مۇحتار شاحانوۆ 1942 جىلى شىلدەنىڭ 2ء-سى كۇنى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، وتىرار اۋدانى، شىلىك اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. 1969 جىلى شىمكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، فيلولوگ ماماندىعىن الىپ شىقتى.
مۇحتار شاحانوۆ 1990-93 جىلدارى – قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ، 2004-2007 جىلدارى پارلامەنت دەپۋتاتى بولدى. 1993-2003 جىلدار ارالىعىندا شاحانوۆ قازاقستاننىڭ قىرعىزستانداعى ەلشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 2004 جىلدان بەرى «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى.
كىمنەن: ۋياتى بار كازاك كازاح:
حاسەن قوجا مەن اراڭىز قالاي شىنىڭىزدى ايتىڭىز سىزگە قارسى ايتىلىپ جۇرگەندەر راس پا؟ 1986-دا ۇيىڭىزگە ءبىر ادام جاعدايدى تۇسىندىرگەندە نە ايتاتىنىڭدى بىلەمىن كەت كەشىمدى بۇزاسىڭ دەگەنىڭىز راس پا ؟ وتىرىك پە ؟ وسى تۋرالى قىسقا نۇسقا ايتىپ بەرسەڭىز ؟
كىمنەن: ەلنازار:
اسسالاۋماعالايكۋم! مۇحتار اعا دەنساۋلىعىڭىز مىقتى بولسىن. ءسىزدى كوپ قازاق ساناسار ، ۇلت ءتىل مۇددەسىنىڭ جوقتاۋشىسى دەپ باعالاۋشىنىڭ ءبىرىمىن. دەسەدە سوڭعى ينتەرنەتتەگى ايتىس تارتىستارعا وزىڭىزدە كۋا بولىپ جاتقان بولارسىز؟ وقي الدىڭىزبا؟ ەندى وسىعان بايلانىستى سىزدەن ناقتى قالاي ەكەن دەگەن سۇراقتاردى ايتا كەتسەم. 86 جەلتوقسان ۋاقيعاسىندا ءسىز ماسكەۋدە ءجۇرىپ سىزدەن وسى ۋاقيعانى كوپكە جەتكىزبەك بولعان جاس ازاماتقا. كەشىمدى بۇلدىرەسىڭ دەپ توقتاۋ سالعانىڭىز راسپا؟ كەي ايتۋعا قاراعاندا سول ازاماتتىڭ كوزى ءتىرى كورىنەدى بۇعان نە ايتاسىز؟ ءسىز جەلتوقسان مايدانىنا شىعۋشىلاردى ايىپتاپ ، زيالى جۇرت ولاردى قولدامايدى دەپسىز وسىنىڭىز راسپا؟ ( بۇل تۋرالى سەركە، اباي.كز تە بار. بۇل جاڭا وزەندەگى كەي زيالىنى ەسكە سالادى ) ءسىز مايدانعا اراق تاسىپ سونداعى جاستاردى قارالاۋ ماقساتىنداعى ءىس ارەكەتتىڭ بولعانىن راستايتىن حاتتى ح. قوجاقىمەت الىپ كەتكەن دەپسىز بۇنى نەگە 20 جىل بۇرىن ايتپاي كەلدىڭىز؟ ودان سۇراپ كوردىڭىزبە. جاڭا وزەندە ءبىراز جۇرت ءسىزدىڭ لەبىزىڭىزدى بىلگىڭىز كەلگەن ءبىراق ءسىز اۋرىپ قالدىم دەپ كەش كورىندىڭىز، بۇلدا سىزگە سىن بوپ ايتىلىپ جاتقانى بار. ارينە قاتارداعى ازامات رەتىندە ەمەس. ەل جۇرتتىڭ ءسوزىن سويلەر تۇلعا رەتىندە سىزدە ساسىپ قالدىڭىزبا جوق باسقا سەبەپ بولدىما؟ ءتىل ، ۇلتتىق ماسەلەنى نەگە ەرتە ساياسي پارتيالارمەن بىرلىكتە ماسەلە ەتىپ سايلاۋ كەزدەرىندە كوتەرمەدىڭىز ؟ ءوز پارتياڭىز تىركەلمەسە وزگە پارتياعا ءۇن قوسساڭىزدا ەلدەگى ساياسي باسەكەلەستىككە قوسقان ۇلەسىڭىز بولماسپا ەدى؟ رۋحانياتتان باسقا پارتيادا بولعاندا مۇمكىن سايلانىپ كەتەرمەدىڭىز؟ كەدەندىك وداققا بايلانىستى بەلسەندى كوزقاراس ۇستانا الماي قالعان جوقسىزبا، بۇنىڭ ارتى قازاقتى رەسەيگە ءتاۋلدى ەتەتىن "قۇرىققا" اينالادى دەگەن ۋايىم باسىم ەكەنىدە جاسىرىن ەمەس كوپشىلىكتە. زيالىلاردىڭ ۇلت مۇددەسىندە بەرەكەسىزدىگىنىڭ سەبەبە نەدە ؟ وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرسەڭىز ەكەن سەبەبى بۇل كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندەدە بار سۇراق بولسا كەرەك. ارتىق اۋىر ايتىلعان جەرى بولسا سابارمەن قابىلداڭىز. الدىن الا راحمەت.
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
حاسەننىڭ ماعان ەكىنشى تاققان كىناسى 1987 جىلى قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا سويلەگەن سوزىمدە الاڭعا شىققانداردى مەن «ماڭگۇرتتەر» دەپ اتاپپىن جانە «ولارعا حالىق اتىنان سويلەۋگە ەشكىم قۇقىق بەرگەن جوق» دەپپىن. جاقىندا مەن ءوز مۇراعاتىمنان پلەنۋمدا سويلەگەن ءسوزىمنىڭ كوشىرمەسىن تاۋىپ الدىم. كەزىندە گازەت بۇرمالاپ جازعان، دانيار اشىمبايەۆ ءۇزىندى كەلتىرگەن سونداعى ءسوزىمنىڭ نەگىزى مىناۋ: «الاڭعا شىققانداردىڭ بارلىعىن ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، بۇزاقىلار» دەۋگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. 1986 جىلعى 22-جەلتوقسان كۇنى كوكپ ورتالىق كوميتەتى مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى يۋريي ۆورونوۆپەن كەزدەسۋىمدە دە وسىنى ايتتىم. ال «الاڭعا بارعان جاستار بىرنەشە ماشينەنى ورتەدى، دۇكەندەردىڭ ەسىك-تەرەزەسىن قيراتتى» دەگەن پىكىر سوڭعى كەزدەرى تەلەديدار مەن راديودا، باسپاسوزدە كۇن قۇرعاتپاي ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر. ارينە، الاڭعا شىققانداردىڭ ءبارىن سۇتتەن اق، سۋدان تازا دەي المايمىن. ولاردىڭ ىشىندە دە ۇلتتىق مۇددەدەن بەيحابار كوسموپوليتتەر، الدەكىمدەردىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قوزعالعان ادامدار بولعانىن جوققا شىعارمايمىن. ءبىراق قالىڭ كوپشىلىكتى الاڭعا جەتەلەگەن ماسەلەنىڭ باستىسى – ۇلتتىق، تىلدىك مۇددەگە دەگەن بيلىك تاراپىنان كورسەتىلگەن قىسىم ەكەنى داۋسىز». مىنە وسى پىكىردى سول كەزدە، ياعني، كولبيننىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزەڭدە قاي گازەت جاريالاي السىن؟ امالسىزدان، وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بۇرمالاپ باسقان. حاسەن قوجا-احمەت جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، سول بۇرمالانىپ باسىلعان ءبىر سويلەمدى ءوزىنىڭ جەڭىسىنە بالاپ، مەنەن 5 ميلليون تەڭگە ايىپپۇل تالاپ ەتپەكشى. بۇعان قوسا سوتتالىپ كەلگەن 99 جەلتوقسانشىنىڭ ءارقايسىسىنا 1 ميلليون تەڭگەدەن بەرۋىم كەرەك ەكەن. ەندى سىزدەرگە مىناداي سۇراق قويايىن. ەگەر مەن حاسەن ايتقانداي بيلىك جاعىندا بولسام، 1988 جىلدىڭ كۇزىندە، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا جەلتوقسانشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرالى شەشىمىنە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعار ما ەدىم؟ سوندا كولبيننىڭ مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ، دۇلەي كۇش كورسەتىپ، ۇستەلىن جۇدىرىعىمەن توقپاقتاعانى كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە. بۇكىل كەڭەستەر وداعىندا كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىنا مۇنداي اۋىر پىكىردى مەنەن وزگە كىم ايتتى؟ ەگەر مەن 1989 جىلى 6-ماۋسىمدا، كرەملدە، كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە «شاحانوۆقا ارال ماسەلەسى تۋرالى ايتۋعا 3-5 مينۋتتىك ءسوز بەرۋىڭىزدى سۇرايمىز» دەگەن حاتقا 19 قازاقستاندىق دەپۋتاتقا قول قويدىرىپ، گورباچيەۆتى دە، دەپۋتاتتاردى دا الداپ ءسوز الماعانىمدا جانە 1986 جىلعى جەلتوقسان ماسەلەسىن الەمدىك دەڭگەيدە كوتەرمەگەنىمدە، ىلە-شالا بۇل ىسكە گورباچيەۆتىڭ قاس جاۋى، كەيىننەن رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى بولعان بوريس ەلسيندى ارالاستىرماعانىمدا، جاڭا كوميسسيا قۇرۋعا گورباچيەۆتى ماجبۇرلەمەگەنىمدە، جەلتوقسان مۇددەسى باياعى تاز قالپىندا قالىپ، «ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، بۇزاقىلار» دەگەن اتاقتان بوسانا الار ما ەدى؟ وندا حاسەن قوجا-احمەتتىڭ دە «مەن جەلتوقسانشىمىن» دەپ كەۋدە سوقپاسى ايقىن ەمەس پە؟
كىمنەن: جونكەلگەن
مۇقتار اعا، اسسالاۋماليكىم! مەرەيلى 70 جاسىڭىز قۇتتى بولسىن،اقيىق اقىنىم! ءسىزدىڭ قۋانىشىڭىزبەن ورتاقتاسار ەدىم، اتتەەەڭ، اتتەەەڭ، جاتسام،تۇرسام ميىمنان ساۋلە540 ۆيدەسى كەتپەيدى، يۆستا ازاپتالىپ يت قورلىقتا ولگەندەر مەن جارىمجان بولىپ قالعاندار ويىمدى جەگىدەي جەيدى، مۇقتار اعا ايىپ ەتپەڭىز. وعان قوسا، ءار ولگەن ادامنىڭ باعاسىن 1 ميلليون تەڭگە قىلىپ، كيىز ءۇيدىڭ جارتى باعاسىنا تەڭەپ ، قور قىلعانى تاعى بار. كەشە رەسەيدە ،ماسەلەن، تابيعات اپاتىنان ولگەن ادامدى 2 ميلليون رۋبل،ياعني 10 ميلليون تەڭگە دەگەن ءسوز،سوعان باعالاپ وتىر. بۇل دەگەنىڭىز 10 قازاقتىڭ باعاسى 1 ورىستىڭ باسىنە تەڭەستىرىلىپ تۇر دەگەن ءسوز. مەنىڭشە، بۇل ۇلكەن قورلىق. سىزدىڭشە،قالاي؟ وسى ماسەلە ءسىزدىڭ ارىڭىزعا تيمەيدى ما؟ ەگەر ارىڭىزعا تيەتىن بولسا، نەگە بۇل جونىندە مالىمدەمە جاساپ دەگەندەي، شۋ شىعارمايسىڭدار. مەن بۇل جەردە،سول 1 ميلليون تەڭگەنى دە كوپ كورىپ، ولگەندەردىڭ سانىن ازايتىپ جاتىرعاندارىن ايتىپ وتىرعانىم جوق. ونىڭ ۇستىنە، رەسەيدەگى جاعداي تابيعي اپات.ال، قازاقستاندا حالىق تابيعات اپاتىنان ەمەس، ۇكىمەت ادامدارىنىڭ ءوز قولدارىمەن ءولتىرىلدى، سوندىقتان،كومپەنساسيا اناعۇرلىم كوپ بولۋى كەرەك.ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ
پىكىرىڭىزگە قوسىلامىن.
