ءححى عاسىر بوساعاسىن اتتاعان تۇستا قازاقستان ەلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ جولىندا شۇعىل وزگەرىستەردى باستان كەشۋدە. تاريحي سەبەپتەر سالدارىنان تۋعان توپىراعىنان كوز جازىپ، الەمنىڭ ءار ەلىنە بىتىراپ كەتكەن باۋىرلارىمىز بەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى، ەگەمەن ەل بولىپ، كوك بايراعى جەلبىرەگەن ءوز وتانىنا، قازاق جۇرتىنا ورالا باستادى. 1990 جىلدارى باستاۋ العان ۇلى كوش تۋعان ەلدىڭ توپىراعىنا، اتاجۇرتىنا دەگەن سارعايعان ساعىنىشىن ارقالاپ، «ەلىم»، «قازاعىم» دەپ اعىلۋدا.

«نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا شەشىلەتىن ماسەلەلەر ولاردى ءبىر نۇكتەدە شوعىرلاندىرۋ سياقتى تاعى باسقا ماسەلەلەردىڭ ءبارى تۇگەلدەي قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى»، - دەدى ەلباسى. قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلۋى ماڭىزدى ەكەندىگىن ەسكەرتىپ، «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك» حاتىن جولدادى. ەلباسىمىزدىڭ ماقساتى - تاعدىر تالكەگىمەن تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىلعان قانداستارىمىزدى اتاجۇرتقا جيناۋ ەدى. شەتەلدەن ورالىپ جاتقانداردىڭ دەنى - جاستار. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءار وتباسىنىڭ ارقا سۇيەر ازاماتى، اياۋلى قىزدارى. ولار ۇزاق جىلدار بويى اتاجۇرتىنا ورالۋدى اڭساپ جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى.

ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ۇلت الدىنداعى، ۇرپاق الدىنداعى ەڭ ءبىر ساۋابى مول ساياساتىنىڭ قۇرامداس بولىگى – ءتىل، ءدىل، ءدىن، ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر، ۇلتتىق بىرلىك سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر بولسا، ول كوزدەلگەن ماسەلەلەر وڭتايلى شەشىمىن تابۋدا. ەلگە ورالعان قانداستارىمىز بەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى دەموگرافيالىق جاعدايىمىزعا يگى اسەرىن تيگىزىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ءسالت-داستۇرىمىز، ءتىلىمىز، ءدىلىمىز جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، عىلىم، ءبىلىم سالالارىنا دا جاڭا بۋىن، جاڭا تولقىن لەگى كەلىپ قوسىلۋدا.

