قازاقستاندىق جۋرناليست توقتار جاقاش halyknews.kz باسىلىمىندا جاريالانعان «سىيعا – سىي، سىراعا – 5 مىڭ» ماقالاسىندا شىمكەنتتىك كاسىپكەر توقتار تولەشوۆپەن جەكە تانىستىعى مەن وعان قاتىستى كوپكە بەيمالىم ەكى وقيعانى ايتادى.
ءوز باسىم توقتار تولەشوۆپەن ەكى مارتە كەزدەسىپپىن. ءبىراق ول كەزدە «كەيىن وسىلاي جازامىن، پورترەتتىك وبرازىن ءبىلىپ الايىنشى» دەگەن وي كەلمەپتى. بۇگىندە «سىرا پاتشاسىنىڭ» سىرىن بىلگىسى كەلەتىندەر از ەمەس. تومەندە سول ەكى كەزدەسۋدى تاعى ءبىر كوز الدىمنان وتكىزىپ، توقتار تولەشوۆتىڭ بەينەسىن، مىنەز-قۇلقىن تاعى ءبىر سارالاپ شىعۋعا تىرىستىم.
ءبىرىنشى كەزدەسۋ
ەڭ العاشقى كەزدەسۋىم كەزدەيسوق. ويدا-جوقتا. 1992 جىل بولاتىن. اۋىلداعى دوسىم بيزنەسپەن اينالىسپاق بولىپ، بانكتەن كرەديت الىپتى. جاقىندا عانا ورتالىق مونشانى جەكەشەلەندىرىپ العان. مونشادا ءوزى نە ءوتىمدى؟ ارينە، سىرا! بۇل بيزنەستىڭ شەت جاعاسىن بىلەتىنمىن. سوندىقتان، دوسىممەن بىرگە شىمكەنتتەگى سىرا زاۋىتىنا تارتىپ كەتتىك. تاڭەرتەڭگىلىك ەرتە تۇرىپ، «كوكتەم» ىقشاماۋدانىنداعى زاۋىتقا كەلدىك. سىرتتا وزبەكستان مەن تاجىكستاننان، ءوزىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىمىزدەن كەلگەن كولىكتەر تولىپ تۇر ەكەن. انا بۇرىشتا، مىنا بۇرىشتا الشاڭ-الشاڭ باسقان كىرپى شاشتى جىگىتتەردى دە كوزىمىز شالدى. ەشقايدا الاڭداعان جوقپىز. دەرەۋ «سبىت» بولىمىنە كىرىپ، شوت-فاكتۋرا جازدىرىپ الدىق تا، كاسساعا اقشاسىن قۇيدىق. سوسىن، ءتارتىپ بويىنشا، «گاز-53» ىشكە كىرگىزىپ، 100 جاشىك سىرانى ارتىپ شىقتىق. كولىگىمىزدىڭ قاقپادان سىرتقا شىققانى سول ەدى، ەڭگەزەردەي-ەڭگەزەردەي جىگىتتەر جەتىپ كەلدى. «وتمەتكانى» كىمگە جاسادىڭدار؟ ىشكە قالاي كىرىپ كەتتىڭدەر؟» – دەيدى ەنتىگىپ. سويتسەك، سىرا الۋ ءۇشىن الدىمەن وسى جىگىتتەرگە جولىعۋىمىز كەرەك ەكەن. اينالا لەزدە توپىرلاپ قالدى. ءىرى-ىرى جىگىتتەر ىرك-ىرك ەتەدى. «رۇقساتسىز» كىرگەنىمىز ءۇشىن، اپ-ساتتە، ىشپەي-جەمەي موينىمىزعا 20 مىڭ سومدى قارىز ەتىپ جاپسىردى. ءار شولمەك سىراعا 10 سومنان تولەۋىمىز كەرەك ەكەن. ءقازىر بەرمەسەك، ماشينامىزدى تاۋارىمەن قوسا الىپ قالاتىن ءتۇرى بار. بىلاي ايتامىز، كونبەيدى. ولاي دەيمىز، كونبەيدى. ءسويتىپ تۇرعاندا مەستەي ءداۋ قاراسى ماعان جاقىنداپ: «اتىڭ كىم ەدى سەنىڭ؟» دەپ سۇرادى. «توقتار!» دەدىم. قارانىڭ بەت-الپەتى جىبىر ەتە قالدى. «كىم؟.. كىم؟.. كىم دەيدى؟» دەپ، ەندى وزگەلەرى سۇراي باستادى. «توقتار!» دەدىم تاڭىرقاي. سول-سول-اق ەكەن، الگى تۇكسيگەن قاباقتار جازىلىپ، مارە-سارە بولدى دا قالدى. «ءبىزدىڭ شەفتىڭ اتى دا توقتار»، — دەدى دە، ءداۋ قارا اسقان ءبىر قامقورلىقپەن وڭ قولىن موينىما سالىپ، قۇشاقتاي الدى. «توقتار قايدا؟ توقتار قايدا؟» — دەپ اينالاسىنا ايقاي سالدى. انانداي جەردە تۇرعان اق «ۆولگادان» قاراسۇر، قىسقا بويلى جىگىت اقىرىن باسىپ كەلىپ جەتتى. قول الىسىپ، امانداستىق. سابىرلى قالپىن جوعالتپاستان، قاي اۋىلدان كەلگەنىمدى سۇرادى. كوپ تۇرعان جوق. سىپايى قوشتاسىپ، ارىرەك باردى دا، الگى ءداۋ قاراعا الدەنە دەپ جاتتى. ءداۋ قارا شىبىنداعان ات سەكىلدى باسىن قايتا-قايتا شۇلعىپ، بىزگە قاراي كوڭىلدى تۇردە قادام باستى. ال توقتار اتتاسىم قايتادان كولىگىنە ءمىنىپ، زۋ ەتە قالدى. «جارايدى، باۋىرىم! سەن دە توقتار ەكەنسىڭ. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىرىنشى رەت باستىعىممەن اتتاس جىگىتتى كورىپ تۇرمىن. جارايدى… 20 مىڭ ەمەس، 5 مىڭ سوم تاستاڭدار دا كەتە بەرىڭدەر! ءبىراق ەندى قايتىپ كەلگەندە، بىزدەن رۇقسات الماي، كىرۋشى بولما. ماقسۇم دەپ سۇراساڭ، مەنى وسى جەردەگى جىگىتتەردىڭ ءبارى تانيدى. تۇسىڭدەر ماشينادان. ءجۇز گراممەن سىيلاپ جىبەرەيىك!» دەپ قويادى. قالتاداعى اقشامىز 5 مىڭعا ازايىپ، سوعان دا ءماز بولىپ، كەتە باردىق. «سىيعا – سىي، سىراعا — بەس مىڭ!» دەدىم ىزالانا ازىلدەپ. سودان كەيىن، شىمكەنتتىڭ سىرا زاۋىتىنا ات ءىزىن سالعان ەمەسپىن. ارادا 4-5 جىل وتكەندە، توقتاردىڭ اتى كۇللى وبلىسقا جايىلدى. ورتالىق ستاديوندا ۇلان-اسىر سۇندەت توي جاساپ، ەل كورمەگەن بايلىعىن شاشتى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن مەن الماتىعا كوشتىم. توقتاردىڭ اتىن وقتا-تەكتە ەستىگەنىم بولماسا، بىرتىندەپ، ۇمىتا باستاعام…
ەكىنشى كەزدەسۋ
2005 جىلعى ءماجىلىس سايلاۋى كەزىندە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سارىاعاش اۋدانىنان شاعىم ءتۇستى. باسشىلىق ەكى كەشتىڭ اراسىندا مەنى سوندا جىبەرەتىن بولىپ شەشتى. جىلماعايداي كيىنگەن جىلتىر قارا جىگىت ەكەن شاعىمدانىپ كەلگەن. اڭگىمەسىنىڭ توركىنىنەن مىنانى ۇقتىم: سارىاعاش اۋدانىنان سايلاۋعا تۇسكەن كانديداتتىڭ جولىن وبلىستىڭ اكىمشىلىك رەسۋرسى نەبىر قيتۇرقىلىقپەن بوگەپ جاتقان كورىنەدى. ءبىرىنشى تۋردا كوپ داۋىس العانىمەن، بيۋللەتەندەردى بۇرمالاي وتىرىپ، نۇرلان جىلقىشييەۆپەن يتجىعىس ءتۇسىرىپتى. ەندى ەكىنشى تۋر وتپەك ەكەن. ءدال سول جىلعى سايلاۋعا «اسار» پارتياسى دا ءتۇسىپ جاتقان. ءبىزدىڭ تەلەارناعا بيلىك پارتياسىنىڭ وزگە پارتيا مەن كانديداتتارعا جاساپ جاتقان «الىمجەتتىگى» مەن «قياناتتارى» تۋرالى «قانى شىعىپ تۇرعان» ماتەريالدار جاساۋ تاپسىرىلعان ەدى. مىناۋ – «قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا – مىلتىقتىڭ باسۋى» ءدوپ كەلگەن وقيعا! قالاي بارماسسىڭ؟!
