Islam.kz پورتالى جاماعاتتىڭ اراسىنا جىك سالعان سالافيلەردىڭ سەنىمىنە قاتىستى كوپتى تولعاندىرعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
1-سۇراق: اسسالامۋعالەيكۋم! وسى بىزدەر ءوزىمىزدى «ءماتۋريدي اقيداسىندامىز» دەيمىز؟ ال، وزدەرىن «سالافپىز» دەپ جۇرگەندەر قاي اقيدادا؟
2-سۇراق: ءماتۋريدي مەن ءسالافيزمنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
ۋاعالەيكۋم ءاسسالام! قۇرمەتتى ساۋال قويۋشى، «ءاھلي سۇننەت ءۋال جاماعات» جولىندا ەكى اقيدا مەكتەبى بار. ولار: ءاشعاري اقيدا مەكتەبى جانە ءماتۋريدي اقيدا مەكتەبى. بۇل ەكى مەكتەپ اراسىندا كەيبىر بولماشى ايىرماشىلىقتار بايقالعانىمەن، جالپىلاما العاندا اقيداداعى ۇستانعان باعىتتارى ءبىر.
ال، «ءسالافيزم» باعىتى تۇپتەپ كەلگەندە، سوناۋ XIV-عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن يبن ءتايميانىڭ (1263-1328 ج.) ايتىپ كەتكەن سەنىم نەگىزدەرىنەن باستاۋ الادى. XVIII-عاسىردا ءومىر سۇرگەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب ەسىمدى ادام (1703-1792 ج.) يبن ءتايميانىڭ اقيداعا قاتىستى جاساعان تۇجىرىمدامالارىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاستىرعان پىكىرلەرىن ەل اراسىنا جايىپ، «ۋاھھابيا» اتتى ءدىني اعىمنىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتتى. ۋاھھابيا اعىمى بارىنە بەلگىلى بولعانداي، كەيىننەن «ءسالافيا» دەگەن اتاۋعا اۋىستى.
«ءسالافيزم» باسقاشا ايتقاندا، «ۋاحابيزم» باعىتىن ۇستانۋشىلار اتالمىش قوس اقيدا مەكتەبىن «اداسۋشى، بيدعاتشى» دەپ ەسەپتەپ، «ءاھلي سۇننەت ءۋال جاماعات» قاتارىنان شىعارىپ تاستادى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، «ءاھلي سۇننەتكە» تەك، يبن ءتايميانىڭ العا تارتقان سەنىم نەگىزدەرىن عانا كىرگىزۋگە بولادى ەكەن[1].
وسىلايشا، ءسالافيزم باعىتى كەيبىر سەنىم نەگىزدەرى مەن قاعيداتتاردا اتالمىش قوس اقيدا مەكتەبىنە كەرەعار جولدى ۇستاندى. اسىرەسە، «ءتانزيح»، ياعني، «اللا مەن وزگە جاراتىلىستار اراسىندا از دا بولسا، ۇقساستىققا جول بەرمەۋ» ماسەلەسىندە ءماتۋريدي مەن ءاشعاري اقيدا مەكتەپتەرى اسا ىجداعاتتىلىق تانىتىپ، وتە مۇقياتتىلىق پەن ۇقىپتىلىق كورسەتسە، ءسالافيزم باعىتىنداعىلار قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، سەلقوستىق تانىتقان. ولارداعى بۇل سەلقوستىقتى تۋدىرعان بىرنەشە فاكتورلار بار. بۇگىنگى جازبامدا ول فاكتورلارعا توقتالعاننان گورى، جالقى ماسەلەلەردەگى كەيبىر ايىرماشىلىقتاردى قىسقاشا ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
ءسالافيزم مەن ءماتۋريدي ءمازحابى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار
ءسالافيزم باعىتى مەن ءماتۋريدي اقيدا مەكتەبىنىڭ اراسىنداعى اقيداعا قاتىستى ايىرماشىلىقتاردىڭ كەيبىرى تومەندەگىدەي:
1. اللا تاعالاعا مەكەن بەرۋ
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: اللاعا ەشقانداي مەكەن، ەشبىر تۇس، قانداي دا بولماسىن تاراپ بەرىلمەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى جاراتىلىستارعا ءتان قۇبىلىستار. ونداي قۇبىلىستى جاراتۋشىعا جاپسارلاستىرۋ – قۇدايدى جاراتىلعاندارعا ۇقساتقان بولىپ تابىلادى. ال، اللا تاعالا قۇراندا: «وعان ەشنارسە ۇقسامايدى»، - دەيدى[2][3][4][5].