وكىنىشكە وراي، «اتتەگەن-ايلار» دا كەزدەسىپ جاتادى. ءبىز ءار قيلى مەملەكەتتەردەن قونىس اۋدارعان ورالمان قاۋىمىنىڭ تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن، وزدەرى تۋىپ-وسكەن بوتەن جۇرتتىڭ اسەر-ىقپالىن ءجيى بايقايمىز. بوتەن ەل، باسقا بولمىس، ايتسە دە قانداستارىمىزدىڭ بويىندا قوعامدى تانۋ، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتارى باسىم. باسقا ەلدەن كەلگەن ادام قاشاندا جاسقانشاقتاۋ كەلەتىنى، جالتاقتاپ توڭىرەگىندەگىلەردەن مەيىرىم، جىلى ءسوز، جىلى قاباق كۇتەتىنى، مورالدىق دەمەۋ، اقىل-كەڭەس بەرەتىن ادامدى قاجەت ەتەتىنى بەلگىلى. الەۋمەتتىك ورتاعا ەركىن بەيىمدەلىپ كەتۋىنە كەدەرگىنىڭ ءبىر ۇشتىعى وسىندا بولۋى كەرەك. ەت-جۇرەكتەرى ەلجىرەپ، ادال نيەتتەرىمەن تۋعان ەلىم، جەرىم دەپ كەلگەن باۋىرلارىنا قازاق جەرىندەگى جەرلەستەرى دە، ياعني، جاستارىمىز باۋىرمالدىق تانىتىپ، مورالدىق جاعىنان دەمەپ جىبەرسە، قولداۋ كورسەتىپ جۇرسە قانداي كەرەمەت بولار ەدى! ەكىنشى سەبەپ، تىكەلەي مەملەكەتتىك تىلمەن بايلانىستى، ياعني، الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كوشىپ كەلۋشى باۋىرلارىمىزدىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەۋى. سوندىقتان دا، سولتۇستىك پەن شىعىستاعى وبلىستارعا ورالمانداردىڭ كوپ تۇراقتاماي، قازاقى ورتاسى بار وڭتۇستىك ايماقتارعا جاقىن ورنالاسۋى - وسىنداي تىلدىك جانە پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردى بايقاتادى. الىستان كەلگەن ورالمان باۋىرلارىمىزدىڭ تاريحي جاعدايى دا مۇلدەم باسقاشا. ولار - بايىرعى باي قازاق ءتىلىنىڭ قايماعىن بۇزباي قايتادان وزىمىزگە اكەلۋشىلەر. دەمەك، ولارمەن بىرگە قازاق ءتىلى، اتا-بابا سالتى عانا ەمەس، تاجىريبە مەن الەمدىك ءومىر كوشىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولادى. قانداستارىمىزدىڭ جات ەلدە جيناقتاعان، تۇيىندەگەن، يگەرگەن مادەني قۇندىلىقتارى بىزگە وتە قاجەت. مىسالى، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن قازاق قىتايدان، موڭعولياداعى قازاق موڭعولدان كوپ نارسە ۇيرەنەدى. بۇل – بايلىق،  بۇل - دەرەككوز، قازاق ەلىنە قىزمەت ەتەتىن قاتپارلى قازىنا. پرەزيدەنتىمىز ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدىڭ وزىندە-اق ورالماندار ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشۋدى قولعا الدى. ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ 2003 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋى كوپتەگەن جاڭا باعىت، تىڭ مازمۇنداردى قامتىدى. سونىڭ ءبىرى - 2015 جىلى قازاقستاننىڭ حالىق سانىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋ. بۇل جاي ساندىق كورسەتكىش ەمەس، ونىڭ استارىندا ۇلكەن الەۋمەتتىك-ساياسي ءمان بار، سەبەبى، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن، الەۋمەتتىك دامۋىن ىلگەرىلەتەتىن كۇش - قازاقستاندىقتار، ياعني، نەگىزگى ۇلت - قازاق حالقى. ەلباسى سوندىقتان ءوزىنىڭ جولداۋىندا ەلدىڭ دەموگرافيالىق دامۋىن ساندىق كورسەتكىشپەن ناقتىلاپ ايتتى. قازاق دياسپوراسى ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ورالماندار نارىقتىق قاتىناس ورتاسىندا تۋعاندىقتان، جاستايىنان سوعان بەيىمدەلگەن. ولار باسقا ورتادان، سىرتتان كەلىپ، ءوز كاسىبىن اشىپ، وتباسىن اسىراپ، ۇرپاق تاربيەلەۋمەن بىرگە باسقا دا ونداعان، ءتىپتى، جۇزدەگەن ادامداردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدە. وعان ەل-جۇرت كۋامىز. 