جۇمىس اياقتالار تۇستا، ءىسساپارعا شىعاتىن قاعازدارىمىزدى قولعا ۇستاتتى. ۇيگە بارىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، اۋىستىراتىن كيىمدەرىمىزدى الىپ شىقپاق بولعام. الگى زىپىلداعان جىگىت «ويباي، ۇشاق كۇتىپ تۇر. جۇرىڭىزدەر!» دەپ، قاپ-قارا «لەكسۋسقا» مىنگىزىپ الدى دا، اۋەجايعا قۇستاي ۇشتى. بىردەن ەكىنشى قاباتتان ءتۇسىردى دە، ۇشاققا مىنگىزىپ جىبەردى. تاڭ قالدىق. ويتكەنى، ءبىز ۇشاققا بيلەت الاتىنداي بۇل جىگىتكە ءتولقۇجاتىمىزدى بەرگەن جوق ەدىك. شىعارىپ سالۋشى جىگىت جول بويى ءبىراز نۇسقاۋلىقتار ايتۋمەن بولدى. ەستە قالعانى مىناۋ: «شىمكەنتتىڭ اۋەجايىنان تۇسكەسىن، سىزدەردى ءتورت ەسىكتى «نيۆا» كۇتىپ الادى. سول ماشينا قوناتىن جەرگە اپارادى. سوسىن، سارىاعاشقا اپاراتىن ادامدار كەلىپ سويلەسەدى». كوز بايلانعان شاقتا شىمكەنتتىڭ اۋەجايىنان تۇستىك. ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان ەشكىم بايقالمايدى. شارباقتىڭ سىرتىنا شىققاسىن، ارى-بەرى قاراپ كوردىم. جان بالاسى جوق. اۋدەم جەردە ءتورت ەسىكتى اق «نيۆا» تۇر ەكەن. جاقىنداپ كەلسەم، رۋلدە ورىستىڭ شالى وتىر. «ءبىزدى كۇتىپ تۇرسىز با؟» دەپ سۇراعام. «سىزدەر جۋرناليستسىزدەر مە؟» دەپ قارسى سۇراق قويدى. نە كەرەك، ىزدەگەنىمىز وسى كولىك ەكەن. قالاعا كەلە جاتقانىمىزدا جۇرگىزۋشى شالدان تىكسىنىپ قالدىم. قويعان سۇراقتارىما ساراڭ عانا جاۋاپ بەرەدى. قايدا بارىپ، كىممەن جولىعاتىنىمىز تۋرالى «ءلام» دەمەيدى. «مەنىڭ مىندەتىم – سىزدەردى قوناتىن ۇيگە جەتكىزۋ. باسقاسىن بىلمەيمىن»، — دەپ سالدى. تاۋكە حاننىڭ بويىمەن ءۇنسىز ىزعىپ كەلەمىز. سول جاعىندا قيسىق كوشەلەر كوپ ەدى. بۇرىلعاندا بايقادىم: «ترەتيي كريۆويعا» كىرىپ بارا جاتىرمىز. ۇلكەن قاقپا اشىلدى دا، ءزاۋلىم، ەكى قاباتتى كوتتەدجدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. كۇزەتشىدەن