ءسالافيزم اعىمىندا: اللا تاعالا - اسپاندا. اللا تاعالانىڭ وزىنە ساي تاراپى بار. ول - بارلىق جاراتىلىستىڭ ۇستىندە، جوعارىدا. سالافيتتەردىڭ وسى زامانعى كوسەمى يبن ءباز بىلاي دەيدى:
فهو سبحانه وتعالى فوق العرش في جهة العلو فوق جميع الخلق
«اللا تاعالا ارشتىڭ ۇستىندە، جوعارعى تۇستا. بارلىق جاراتىلىستاردىڭ ۇستىندە...»[6].
يبن ءباز تاعى ءبىر سوزىندە بىلاي دەيدى:
«اللا تاعالانىڭ (ورنالاسقان) تاراپىن تەك ءوزى عانا بىلەدى. ويتكەنى، جاراتىلىستاردىڭ ونى بىلۋگە سانالارى جەتپەيدى... وعان تيەسىلى تاراپتى ادامدار بىلمەيدى. تەك، اللا تاعالا عانا بىلەدى...»[7]
2. قۇران كارىم جايىندا
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: قۇران كارىم – اللا تاعالانىڭ ءسوزى. ول – جاراتىلماعان. ءبىراق، قاعاز بەتىنە جازىلعان ارىپتەر، اراپشا دىبىستالۋى، سياسى، قاعازى ت.ب. كوزگە كورىنىپ، قولعا ۇستالاتىن ماتەريالدارى – جاراتىلعان. اللا تاعالانىڭ سويلەۋى – دىبىستاردان، ارىپتەردەن قۇرالمايدى[8].
يمام اعزام ءابۋ حانيفا بىلاي دەيدى:
قۇران – اللانىڭ ءسوزى جانە (ول) جاراتىلماعان. ول - اللانىڭ ۋاحيى، (مۇحاممەدكە ع.س.) تۇسىرگەن (كىتابى)... ول (اللانىڭ ءسوزى) – قاعازعا (ارىپتەر ارقىلى) جازىلعان، تىلدەردە (ارىپتەرمەن دىبىستالىپ) وقىلعان، كوكەيدە ساقتاۋلى، ءبىراق ولارعا ەنبەگەن غَيْرُ حَالّ فِيهَا. سيا، قاعاز، جازۋ ادامنىڭ ىستەرى بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءبارى جاراتىلعان...»[9]
ءسالافيزم اعىمىندا: قۇران كارىم – اللانىڭ ءسوزى. اللا تاراپىنان تۇسكەن جانە ماعىنالارىمەن قوسا ارىپتەرى دە جاراتىلماعان. كىم قۇراندى جاراتىلعان دەپ ەسەپتەسە، كاپىر بولعانى. ارىپتەرى جاعىنان دا، ماعىناسى جاعىنان دا اللانىڭ ءسوزى رەتىندە سانالادى. اللا سول ارقىلى سويلەدى. جەبىرەيىل پەرىشتە ونى ەستىپ، مۇحاممەد پايعامبارعا جەتكىزدى. قۇران ارىپتەرىمەن جانە ماعىنالارىمەن قوسا، «لاۋحۋل ماحفۋزدا» بار[10].