20 جىل ىشىندە ەلگە 1 ميلليوننان اسا قانداستارىمىز ورالعان بولسا، سولاردىڭ اراسىنان تالاي كاسىپكەرلەردى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. كۇندەلىكتى قوعامدا بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى ەستيمىز، ورالماندار تاراپىنان وتكىزىلىپ جاتقان ءىس-شارالاردى كورىپ، ءتانتى بولۋدامىز. ورالمان جاستاردىڭ مەكەن ەتكەن ەلدەرىندەگى قالىپتاسقان تۇرمىس-سالتتارىنا بايلانىستى تاربيەسىن، كاسىپكە، نارىقتىق قاتىناسقا بەيىمدەلۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن ەسكەرمەسكە بولمايدى. مىسالى، موڭعوليادان كەلگەن قىز بالالار كەستە توقۋ، كيىم، باس كيىم تىگۋگە شەبەر بولسا، ۇل بالالار قولونەر، اشەكەي بۇيىمدار جاساۋدىڭ حاس شەبەرلەرى دەۋگە بولادى. جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن جاستار اسپازدىق ونەرگە بەيىم، ءار ءتۇرلى دامدەۋىش قوسىلعان تاعامدارى ءتىل ۇيىرەتىنىنە ءبارىمىز قانىقپىز. ال، ۇل بالالار جاعى تەحنيكا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن، اعاشتان ويۋ ويىپ، ءار ءتۇرلى بۇيىمدار جاساۋدىڭ شەبەرى، سونىمەن قاتار مال شارۋاشىلىعىنىڭ دا قىر-سىرىن جاقسى بىلەدى. قىتايدان، مونعوليادان كەلگەن جاستارىمىز ماتا-توقىما بۇيىمدارىن وندىرەتىن كاسىپتەردى جەتە مەڭگەرىپ، ەكونوميكامىزعا تەك پايداسىن تيگىزۋدە. ەلباسىمىزدىڭ بيىلعى جولداۋىندا شاعىن قالالاردى دامىتۋدىڭ ءبىر جولى - شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ بولسا، ورالمانداردىڭ اينالىساتىن كاسىپ تۇرلەرىنە قاراي ورنالاستىرىپ، ءوز جەكە كاسىبىن اشۋعا مول مۇمكىندىكتەر جاساۋ كەرەكتىگى ايتىلعان. وسىلايشا، اتاجۇرتقا ورالعان باۋىرلارىمىز ەلدىڭ جۇگىن بىرلەسە كوتەرىپ، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدى، بيزنەسىمىزدى دامىتۋعا قوسىلاتىن قوزعاۋشى كۇش. بۇگىنگى اڭگىمەگە تاعى ءبىر ارقاۋ بولىپ وتىرعان - قازاقستاندا ءبىلىم الىپ جاتقان ورالمان جاستاردى وقىتۋ مەن ولاردى جاڭا ورتاعا بەيىمدەۋدەگى كەيبىر تىلدىك ماسەلەلەر مەن الەۋمەتتىك جاعدايلارى. جىل سايىن جاز ايلارىندا ورىمدەي جاستار اتامەكەندەرىنە، ەلىنە دەگەن ساعىنىش، تەبىرەنىس پەن تولعانىستارىن ارقالاپ كەلەدى. ولار بۇگىنگى تاڭدا ۇمىتىلا باستاعان، ءتىپتى كەيىنگى كەزدە كورىنبەيتىن قوس بۇرىمدى، قولاڭ شاشتى، بيازى مىنەز قاراكوز قىزدار مەن قازاقى قالپىن ساقتاعان ءور مىنەزدى، قاجىماستاي قايراتتى قازاقتىڭ ورىمدەي جاس جىگىتتەرى. جاستاردىڭ باسىم بولىگى قحر-دان كەلگەن. قازاقستانعا ولار ءبىلىم الۋ ءۇشىن كەلەدى. اتالمىش ەلدەن كەلگەن جاستار ۇلتتىق تىلىمىزگە، داستۇرىمىزگە، دىنىمىزگە سىزات تۇسىرمەي، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلگەن. ولار اتامەكەنىمىزدە ءبىلىم الساق، ەلىمىزبەن قاۋىشساق، اتاجۇرتىمىزدى كوركەيتكەن ۇستىنە گۇلدەندىرسەك، ۇلتتىق جادىمىزدى جاڭعىرتساق دەگەن پاتريوتتىق نيەت پەن سەزىمدە كەلەدى. ۇزاق جىلدار بويى اتا-بابا توپىراعىنان جىراقتا جۇرسە دە، انا ءتىلىن، ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىن ۇمىتپاعان. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان ءوقىپ-بىلىپ وتىرعانىمىزداي، قحر-داعى قازاق دياسپوراسى قاعاجۋ كورىپ وتىرعان جوق سياقتى (قازاق تىلىندە راديو، تەلەديدار، باسپا ءسوز بار). دەگەنمەن، ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدى ويلاندىراتىن دا، تولعاندىراتىن دا ماسەلەلەر جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، باسقا بولمىستى قابىلداعان بالا بوتەن ەلدە ءومىرىنىڭ 19-20 جىلىن وتكىزدى، بۇل از ۋاقىت ەمەس. مەكەن ەتكەن ەلدىڭ ۇلتقا ءتان ەرەكشەلىگى، جات جەردىڭ جاقسى-جامان جاقتارى كىمگە بولسا دا اسەر ەتپەي قويمايدى. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىن، ءسالت-داستۇرىن، مادەنيەتىن جاڭعىرتىپ، جاڭارتىپ، باسقا دا ۇستانىمدارىن تولىقتىرىپ جاتقان ورالمان جاستاردى مازالاپ تا، قيىندىق تۋعىزىپ وتىرعان - ءالىپبي، جازۋ ماسەلەسى.