كىمنەن: ابدىراحمان:
اسسالامۋ الەيكۋم! اعا: سىزدەن سۇرايتىن ەكى سۇراعىم بار ەدى، رەنجىمەسەڭىز سوعان ناقتى تۇردە يا نەمەسە جوق دەپ جاۋاپ بەرە سالساڭىز. 1) ءسىز قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتى ءۇشىن جۇگىرىپ كەلدىڭىز، ەندى سول ءىستى باستاعان سوڭ تاستاماي سوڭىنا شىعارۋ كەرەك پە؟ 2) ءسىز باسىندا ەلدەگى بولىپ جاتقان جاعدايلارعا، (مىسالى، جاڭاوزەن وقيعاسى سىندى) قاتىستى كىرىستىڭىز، كەيىن توقتاپ قالدىڭىز. بۇندا بيلىك جاعىنان سىزبەن سويلەسۋ بولدى، سول ءۇشىن قازىرگى كەزدە ەل بىرلىگى ماڭىزدى، حالىق الاتايداي بۇلىنبەسىن دەپ توقتاپ قالدىڭىزبا؟ راحمەت!
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
جاڭاوزەن تۋرالى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلدى.
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
بۇل سۇراقتار حاسەن قوجا-احمەتتىڭ ماعان جاپقان جالاسىنا وراي تۋىنداپ وتىر. مەن ماسكەۋگە 12-جەلتوقساندا باردىم. ول تۇستا 17-18-جەلتوقساندا الماتىدا ۇلكەن تولقۋ بولاتىنىن ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم بىلمەيتىن ەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن حاسەن قوجا-احمەت «شاحانوۆ جەلتوقسان وقيعاسىنان قاۋىپتەنىپ، پوەزيا كەشىن سىلتاۋراتىپ، ماسكەۋگە قاشىپ كەتتى» دەگەن دە وسەك شىعارعان بولاتىن. بۇل ارادا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. سول كەزدە ماسكەۋدە ءتورت مىڭعا جۋىق قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ءبىلىم الادى ەكەن. كوكپ ورتالىق كوميتەتىندەگىلەر قازاق جاستارىنىڭ بىرلەسىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنسە كەرەك، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارىنا «شاحانوۆتىڭ كەشىن كەيىنگە قالدىرىڭدار» دەپ تاپسىرما بەرىپتى. مۇنى ەستىگەن ەۆتۋشەنكو كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيالىق حاتشىسى ياكوۆليەۆكە تەلەفون سوقتى. ياكوۆليەۆ كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى گورباچيەۆتى كوندىرىپ، كەشتىڭ باستالۋىنا 3-4 ساعات قالعاندا عانا رۇحسات الىپ بەردى. كەش وتەتىن جەردەگى ەكى مەترو جابىلدى. ءۇش جەردەن تەكسەرۋ قويىلدى. كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىر جاۋاپتى قىزمەتكەرى «ۆرەميا» سوڭعى جاڭالىقتار باعدارلاماسى ارقىلى الماتى الاڭىنا شىققانداردىڭ بارلىعى ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، بۇزاقىلار ەكەنىن ايگىلەپ سۇحبات بەرۋىمدى ءوتىندى. مەن مۇنداي پىكىر بىلدىرۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتىم. كەشتىڭ العاشقى جارتىسىندا ءبىر جىگىت ساحناعا شىعىپ، ماعان گۇل ۇسىندى دا، ميكروفون الدىنا بارىپ، ماسكەۋدەگى قازاق جاستارىنىڭ كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە جولداعان حاتىن وقي باستادى. تومەننەن ءبىر ادام كوتەرىلدى دە، (بايقاۋىمشا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى بولسا كەرەك) جىگىتتى وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. كەش بىتكەن سوڭ مەن ەۆگەنيي ەۆتۋشەنكوعا الگى جىگىتتى بوساتۋعا ءوتىنىش جاساپ، وعان كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە تەلەفون سوقتىردىم. بۇل ارادا قوجا-احمەت مەن كۇتپەگەن ۇلكەن بالەقورلىق كورسەتىپ وتىر. سول ەربول بايجارقىنوۆ دەگەن جىگىت كەيىن ماعان اكەسىمەن بىرگە كەلىپ، تويىنا شاقىردى. كەيىننەن تۋىسقانداي بولىپ كەتتىك. وتكەندە حابارلاسىپ ەدىم ەربول جول اپاتىنا ءتۇسىپ، ەمدەلىپ جاتىر ەكەن. اكەسى قوجا-احمەتتىڭ وتىرىگىنە بۇرقان-تارقان اشۋلانىپ، وزدەرىنىڭ ءار كەزدە مەنىمەن بىرگە ەكەندىگىن مالىمدەدى.
كىمنەن: باقداۋلەت :
مۇحتار اعا، مەن ءسىزدى حالقىڭىز ءۇشىن جاساعان جانە ءالى دە جاسايتىن جاقسىلىقتارىڭىز ءۇشىن وتە قاتتى سىيلايمىن.ءبىراق كەيىنگى كەزدە كورىنبەي كەتتىڭىز.بيلىك ءسىزدى دە توقتار اعام قۇساپ شانتاج جاساپ، قورقىتىپ تاستاعان جوق پا ەكەن دەپ قاۋىپتەنەم..
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ
توقتار توقتاعان مەجەدەن كورىنۋدى قۇداي باسقا سالماسىن! كەيىنگى كەزدە كورىنبەي كەتتىڭىز دەيسىڭ. ءقازىر ءبىز ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى كوتەرەمىز دەپ حج-عا، ياعني، «حالىق جاۋىنا» اينالدىق. تەلەارنالار ءبىزدى شاقىرىپ، سۇحبات الۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ولەڭدەرىمدى، اندەرىمدى بەرۋدەن قورقادى. گازەتتەر دە سولاي. كورىنبەي كەتۋىمىزدىڭ باستى ءبىر سەبەبى وسىندا جاتىر.
