جاقىندا ءبىرقاتار اقپارات قۇرالدارى اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ ىشكى ساياسات جانە الەۋمەتتىك سالاعا جاۋاپتى ورىنباسارى شىڭعىس مۇقاننىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى پىكىرىن جارىسا جاريالادى. «نە ايتتى ەكەن؟» دەپ وقىساق، ءوز وبلىسىندا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى جوق ەكەنىن ايتا كەلىپ، عالامتوردا، اتاپ ايتقاندا الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جازبالارىندا «جۇلدىزداردىڭ» قاتەنى كوپ جىبەرەتىنىن، سول ارقىلى جازۋ مادەنيەتىنىڭ انتيستاندارتىن قالىپتاستىرىپ جاتىر دەگەن وي ءبىلدىرىپتى.
قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان شەنەۋنىك:
«ماسەلەن، "Instagram"، "Facebook" سياقتى جەلىلەردە ءجۇز مىڭ، ءجۇز ەلۋ مىڭ جازىلۋشىلارى بار جۇلدىزدار قازاقشا جازادى. ءبىراق، قاتە-قاتە. ورفوگرافيالىق، گرامماتيكالىق قاتە ءورىپ جۇرەدى. ەل الدىندا جۇرگەن جۇلدىزداردىڭ جازۋىن اسىرەسە جاستار ستاندارت رەتىندە قابىلدايدى. سونداي جازۋدى كورىپ، ونى وزدەرى قولدانىپ جاتادى. بۇرىن جازۋ مادەنيەتىن گازەت-جۋرنالدار ارقىلى ادەبيەتشىلەر مەن ساۋاتتى جۋرناليستەر قالىپتاستىراتىن، ءقازىر جەلىدەگى ساۋاتسىزدىق قالىپتاستىرىپ جاتىر»، - دەپتى. اركىمنىڭ جەكە پاراقشاسىن ساناپ جۇرسەك، قاتە جازبالار كىمنەن بولسا دا شىعادى. ونىڭ ۇستىنە ءانشى مەن ءبيشى، سپورتشىلار شىڭعىس مۇقان ايتقانداي «ادەبيەتشى نەمەسە ساۋاتتى جۋرناليست» ەمەس قوي. ونداي قاتەلىك تەك قازاق تىلىندە عانا تابىلادى دەۋ دە اسىعىس ايتىلا سالعان وي سەكىلدى.
الايدا، اكىم ورىنباسارى: «...ناتيجەسىندە، قازاقشا پىكىر جازۋشىلاردىڭ قاتارىندا دا ساۋاتسىزدىق كەڭ تارالىپ بارادى. ال، ورىس تىلىندە جازىلعان پىكىرلەر قاتەسىز، ساۋاتتى جازىلادى. ورىسشا جازىپ، قاتە جىبەرسەڭ، «قاتەڭدى» بەتىڭە باسىپ، جەپ قويادى. قازاق تىلىندە قاتە جازىلسا، قالىپتى قابىلدايدى. قازاق ءتىلى قاتەنىڭ ءتىلى سەكىلدى بولىپ بارادى»، - دەپ، ورىس تىلىندە جازىلعان پىكىرلەردى قىزعىشتاي قورىپتى. وسى رەتتە شەنەۋنىكتىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جۇلدىزداردى سىناي وتىرىپ ايتقان بۇل پىكىرى قازاق ءتىلدى باق-تارعا قاراتىلعان جىمىسقى سىن سىماق ەمەس پە دەگەن دە ويعا قالدىق. ايتپەسە، «اتىراۋ وبلىسىنىڭ ءتىل ساياساتىنداعى ەندىگى جۇمىسى - ءتىلدىڭ ساپالى قولدانىلۋىن قاداعالاۋ بولۋى ءتيىس. بۇل جۇمىستى قازاق تىلىندە جازىلعان ماتىندەردەگى قاتەلەردى تۇزەۋدەن باستاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن»، - دەگەن باستاماسىن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە قاتىستى قالاي قايىرساق تا كەلتىرە المادىق. اتىراۋ اكىمدىگى قاي «جۇلدىزدىڭ» الەۋمەتتىك پاراقشاسىن اڭدىپ، قاتەلەرىن تۇزەپ وتىرماق؟! شىنىمەن، ونداي نيەتى بولسا ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەستى اتىراۋلىق جۇلدىز مس سايلاۋبەكتەن باستاسا ءجون بولار ەدى...