اتاجۇرتىم دەپ جالىنداپ، جانىپ كەلگەن جاستاردىڭ كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا، پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەرگە كەزدەسەتىنى جاسىرىن ەمەس، اسىرەسە قۇجات تاپسىرۋ كەزەڭدەرىندە، سەبەبى قۇجات اتاۋلىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە. رەسمي ءتىلدى بىلمەگەندىكتەن، ەركىن اقپارات الا المايدى. بۇل كەدەرگى ولاردىڭ قوعامعا تەز ارالاسىپ كەتۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. كىمنىڭ بولسا دا ءبىلىم الۋدان بۇرىن الدىندا تۇراتىن ماسەلە - جۇرگەن ورتانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ قالىپتاسۋ بولىپ تابىلادى. سىرتتاي قاراعاندا ۇساق-تۇيەك قانا قيىندىق بولىپ كورىنەدى، دەگەنمەن، اتاجۇرتىنداعى جاستارمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتكەنگە دەيىنگى ارالىقتا الشاقتىق، توسىرقاۋشىلىق سەزىمدەرىنىڭ تۋىنداۋى داۋسىز. وسىنداي مورالدىق جاعىنان ازدى-كوپتى كەدەرگىنىڭ بولۋى زاڭدى جانە ونى ەسكەرمەۋگە بولمايدى. ۇستازدىق تاجىريبەمدى سارالاي كەلە، ورالمان شاكىرتتەرگە ءدارىس بەرە ءجۇرىپ، ولاردىڭ بويىنان بايقاعانىم مەن ويىما تۇيگەنىمدى، ورايى كەلگەندە وي تاستاعاندى ءجون كوردىم. قازاق دانالىعىندا «ىرىس جۇعىسادى، اقىل اۋىسادى» دەگەن بار. ورالمان جاستارىمىز ءوز وتانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاستارمەن جاقىن ارالاسىپ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ قانداستارىمىز ءۇشىن دە، جەرگىلىكتى جاستارىمىز ءۇشىن دە پايدالى تۇستارىن ەسكەرۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا كەيبىر جەرگىلىكتى ۇل-قىزدارىمىزدىڭ بويىنان دا، ويىنان دا قازاقى بولمىستان گورى «باتىس مادەنيەتىنە» ەلىكتەۋشىلىك باسىم ەكەنىن بايقايمىز. سوندا دەيمىن-اۋ، شەتتە جۇرگەن جاستارىمىز، ياعني، قاراكوز قانداستارىمىز قالاي عانا انا ءتىلىن ۇمىتپاي ساقتاپ قالعانىنا تاڭىرقاماسقا لاجىڭ جوق. بۇل - ەرلىك! ال، جەرگىلىكتى جاستارىمىز تۇگىلى، جاسامىستارىمىزعا دا «قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى بولمايدى» دەگىم كەلەدى.