(ابدۋلازيز يبن ابدۋللا يبن ءباز)
3. اللانىڭ كالام سيپاتى
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: اللانىڭ كالام-سويلەۋشى سيپاتى - وزىنەن اجىراماس، ءازالي، ماڭگى سيپاتى بولىپ تابىلادى. اللانىڭ سويلەۋى ارىپتەردەن جانە دىبىستاردان قۇرالماعان. سونداي-اق، بولشەكتەنىپ، بولىمدەرگە بولىنبەيدى[11]. ويتكەنى، ارىپتەر مەن دىبىستار جاراتىلعان. اللا تاعالاعا كەيىننەن جاراتىلاتىن قۇبىلىستار ءتان ەمەس.
ءسالافيزم اعىمىندا: اللا تاعالانىڭ كالام-سويلەۋشى سيپاتى بارى راس. ءبىراق، ونىڭ سويلەۋى ءوزىنىڭ ۇلىقتىعىنا ساي ارىپتەن جانە دىبىستان تۇرادى.
4. «ءيستيۋا» ماسەلەسى
ءماتۋريدي ءمازحابى: يمام ءماتۋريدي بىلاي دەيدى:
«...اياتتاعى «ءيستيۋا» ءسوزىنىڭ استارىندا اللا تاعالا نەنى كوزدەپ تۇرعان بولسا، ءبىز سوعان يمان ەتەمىز. تۋرا وسى سەكىلدى، «اللانىڭ (قيامەتتە) كورىنۋى» جانە ت.ب. سوعان ۇقساس تاقىرىپتاردا ايتىلعان ءيلاھي سوزدەرگە (ماعىنا بەرەتىن كەزدە) اللانى جاراتىلىستارعا ۇقساتۋدان (تاشبيھتەن) اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. جانە (ونداي اياتتاردى تۇسىندىرگەندە) «ونىڭ ماعىناسى مىناداي» دەپ كەسىپ ايتپاستان، استارىندا اللا نەنى كوزدەپ، ماقسات ەتىپ تۇرعان بولسا، سوعان يمان ەتۋىمىز ءتيىس»[12]
ءسالافيزم اعىمىندا: يبن ءباز بىلاي دەيدى:
«ءيستيۋا» - اللا تاعالانىڭ ءوزىنىڭ ۇلىقتىعىنا ساي ارشتىڭ جوعارعى جاعىنا بيىكتەۋى (ءال-ۋلۋ) جانە كوتەرىلۋى (يرتيفا) دەگەن ماعىنادا كەلتىرىلگەن. بۇنىڭ «قالاي ەكەندىگىن؟» تەك ءوزى عانا بىلەدى»[13].
5. قۇران مەن حاديستەردە كەزدەسەتىن ءمۇتاشابيح (اۋىسپالى ماعىناسى بار) سوزدەر
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: "ءمۇتاشابيح" اياتتارعا قاتىستى يمام ءماتۋريدي بىلاي دەپ كەتەدى:
«...«اللانىڭ كورىنۋى» ت.ب. سوعان ۇقساس ماسەلەلەرگە قاتىستى قۇراندا كەلگەن اياتتاردى تۇسىنەتىن كەزدە، «ءتاشبيح» جاساماۋ (جاراتىلىستارعا ۇقساتپاۋ) ءلازىم. جانە ونىڭ ماعىناسى مىناداي دەپ كەسىپ ايتپاستان، ونداعى اللا تاعالا نەنى ماقسات ەتكەن بولسا، سوعان يمان ەتۋ كەرەك»[14]
ءسالافيزم اعىمىندا: ءسالافتار قۇران اياتتارى مەن حاديستەردە كەزدەسەتىن «قول»، «اياق»، «كوز»، «بالتىر»، «ساۋساقتار» ت.ب. ءمۇتاشابيح (اۋىسپالى ماعىناسى بار) سوزدەردى سوزبە-سوز قابىلداپ، تىكەلەي ماعىنادا تۇسىندىرەدى.