بۇل وبلىس باسشىلارىنىڭ، ىشكى ساياسات، يدەولوگيا جۇمىستارىنا جاۋاپتى شەنەۋنىكتەردىڭ اقپارات سالاسىنا قاتىستى «ءبىرتۇرلى» ۇستانىمدارى ءبىر بۇل ەمەس. وبلىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ باعىتتارىن اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاۋ بويىنشا وتكىزەتىن كونكۋرسىنىڭ تالاپتارى دا قىزىق. وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى ءاسيا قىستاۋبايەۆا قول قويعان قۇجاتتا وبلىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋدەن ءۇمىتتى سايتتارعا قويىلاتىن مىناداي تالاپتار بار: سايتتار «كۇنىنە 100 اقپاراتتىق حابارلامالاردى جاساقتاۋ، تۇزەۋ جانە جاريالاۋ، جۇمىس كۇنىندە 5-7-دەن از ەمەس ساراپتامالىق ماتەريالدىر ازىرلەپ جاريالاۋ، كۇن سايىن ءبىر مارتە فوتومۇراعاتتى جاڭالاپ وتىرۋ» كەرەك ەكەن.
ال، ەندى وبلىس يدەولوگتارىنىڭ «مەنشىكتى ينتەرنەت-رەسۋرس ينتەرنەت جەلىسىنىڭ قازاقستاندىق سەگمەنتىندە جۇمىس كۇندەرى 400 000-نان كەم ەمەس بىرەگەي قازاقستاندىق كەلەرمەننىڭ (سايتقا ءبىر تاۋلىك ىشىندە كىرەتىن جاڭا قولدانۋشى) بولۋى جانە ماتەريالداردىڭ جاريالانىمى مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلىندە بولۋى مىندەتتى» دەگەن تالابىنا تاڭعالماسقا شاراڭ جوق. ولاي دەيتىنىمىز، كۇنىنە 400 000 جاڭا قولدانۋشى («كەلەرمەن» اتاۋىن ءتيىستى ماماندار تالقىلاي جاتار) كىرەتىن اقپاراتتىق سايتتى تابۋ مۇمكىن ەمەس دەۋگە بولاتىن ءىس. مۇمكىن بولعان كۇندە دە ونىڭ باسقا تالاپتارعا (اتاپ ايتقاندا ەكى تىلدە حابار تاراتۋ) ساي كەلمەۋى مۇمكىن. الدە، اتىراۋلىقتار «ەكى ءتىلدى اقپارات قۇرالى» دەگەن ات ءۇشىن عانا قازاق تىلىندە اننان-مىننان ۇرلاپ كونتەنت جاساپ جۇرگەن، نەگىزىنەن ورىس تىلىندە اقپارات تاراتاتىن ينتەرنەت-رەسۋرستاردى ايتىپ وتىر ما ەكەن؟ ونداي رەسۋرستاردىڭ ءوزى كۇنىنە جارتى ميلليونعا جۋىق «كەلەرمەنگە» يە دەي المايمىز! قالاي بولعاندا دا بۇل جەردە ءبىر شيكىلىك بار. ءتىپتى، قۇيتىرقىلىقتىڭ قۇيرىعى كورىنەدى دەسە دە بولادى.