ءبىلىم كىلتى - شىعارماشىلىق ىزدەنىستە. ورالمان جاستارىمىزدىڭ (قحر-دان كەلگەن) ءسوز بايلىعى، ءسوزدىڭ مايىن تامىزىپ، قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ سالاتىن ءانى، كۇمبىرلەتىپ دومبىرانىڭ قۇلاعىندا ويناعان كۇيى، مىڭ بۇرالىپ بيلەيتىن ءبيى، سۋىرىپسالما اقىندىعى كىمدى بولسا دا ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى. بۇل - ماقتانىش!

وقىتۋ پروسەسىندە ولاردىڭ بىلىمگە قۇلشىنىستارى، عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىعى، مادەنيەت، ادەبيەت، ونەرگە ىقىلاستارى، جاڭالىققا جانى قۇمار ىزدەنىمپازدىقتارى، ەڭبەكسۇيگىشتىكتەرى كەز-كەلگەن ادامدى سۇيسىندىرەدى، قاراپ تۇرىپ ىرزا بولاسىڭ. وسى ايتىلعان جاقسى قاسيەتتەر ءاربىر جاستىڭ بويىنان تابىلىپ جاتسا، اقىل جۇعىسىپ، ىرىس اۋىسقانى وسى ەمەس پە؟!

«ءار ەلدەگى قازاق ءار ەلدىڭ ءتىلىن مىقتاپ يگەرسە، ول - ءبىلىم. ون شەتەل تىلىندە سويلەسە ءتىپتى جاقسى، ءبىراق ون شەتەل تىلىنە وراپ، انا ءتىلىن تۇنشىقتىرىپ كومىپ تاستاساق، ول - كەشىرىلمەس كۇنا. سول سەبەپتى دە، مەملەكەتتىك ءتىل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى قۇلاتپاي ۇستاپ تۇراتىن ءبىر مىقتى دىڭگەك ەكەنىن ۇرپاقتارىمىز ءبىلىپ وسۋگە ءتيىس»، - دەگەن ەدى ەلباسى     ن.ءا. نازاربايەۆ. جەر شارىن مەكەندەگەن جۇزدەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردى، ەلدەر مەن حالىقتاردى ويلانتاتىن ەڭ نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى - تۋعان ءتىلدىڭ تاعدىرى مەن قولدانۋ اياسى.

«ۇنىنەن، تىلىنەن، جەرىنەن، دىنىنەن ايىرىلعان حالىق جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەدى» دەگەن ۇلى بابامىز ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ءسوزىن ەسكەرسەك، جاھاندانۋ جاعدايىندا ءاربىر قازاقتى تولعاندىراتىنى حاق. ءيا، وتكەنسىز بولاشاق جوق. وتكەنىمىزگە ۇڭىلسەك، قازاق حالقى تاريحتىڭ تالاي تاۋقىمەتىن دە، قاسىرەتىن دە تارتقان. ايتسە دە، جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەدى، تاريح تاساسىندا ەلەۋسىز قالمادى. شەكتەۋدىڭ شەڭگەلىنەن شىعا الماي، بوتەننىڭ بوداۋىندا بولساق تا، ۇلتتىق بولمىسىمىزدان اجىرامادىق، ۇلتقا ءتان قۇندىلىقتارىمىز ساقتالىپ قالدى. وعان دالەل دە جوق ەمەس. قالادا قازاق مەكتەبىنە جارىماعانىمەن، اۋىلدا كونەكوز قاريالار ءتىلىن دە، ءدىنىن دە، سالتىن دا، ءداستۇرىن دە دارىپتەدى، ساناسىنان دا سىزىپ تاستامادى، سونىڭ ارقاسىندا قازاق قازاقتىعىن ساقتادى. سانادا ساقتالعان ءسالت-داستۇردىڭ ورنىنىڭ ەرەكشەلىگى سول - قازاقتىڭ انى-كۇيى، ونەرى ولگەن جوق، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رۋحىمىز سونبەدى.