مىسالى، يبن ءبازدان شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى اللا تاعالانىڭ "ساۋساعىنا" قاتىستى ايتىلعان حاديس جايىندا:«حاديستەگى ايتىلعان "ساۋساق" ساندىق تۇرعىدا ما؟ ياعني، ساۋساقتارى بەسەۋ مە؟» - دەپ سۇرايدى. سوندا يبن ءباز:«ءيا، نەگە دەسەڭىز، "ساۋساقتارى" بارلىق جاراتىلىستى قاپسىرا ۇستاپ تۇر»، - دەي كەلە، اللا تاعالانىڭ دا ادامداردىكىنە ۇقساس «بەس ساۋساعىنىڭ» بار ەكەندىگىن ايتقان.
"ءماسايلۋ ءال-يمامي يبن ءباز"
6. ناماز وقىماعان ادامنىڭ ۇكىمى
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: ءوزىن اللانىڭ ق ۇلى، مۇحاممەدتىڭ (ع.س.) ۇمبەتى دەپ ساناپ، مۇسىلماندىعىن جاسىرماي جۇرگەن ادام، ناماز، ورازا، زەكەت سياقتى ءدىن بۇيرىقتارىن ورىنداماعانى ءۇشىن، اللانىڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلاتىنى انىق، الايدا ولار كاپىر ەمەس[15].
حانافي ءمازحابىندا، نامازدى تاستاپ قويعان مۇسىلمان تۇتقىندالىپ، قايتا نامازدى باستاعانعا دەيىن قاماۋعا الىنادى.
ءسالافيزم اعىمىندا: سالافيلەر ناماز وقىماعان ادامدى كاپىر دەپ ەسەپتەيدى. نامازدى تاستاپ قويعان ادام، دىننەن شىعىپ، كاپىر بولادى. ايەلىمەن اراسىنداعى نەكەسى بۇزىلادى. ونىڭ سويعان مالى ادال ەمەس. ولسە، مۇسىلماننىڭ قابىرىنە كومىلمەيدى[16].
7. پايعامبارلىق جانە مۇعجيزا
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: پايعامباردىڭ پايعامبارلىعى ونىڭ كورسەتكەن مۇعجيزاسىمەن دالەلدەنەدى.
ءسالافيزم اعىمىندا: پايعامباردىڭ پايعامبارلىعى مۇعجيزامەن دالەلدەنۋى شارت ەمەس.
8. اللا تاعالانىڭ اقىرەتتە كورىنۋى
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: ءجاننات جۇرتشىلىعىنا اللا تاعالانىڭ كورىنەتىندىگى شىندىق. ءبىراق، كەسكىن-كەيىپسىز (ءبيلا كايفيا)، ەش نارسەگە ۇقسامايتىن كۇيى جانە باعىتسىز كورىنەدى (ياعني، وڭ جاقتا، سول جاقتا، ۇستىندە، استىندا دەگەن سياقتى باعىتتا ەمەس)[17].
ءسالافيزم اعىمىندا: اللا تاعالانىڭ ءجانناتتاعىلارعا كورىنەرى حاق. ءبىراق، بەلگىلى باعىتتا كورىنەدى. دالىرەك ايتقاندا، اللا تاعالانى جوعارعى جاقتا كورەمىز. حاديستەردە «كورىنەدى» دەلىنگەن. ال، كورىنەتىن زات بەلگىلى تۇستا بولۋى ءتيىس[18].
9. يمان - جۇرەكپەن راستاۋ
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: يمان دەگەنىمىز - تىلمەن ايتىپ، جۇرەكپەن نانۋ (راستاۋ، قۇپتاۋ، ياعني «تاسديق»)[19].
ءسالافيزم اعىمىندا: سوزدىك تۇرعىدا «يمان» - باسقا، «تاستيق-راستاۋ» - باسقا. «يمان ەتۋ» ءسوزى كوبىنە عايىپقا قاتىستى ماسەلەلەردە قولدانىلادى. سونداي-اق، يمان - جۇرەكپەن سەنىپ، تىلمەن ايتۋ جانە ءدىن بۇيرىقتارىن ورىنداۋ. امالدار - يمانمەن ءبىر ءبۇتىن.