باسقا جان جوق ەكەن. بىردەن ۇيگە كىرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، جايعاسىپ الدىق. شامامەن 500 شارشى مەتردەن اساتىن سارايدا وپەراتور ەكەۋىمىزدەن باسقا جان جوق. اس ۇيگە كىرسەك، مۇزداتقىشتا اس-سۋدىڭ، ىشىمدىك پەن جەمىس-جيدەكتىڭ 40 ءتۇرى سامساپ تۇر! تاپ ءبىر ەرتەگىگە تاپ بولعاندايمىز. قارىندى تويدىرىپ الىپ، «تاڭەرتەڭ كەلەمىن» دەدىم دە، شىمكەنتتەگى دوستارىمنىڭ ۇيىنە كەتىپ قالدىم. مەنىڭ ويىمشا، قاجەت بولسام الگى كىسىلەردىڭ ءوزى تەلەفون سوعۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق كەشكە دەيىن ەش حابار بولمادى. كوز بايلانا باستاعاندا، ءبىر دوسىمدى جانىما ەرتىپ، الگى كوتتەدجگە كەلدىم. وپەراتورىم اششى سۋعا تويىپ الىپتى. كۇزەتشىگە جولىقتىم دا، اقىرىن باسىپ، وپەراتورىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، قايتادان كەتىپ قالدىم. ەرتەڭىنە كەشكە دەيىن تاعى دا تىم-تىرىس. ەش حابار جوق. امال جوق، الماتىدان شىعارىپ سالعان جىگىتكە قوڭىراۋ سوقتىم: «باۋىرىم، ءبىر قاشانعى جاتا بەرەمىز؟ ادامدارىڭ قايدا؟!» دەپ وكتەمدەۋ سويلەدىم. سول — سول-اق ەكەن، تانىس ەمەس نومىردەن قوڭىراۋ ءتۇستى. «ۆاس بەسپوكويت اندرەي. پوبۋدتە دوما. سەيچاس پريەدۋ»، — دەدى دە، لەزدە جەتىپ كەلدى. «كەشكى اس ىشىڭىزدەر»، — دەپ بايەك بولىپ جاتىر. قالانىڭ ورتالىعىنداعى ەڭ قىمبات مەيرامحاناعا اكەلدى دە، نەبىر ءتۇرلى تاعامدارعا تاپسىرىس بەرىپ تاستادى. اندرەيدىڭ سوزىنەن ۇققانىمىز: سىرا زاۋىتىندا توقتار تولەشوۆتىڭ كەڭەسشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ەرتەڭ تاڭەرتەڭنەن باستاپ، ءتۇسىرىلىمدى سارىاعاشتا باستايتىن بولدىق. كامەرا الدىندا اكىمدىك تاراپىنان جاسالىپ جاتقان قىسىمداردى «اشىنا جايىپ سالاتىن» مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر الدىن-الا دايىندالىپ قويىپتى.