ءسوز باسىندا ايتقانىمداي، ءقازىر جاھاندانۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر، ياعني، ونىڭ ماعىناسى - تۇتاستانۋ دەگەندى بىلدىرەدى جانە ول ەكى سيپاتتا جۇرەدى، الەمدىك جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە. قازاقتى تۇتاستاندىراتىن نارسە - ۇلتتىق سانا-سەزىم. ورالمان باۋىرلار قاي ەلدە تۇرعاندارىنا قاراماستان، ۇلتىم - قازاق دەپ سەزىنەتىن بولسا، وسى سانا بۇكىل قازاقتى بىرىكتىرەدى.

ۇلتتىق تاريحىمىزدى شيرەك عاسىر زەرتتەپ كەلە جاتقان عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ن. مۇحامەتحان ۇلى: «قاي ەلدە، قانداي تىلدىك ورتادا جاساعانىنا قاراماستان، قازاقتىڭ ءبارى – ءبىر قازاق. ولاردىڭ كەز-كەلگەنىندە قازاقتىڭ دارحاندىعى، جومارتتىعى، باۋىرمالدىعى، ءسانقۇمارلىعى سياقتى جاقسى قاسيەتتەرىمەن بىرگە داراقىلىق، ماقتانشاقتىق سياقتى ۇنامسىز قاسيەتتەرىنە دەيىن بار. سوندىقتان، ءبىز ءبىر مەنتاليتەتتى قازاقتى بىرنەشەگە بولمەي، ۇقساستىقتى، ورتاقتىقتى، بىرلىك پەن تۇتاستىقتى الەمدەگى بۇكىل قازاقتىڭ بىردەن-بىر وتانى - قازاق ەلى، قازاق جەرى ەكەنىن دارىپتەپ، وعان قىزمەت ەتۋ - ءيسى قازاق بالاسىنىڭ بورىشى ەكەنىن ىشتەگى، سىرتتاعى بۇكىل اعايىننىڭ ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋىمىز كەرەك»، - دەيدى. ءيا، شىنىندا دا سولاي. ەڭ كەرەگى - قانداستارىمىز قاسىمىزدا بولىپ، بىرلىگىمىز جاراسىپ، كەزدەسكەن قيىندىقتى جەڭۋ ءۇشىن اۋىزبىرشىلىكتە بولىپ، بىر-بىرىمىزدەن كەمشىلىك ىزدەمەي، جاقسىلىعىمىزدى عانا كورىپ، قۋانىپ جۇرسەك، ءوز تۋعان توپىراعىمىزدا ىرگەمىز سوگىلمەي ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، بىرلىك پەن بەرەكەنىڭ جالاۋىن بىرىگىپ كوتەرىپ وتكەنگە نە جەتسىن، شىركىن!

ادامدار اراسىن الىستاتاتىن دا، جاقىنداتاتىن دا جاعدايلار قوعامدا بولادى. ءبىز مۇنداي نارسەلەردەن اۋلاق بولىپ، باسىمىزدى بىرىكتىرەتىن، بار قازاقتى تۇتاستاندىراتىن تۇستارىمىزدى ىزدەۋىمىز كەرەك.

ەل اۋزىندا «ءجۇز رەت ەستىگەننەن، ءبىر رەت كورگەن ارتىق» دەگەن بار. بىرنەشە جىل «ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ برەندى» سانالاتىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شەتەل ازاماتتارىنا ارنالعان دايىندىق فاكۋلتەتىندە (سول كەزدە)، قحر-دان، موڭعوليادان كەلىپ، ءبىلىم الۋشى شاكىرتتەرگە ءدارىس بەردىم. ايتارىم كوپ، توقەتەرىنە توقتالايىن.