10. يماننىڭ ارتۋى جانە كەمۋى
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: يمان - ارتپايدى جانە كەمىمەيدى. دالىرەك ايتقاندا، يمان - سان جاعىنان (كامميات) ارتپايدى جانە كەمىمەيدى. ءبىراق، ساپا جاعىنان (كايفيات) ارتادى جانە كەميدى.
امال - يماننان بولەك. يمان - تاسديق جانە يقراردان، ياعني، جۇرەكپەن راستاپ، تىلمەن ايتۋدان تۇرادى. «راستاۋ ءىسى» ءوز الدىنا الىپ قاراعاندا، ارتۋدى نەمەسە كەمۋدى قابىل ەتپەيدى.
ءسالافيزم اعىمىندا: يمان - باسقا، تاستيق (راستاۋ) - باسقا. سوندىقتان دا، يمان ارتادى جانە كەميدى[20].
11. «ين’شااللا مۇسىلمانمىن» دەپ ايتۋ
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: كىسى ءمۇمىن-مۇسىلمان ەكەندىگىن ناقتى، ەشقانداي شارتتى راي تۇرىندەگى نەمەسە «يستيسنا» تۇرىندەگى سوزدەردى قولدانباستان ءبىلدىرۋى ءتيىس (يستيسنا - ءبىراق، الايدا ت.ب. سياقتى بولەكتەپ تۇراتىن سوزدەر). سوندىقتان، «ين’شااللا» (مۇسىلمانمىن) دەپ ايتپاۋى كەرەك (ويتكەنى، بۇل - مۇسىلمان ەكەندىگىنە سەنىمدى ەمەس ادامنىڭ ءسوزى)... ۇلى-ازيز اللا: «ءبىز اللاعا يمان ەتتىك دەپ ايتىڭدار!...»، - دەي كەلە ءمۇمىن ەكەنىن ناقتى ءبىلدىرۋدى ۇناتقان...[21]
ءسالافيزم اعىمىندا: يمان – جۇرەكپەن سەنۋ، تىلمەن ايتۋ جانە امال ەتۋ. «ين’شااللا مۇسىلمانمىن»دەپ ايتۋدىڭ ەشبىر ابەستىگى جوق. يمان – ءدىن بۇيرىقتارىن ەكى ەتپەي ورىنداۋدى كەرەك ەتەدى. ەندىگى جەردە، ەشكىم «ءدىن بۇيرىقتارىن تولىق ورىنداپ ءجۇرمىن» دەپ كەسىپ ايتا الماسى انىق. ويتكەنى، بۇنى ناقتى بىلمەيدى. سول سەبەپتى دە «ين’شااللا ءمۇمىن-مۇسىلمانمىن» دەپ ايتادى[22].
12. اۋىر كۇنا ىستەۋشى
ءماتۋريدي ءمازحابىندا: مۇسىلماندى قانداي دا ءبىر كۇنا جاساعانى ءۇشىن كاپىر دەمەيمىز. ءتىپتى اۋىر كۇنا جاساسا دا ۇكىمى وسى. ايتسە دە، جاساعان كۇناسىن كۇنا ەمەس دەپ ەسەپتەپ، حالالعا شىعارسا، كاپىر بولادى»[23]
ءسالافيزم اعىمىندا: اۋىر كۇنا جاساعان ءمۇمىندى كاپىر دەمەيتىنى راس. ول – كۇناھار مۇسىلمان. ءبىراق، جاساعان كۇناسى جۇرەگىندەگى يمانىنا اسەرىن تيگىزبەيدى دەگەنگە قارسى. ويتكەنى، يمان – ول جۇرەكپەن سەنىپ، تىلمەن ايتۋ جانە ىس-ارەكەتپەن كورسەتۋ. كۇنا ىستەرى سەبەپتى، يمانى السىرەيدى. ءدىن بۇيرىقتارىن ورىنداسا، يمانى كۇشەيەدى[24].