قىسقاسى، نە كەرەك، سارىاعاشتا ءۇش كۇن جۇمىس ىستەدىك. ءبىراق اندرەي سول كۇيى جوق بوپ كەتتى. ونىڭ ورىن باسقا، ءبىر توپ كىسى باستى. اشىنعان مۇعالىمدەردى دە، دارىگەرلەردى دە جازىپ الدىق. كەشكە دەيىن ءتۇسىرىلىم جاسايمىز دا، كۇن باتا شىمكەنتكە كەلىپ قوندىرادى. بۇرىنعى كوتتەدجگە اپارۋدى قويدى. ءبىر كۇن ورتالىق دۇكەنگە قارسى جاڭادان سالىنعان قوناق ۇيدە، ەكىنشى كۇنى باسقا قوناق ۇيدە، ءۇشىنشى كۇنى ءبىر پاتەرگە اپارىپ ءجۇردى. سويتسەك، ءبىزدىڭ «قورعاپ» جۇرگەن كانديداتىمىز – جارماحان تۇياقباي مەن توقتار تولەشوۆتىڭ ادامى ەكەن! ەڭ سوڭعى كۇنى سارىاعاشقا توقتار تولەشوۆتىڭ ءوزى كەلدى. جانىنداعى نوكەرىنىڭ ەسەبى جوق. ءمىنىپ كەلگەنى – جەكە تاپسىرىسپەن جاسالعان «ەسكالادا». ول كەزدە الماتىدا مۇنداي كولىكتى كورۋ مۇڭ بولاتىن. سىرتى بروندالعان. ورىندىقتارى اق بىلعارىمەن قاپتالعان. ىشىندە ۇلكەن تەليەۆيزور تۇر. كانديداتتىڭ شتابىندا كەزدەسىپ، قول الىستىق. جىميا امانداستى دا، جاعداي سۇرادى. «ءقازىر سارىاعاشتان شىعا بەرىستەگى كافەدە تۇسكى تاماق ازىرلەنىپ جاتىر. ءىشىپ بولعاسىن، جىگىتتەر الماتىعا شىعارىپ سالادى. جولدارىڭىز بولسىن!»، — دەدى سىپايى تۇردە. ارتىق-اۋىس ءسوزىن، قىلىعىن بايقامادىم. تۇندەلەتىپ، شىمكەنتكە جەتتىك تە، ارى الماتى استىق. اقىرى، باستالعاسىن، وقيعانى اياعىنا دەيىن جەتكىزەيىن. ءبىز اكەلگەن ماتەريال كتك جاڭالىقتارىنداعى ەڭ ماڭىزدى توپقا ءىلىندى. ەفيردەن كۇندىزگى 12.00 جانە 16.00 بەرىلدى. ورىسشا جاڭالىقتار دا اۋدارىپ، ەفيردەن بەردى. ەندى، تۇنگى جانە تاڭەرتەڭگىلىك قايتالانۋى كورسەتىلۋى ءتيىس ەدى. ساعات 17.00 شاماسىندا ۇيگە قايتىپ بارا جاتقانمىن. تەلەفونىم شىر ەتە قالدى. كىلەڭ 7-دەن باستالىپ، 7-دەن اياقتالاتىن ساندار ەكەن. تاڭ قالدىم. تۇتقانى كوتەرىپ ەدىم: «ءاي، توقتار دەگەن بالا سەنبىسىڭ؟» دەدى ارعى جاقتان كەربەز ءبىر داۋىس. «ءيا، مەن بولام!» «مەن ءومىرزاق دەگەن اعاڭ بولام. شىمكەنتتەن…» اۋىلدا ءومىرزاق دەگەن شوپىر اعام بار ەدى. «بۇل كىسىگە نە بولدى ەكەن؟» دەپ ويلانىپ قالعام عوي. «سايرام اۋدانىنان… امەتوۆپىن!» دەدى انا كىسى. سول كەزدە بارىپ، سايرام اۋدانىنىڭ اكىمى ەسىمە ساپ ەتە قالدى! راحات الييەۆتىڭ تۋىسى! «ءاي، بالا! سەن اناۋ جىلقىشييەۆتى تەلەبەزەردەن جامانداپ جاتىر ەكەنسىڭ عوي؟ بايقا، بالا! ول ءبىزدىڭ ادام!» «اعا، ول مەنىڭ جەكە شارۋام ەمەس. باستىقتارمەن سويلەسەڭىز. ول تەلەارنانىڭ تاپسىرماسى» دەدىم، ويىمدى جيناقتاپ الىپ. ءومىرزاق امەتوۆ باستىقتىڭ قابىلداۋ بولمەسىنىڭ تەلەفونىن جازىپ الدى. سارىاعاش سايلاۋىنىڭ سوراقىلىعى جايىندا ماتەريال تۇنگى جانە تاڭەرتەڭگى قايتالاۋدان الىنىپ تاستالدى. ارادا كوپ ۇزاماي-اق، ءومىرزاق امەتوۆ شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى. ال مەن توقتار تولەشوۆ تۋرالى قايتادان ۇمىتا باستاعان ەدىم…
توقتار جاقاش
پىكىر قالدىرۋ