جىلدار وتە كەلە، ورالمان جاستار تىلىندەگى ەرەكشەلىكتەر، ونىڭ سەبەپتەرى، انا ءتىلىنىڭ ساقتالۋ قۇپياسى قىزىقتىردى، تولىعىراق بىلسەم دەگەن وسى قىزىعۋشىلىق عىلىمي تاقىرىپ تاڭداۋىما يتەرمەلەدى. سەبەبى، قازاقستاننان تىس جەرلەردە ءومىر سۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ءتىل ايشىقتارىن زەردەلەۋ - ۇلت كەشەگىسى مەن بولاشاعىنا اسا قاجەتتى ماسەلە. سونىمەن، قازاق دياسپوراسىنىڭ تىلىنە قاتىستى «ورالمانداردىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىل ەرەكشەلىكتەرى» اتتى تاقىرىپ بويىنشا عىلىمي جۇمىسىمدى اياقتاپ، كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعادىم. كوپ ۇزاماي، عىلىمي جۇمىسىمنىڭ اياسىندا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ءۇرىمجى قالاسىنا ىسساپارمەن بارىپ قايتتىم. ىلە-شالا 2012 جىلى «تۇركى حالىقتارى مەن مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحي-مادەني مۇراسى جانە ينتەگراسيالىق ۇدەرىستەرى» باعدارلاماسى بويىنشا «ەۋرازيالىق پوليەتنيكالىق كەڭىستىكتەگى قازىرگى تۇركى تىلدەرىنىڭ دامۋ ۇدەرىستەرى» اتتى عىلىمي ۇجىمدىق مونوگرافيا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدىم. عىلىمي جوبانى جازۋ بارىسىندا ءىسساپاردا بولعان كۇندەرى جيناقتاعان مالىمەتتەر مەن تۇيىندەگەن وي-پىكىرلەر، كوزبەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن سىر-سۇحباتتار، جۇڭگو جەرىندەگى قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە قاتىستى ايتىلعان تۇجىرىمدار باسشىلىققا الىنىپ، سونىڭ نەگىزىندە عىلىمي جوباداعى ناقتىلىق پەن دەرەككوز رەتىندە ىقپالى زور بولدى.

«ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن قحر-داعى قازاق دياسپوراسى تىلدىك احۋالىنا توقتالايىن. قازاق ءتىلى تاريحي سەبەپتەرمەن شەكارا اتتاعان تىلگە اينالدى. ەل ەكىگە ءبولىنىپ قونىستانعانىمەن، تەگى ءبىر تامىردان تاراعان ورتاقتىقتار بار، دەگەنمەن، ەكى ەلدىڭ قوعامدىق مادەنيەتىنىڭ، گەوگرافيالىق ورتاسىنىڭ ىقپالى بولماي قويمايدى. جۇڭگو قازاقتارىنىڭ تىلىنە كوڭىل بولگەن ءبىرشاما قازاق عالىمدارىمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. سولاردىڭ ءبىرى - شىڭجاڭ ءتىل-جازۋ كوميتەتىنىڭ دوسەنتى، عالىم نۇرعابىل ءسۇلتانشارىپ ۇلى مىرزا. «جوڭگو شىڭجاڭ قازاقتارى مەن قازاقستان قازاقتارى ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق وزگەشەلىكتەرى» اتتى عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى. عالىم بۇل ماقالاسىندا ەكى ايماق حالقى تىلىندەگى ءبىرشاما دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تىلدىك ايىرماشىلىقتار قالىپتاسقانىن تىلگە تيەك ەتتى. جۇڭگو جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باسقا دا قازاق عالىمدارىنىڭ بىرقاتارىمەن كەزدەستىم. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، قىتايدا تۇراتىن قازاقتار تىلىندە اسا ۇلكەن الا-قۇلالىق جوق.

