ساياسي ۇپايىنا جازىلعانى بولماسا، ەۆروازيا دالاسىندا 250 جىلعا جۋىق سۇلتانات قۇرعان جوشى ۇلىسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن جوشى جانە ونىڭ ۇرپاقتارى، بولدى. ءبىراق جوشى، ونىڭ ايگىلى حان ۇلدارىنىڭ ءومىربايانى، اتقارعان ءىسى ايگىلى اكەنىڭ (شىڭعىسحاننىڭ) كولەڭكەسىندە قالىپ كەلدى. جوشى ۇرپاعىنان ۇلى قاعان شىقپادى دەمەسەك، ول قۇرعان قىپشاق حاندىعى ءوز الدىنا ايگىلى دەرجاۆا بولاتىن. سوندىقتان جوشى حاننىڭ اتقارعان ءىسىن ونىڭ ايگىلى اكەسىنىڭ رولىنەن، جوشى قۇرعان قىپشاق حاندىعىنىڭ تاريحىن موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. جوشى حان ونىڭ ۇرپاقتارى قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ، قازاقتى ۇلت رەتىندە، قازاق ەلىن ەل رەتىندە قالىپتاستىرىپ قابىرعاسىن قاتايتۋعا ەرەكشە ۇلەس قوستى. قازاقتىڭ حان ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى دا جوشى اۋلەتىنەن تارايدى. قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىر قاينار كوزى جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا (وردا ەجەن) جانە ونىڭ ۇرپاقتارى باسقارعان اق وردا بولدى.
زاردىقان قينايات ۇلى، تاريحشى
پىكىر قالدىرۋ