ەسكەرتۋ:
"ءسالاف جولى" مەن "ءسالافيزم" اعىمى اراسىنداعى ايىرماشىلىققا كەلەسى جازبامىزدا توقتالاتىن بولامىز.
[1] حوليد يبن ابدۋرراحمان،«ءفاتاۋا ءعۋلاما ءال-بالاديل حاروم»، 200-بەت. 2006 ج.
[2] يمام ءابۋ يۋسر ءبازداۋي، «ۋسۋلۋد دين».
[3] ءابۋ حانيفا، «فيقھۋل ءابسات».
[4] اقيداتۋت تاحاۋيا.
[5] شارحۋ كيتابي ءتاھزيبيل يتيماد فيل يتيقاد.
[6] http://www.binbaz.org.sa/
[7] يبن ءباز، «شۋرۋحۋل ءۋافيا».
[8] فيقھۋل اكبار شارحى، ءال-ماتۋريدي؛ يمام سابۋني، «بيدايا».
[9] يمام اعزام ءابۋ حانيفا، «ءال-ۋاسيا».
[10] http://www.binbaz.org.sa/node/10318
[11] يمام سۋبۋني، «ءال-بيدايا».
[12] يمام ءماتۋريدي – كيتابۋت تاۋحيد: «ءبايانۋل ارش».
[13] حوليد يبن ابدۋرراحمان،«ءفاتاۋا ءعۋلاما ءال-بالاديل حاروم»، 219-بەت. 2006 ج.
[14] يمام ماتۋريدي: كيتابۋت تاۋحيد ء-بايانۋل ارش ءۋال قاۋلۋ بيل ماكان- 136 بەت. ءبايرۋت-ليۋبنان.
[15] ءابۋ حانيفا، «فيقھۋل اكبار».
[16] حوليد يبن ابدۋرراحمان،«ءفاتاۋا ءعۋلاما ءال-بالاديل حاروم»، 74-بەت. 2006 ج.
مجموع فتاوى و رسائل الشيخ محمد صالح العثيمينhttp://ar.islamway.net/fatwa/14233؛ http://www.binbaz.org.sa/node/20302
[17] ءابۋ حانيفا، «ءاو-ۋاسيا»؛ يمام ءماتۋريدي، «كيتابۋت تاۋحيد».
[18] ءاحماد يبن اۋزۋللاھ، «ءال-ماتۋريديا»، 428 بەت. «دارۋل اسيما».
[19] ءال-بابارتي – شارحۋ ۋاسىياتي ءابي حانيفا؛ مۋللا اليۋل قاري – شارحۋل فيقھيل اكبار؛ ءال-عازناۋي – شارحۋ اقيداتيل يمام ات-تاحاۋي؛ 4.ءال-بابارتي – شارحۋ ءال-اقيتاتيت تاحاۋيا؛ 5.تافتازاني – شارحۋ اقيداتۋن ءناسافيا؛ 6.اس-سابۋني – ءال-بيدايا
[20] ءاحماد يبن اۋزۋللاھ، «ءال-ماتۋريديا»، 428 بەت. «دارۋل اسيما».
[21] يمام ءماتۋريدي، «كيتابۋت تاۋحيد».
[22] ءاحماد يبن اۋزۋللاھ، «ءال-ماتۋريديا»، 428 بەت. «دارۋل اسيما»؛ حوليد يبن ابدۋرراحمان،«ءفاتاۋا ءعۋلاما ءال-بالاديل حاروم»، 224-بەت. 2006 ج.؛
[23] ءابۋ حانيفا، «فيقھۋل اكبار»
[24] ءاحماد يبن اۋزۋللاھ، «ءال-ماتۋريديا»، 488-بەت. «دارۋل اسيما».
ابدۋسامات قاسىم