«الەمنىڭ ءار جەرىندە قونىس تەپكەن قازاقتىڭ «قازاق» بولىپ قالۋىنىڭ بىردەن-بىر كۋاسى - ونىڭ ساقتالعان ءتىلى» دەگەن ءتىل زەرتتەۋشى عالىمدار پىكىرىنە، قحر-داعى قازاقتار نەگىزىنەن تىلدىك تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعان دەگەن تىلگە قاتىستى ايتىلعان تۇجىرىمعا ءوز تاراپىمنان قوسىلىپ، تولىقتىرعىم كەلەدى.

ءىسساپار بارىسىندا ءۇرىمجى قالاسىندا مەكتەپتەردى ارالاپ، وقىتۋشى-ۇستازدارمەن پىكىر الىستىم. قاراكوز بالالار ساباقتى قىتايلارمەن بىرگە وقيتىن كورىنەدى. جۇڭگو ءتىلىنىڭ قيىندىعىنان ءبارىن ءتۇسىنىپ قابىلداي المايدى، وسى جاعدايدان سوڭ ۇلگەرمەۋشىلىك تۋىندايدى. ۇلتتىق مەكتەپتەردە انا تىلىنەن باسقا ساباقتار جۇڭگو تىلىندە جۇرگىزىلەدى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءتىل تاعدىرىنا بۇل ماسەلەلەردەن باسقا دا فاكتورلاردىڭ اسەرى بارشىلىق. ەڭ باستىسى - شەت جەردە جۇرگەن قاراكوز جاستارىمىزدىڭ اتامەكەندەرىنە، قازاق ەلىنە دەگەن ساعىنىشتارى، ىقىلاستارى ءبىر ءسات تە تولاستار ەمەس. ءيا، قانداي دا ءبىر نارسەنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءوز باسىڭا ءتۇسىپ، ءوز جانىڭا باتقاندا عانا تۇسىنەسىڭ. ول - شىندىق!

قاي مەملەكەتتى المايىق، ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان سالت-سانا، ادەت-عۇرپى بار، ءوز زاڭى، ءوز مۇددەسى بار. «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى، دۇشپاندىعى، ماقتانى، مىقتىلىعى، مال ىزدەۋى، جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى»، - دەپ ەدى ۇلى اباي. دەمەك، قازاقتىڭ قايدا دا قازاق ەكەنىن ەسكەرسەك، وتانىن اڭساپ، ەلىم دەپ ەڭىرەپ، قازاعىم دەپ سوققان جۇرەكتەرىنىڭ ساعىنىش ءلۇپىلىن تۇسىنۋگە بولادى. مەن ونى وسى جولى ءىسساپاردا ءجۇرىپ تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءوزىم ارقىلى سەزىندىم. قازاعىمنىڭ دارحاندىعىن، پەيىلىنىڭ كەڭدىگىن ودان دا تەرەڭ، ودان دا جوعارى باعالادىم. ءوز توپىراعىمدا، ءوز شاڭىراعىمدا جايقالىپ، ەركىن تىنىستاپ، ەركەلەپ جۇرگەنىم ءۇشىن ءوزىمدى شەكسىز باقىتتى سانادىم.

قانداستارىمىز قاي ەلدەن كەلگەنىنە قاراماستان، ۇلتىم - قازاق دەپ سەزىنەتىن بولسا، وسى سەزىم بۇكىل قازاقتى بىرىكتىرەدى. ۇلى سەزىمگە سىزات تۇسپەسىن! ءار قازاقتىڭ ساناسىندا ۇلتىنا دەگەن ادالدىق بولسا، سالت-داستۇرىمىزگە قانىق، دىنىمىزگە بەرىك بولساق، بويىمىزدا نامىسىمىز بولسا عانا بىرلىگىمىز جاراسقان ماڭگىلىك قازاق ەلى بولامىز!

رىسكەن ابىشيەۆا

الماتى قالاسى