اقپارات قۇرالدارىنا وسىنداي نەگىزسىز تالاپ قويۋ كىمگە قاجەت بولدى ەكەن؟ بالكىم، قازاق تىلىندەگى سايتتاردىڭ وقىلىمى از، تانىمالدىعى تومەن دەپ قاقپايلاۋدىڭ ءبىر امالى ما؟ وندا «قازاق تىلىندەگى جازبالار ساۋاتسىز، پىكىرلەر قاتە» دەگەن شابۋىلدار قازاق تىلىنە دەگەن جاناشىرلىق ەمەس، سونداي قۇيتىرقىلىق قارساڭىنداعى تاكتيكالىق ءجۇرىس دەمەسكە لاج جوق. ورىس تىلىندەگى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءونىمىن تۇتىنۋشىلاردىڭ بارلىعى تەك ورىس تىلدىلەر دەي المايسىز. قايتا مەملەكەت قازاقتىڭ نازارىن قازاق ءتىلدى باق-قا بۇرۋعا ارەكەت ەتپەي مە؟ بيلىكتىڭ ۇستانىمى وسى بولسا، شىنىمەن دە قازاق ءتىلدى باق-تىڭ «ەكىنشى سورتتى» قۇرال بولعانى ما؟
قانشا جەردەن قيىن بولسا دا مەملەكەتتىك ورگاندارداعى كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ كوزقاراسى، تۇتاستاي بيلىك جۇيەسىنىڭ ۇستانىمىنا قاراپ وتىرىپ وسىنداي ويعا كەلەمىز. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق تىلىنە نەمقۇرايلى قاراۋ، ونىڭ بولاشاعىنا سەنبەۋ سياقتى كەساپات كوزقاراس ءالى دە ساقتالۋدا. بۇگىنگى شەنەۋنىكتەر دە قازاق جۋرناليستەرى مەن ولار قىزمەت ىستەيتىن باسپا ءسوز قۇرالىن كەمسىتۋدەن جالىقپاي كەلەدى. ولاردىڭ ويىنشا قازاقشا گازەتتەردىڭ تيراجى از، تەلەباعدارلامالاردىڭ كورىلىمى ناشار، قازاق ءتىلدى سايتتاردىڭ رەيتينگى تومەن. «قازاق تىلىندە جازاتىن جۋرناليستەر ساۋاتسىز، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بار الامايدى» نەمەسە «ولاردىڭ جازعانىن ەشكىم وقىمايدى» دەگەن تۇسىنىك بۇگىنگى مەملەكەتتىك بيلىك وكىلدەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى جاراپازانىنا اينالدى. ءدال قازاقستان سەكىلدى كسرو شەكپەنىنەن شىققان ەشبىر ەلدە مۇنداي كەلەڭسىزدىك جوق. بىزدەن باسقا پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ بارلىعى ورىس ءتىلدى ب ا ق تۇگىلى، ورىس ءتىلىنىڭ ءوزىن قوعامدىق، مەملەكەتتىك ماسەلە دەپ سانامايدى. تەك بىزدە عانا. «جۋاس قوي جۇندەۋگە جاقسى» دەگەندەي، قازاق ءتىلدى قالام ۇستاعانداردى تۇقىرتىپ وتىرۋ سانگە اينالعان. ورىس ءتىلدى ارىپتەستەرىمىزگە «ءاي، مۇنىڭ قالاي؟» دەي المايتىنداردىڭ قازاققا كەلگەندە اكىرەڭدەپ شىعاتىنى بارشاعا ايان. ايتپەسە، ورىس ءتىلدى باق-قا اقشا تولەپ جازدىرا الماعاندارىن قازاق ءتىلدى باسىلىمدار تەگىن-اق جاريالاپ ءجۇر. تىم بولماسا سونى ەسكەرسە ەتتى.
ءسوز سوڭىندا اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى شىڭعىس مۇقان مىرزا مەن ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى ءاسيا قىستاۋبايەۆا حانىمنان مىنانى سۇراعىمىز كەلەدى:
- اتىراۋ وبلىسىنىڭ باسشىلىعى ءتيىستى قادام جاساپ، مس سايلاۋبەكتى ساۋاتتى جازۋ بىلاي تۇرسىن، ساۋاتتى سويلەۋگە ۇيرەتە الا ما؟
- قازاقستاندا كۇنىنە 400 000 جاڭا قولدانۋشى قارايتىن قانشا اقپاراتتىق سايت بار؟
- اتىراۋ وبلىسى ەكونميكاسى قارىشتاپ دامىعان ولكە رەتىندە قانداي ءقازاقتىلدى رەسپۋبليكالىق باق-قا، ونىڭ ىشىندە، ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنا قولداۋ كورسەتەدى؟
وسى سۇراقتار جاۋاپ تاپسا، ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتى اشىلادى. ودان سوڭ، جۇلدىزدار مەن ولاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالارىنا شۇقشيۋ قازاق تىلىنە جان اشىعاندىق بەلگىسى بولسا، ونداي جاناشىرلىقتى سول جۇلدىزداردىڭ داراقىلىعى مەن ساۋاتسىزدىعىن ايتۋداي-اق ايتىپ كەلە جاتقان قازاق باسپاسوزىنە دە جاساۋعا بولادى ەمەس پە؟
دارحان مۇقان
پىكىر قالدىرۋ