كىمنەن: ارا:
اسسالاۋماعالايكۋم مۇحتار اعا!!! قازاق حالقىنىڭ اياۋلى ازاماتىسىز، ءسىز سياقتى ازاماتتار كوپ بولسا، باياعىدا ەل بوپ كەتەر ەدىك. سىزگە مىنانداي سۇراتارىم بار: 1) قازاق ءتىلىن قازاقيادا جالعىز ءتىل قىلۋ ءۇشىن ناقتى نە ىستەۋ كەرەك؟ 2) ءبىزدىڭ وپپوزيسياعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ولارمەن نەگە بىرىكپەيسىز؟ 3) ەلىمىزدە نازاربايەۆتان باسقا ەل باسقارۋعا لايىق قانداي ازاماتتاردى اتاي الاسىز؟ 4) كەدەندىك وداققا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ 5) قازاق ورىستىڭ، قىتايدىڭ نەمەسە اقشتىڭ (مىسالى ناتوعا كىرۋ ارقىلى) ىقپالىندا جۇرمەي ءومىر ءسۇرۋ قيىن دەيتىن ادامدار بار،. ەگەر وسى ءۇش ەلدىڭ ءبىرىنىڭ قولتىعىنا مىندەتتى تۇردە كىرۋ كەرەك بولسا (مىسالى ءقازىر ءبىز ورىستىڭ قولتىعىندامىز، ار گرۋزين اقشتىڭ قولتىعىندا) وسى ءۇش ەلدىڭ قايسىسىن تاڭدار ەدىنىڭىز؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
1) ءبىرىنشى سۇراعىڭا جاۋابىم: مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ بولۋى قاجەت. مۇنى پارلامەنتتە جۇرگەن كەزىمدە دە، كەيىن دە بىرنەشە دۇركىن ماسەلە كوتەردىم. بيلىك پىسقىرمادى. مەنىڭشە، قازىرگى بيلىك اۋىسپاي بۇل پروبلەما شەشىلمەيدى. 2) وكىنىشكە وراي، قازىرگى وپپوزيسياداعى ادامداردىڭ ەداۋىرى ورىس ءتىلدى قازاقتار. بيلىككە قارسىلاسۋعا كەلگەندە بىرىگىمىز دە، تىكەلەي ۇلتتىق مۇددەگە بەتپە بەت كەلگەن ساتتە ولاردىڭ كوبى جالت بۇرىلىپ كەتەدى. ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ءبىر جەڭىسى وسىندا جاتقان سياقتى. 3) نەگە بولماسىن. جوق دەپ ايتۋ ادىلەتسىزدىككە اپارار ەدى. كەزىندە مەن ەرەكشە سەنگەن ءبىر ادام بۇل كۇندە جەكە ءوزىنىڭ قارىن مۇددەسىن عانا كۇيتتەپ كەتكەن سەكىلدى... 4) كەدەندىك وداققا العاش رەت باتىل تۇردە قارسى شىققان مەن باسقارعان «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» قوزعالىسى ەدى. سول پىكىرىمىز ءالى وزگەرگەن جوق. 5) بۇل ارادا ەرەكشە نازار اۋدارۋعا ءتيىستى ءبىر ماسەلە بار. قازىرگى تاڭداعى ابدەن شوۆينيستەنگەن ورىس حالقىنىڭ كەيبىر وكىلدەرىن كەڭەستەر وداعى كەزىندەگى ورىستارمەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى. قازىرگى رەسەي ءوز ىشىندەگى از ۇلتتاردىڭ ءتىلىن، رۋحىن اشىق تۇردە جويۋعا كىرىستى. مۇنداي قادامعا بارۋعا كەزىندە ستالين دە، حرۋششيەۆ تە، برەجنيەۆ تە جۇرەكسىنىپ ەدى. مىنە، وسى ارادا رەسەيمەن بىرلەسىپ ەۋرووداققا ەنۋ وزگەشە ءقاۋىپ تۋدىرادى. ءوز باسىم ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بۇل قادامىن تۇسىنۋدەن قالدىم. ال امەريكانىڭ دا، قىتايدىڭ دا نەنى كوزدەيتىنى بارىمىزگە تۇسىنىكتى جايت ەمەس پە.
كىمنەن: ايدارباي ەسەنعۇل:
مۇقا، نەگە سىزدەر جاسارال قۋانىشالينمەن سيىسا الماي جۇرسىزدەر؟ سىرتتان قاراعاندا ءتىپتى ۇيات. مەنىڭشە، ءارقايسىڭىزدىڭ وسى قوعامدا ءوز ورىندارىڭىز بار. ماسەلەن، ءسىز اقىنسىز، جاسارال ءسىزدىڭ اقىندىعىڭىزعا تالاسا المايدى. جاسارال ساياساتكەر، ءسىز ساياساتتا ول كىسىنىڭ ورنىن تولتىرا المايسىز. سويتە تۇرا ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزداعى نە تالاس،نەگە تالاس، مەن سونى تۇسىنبەي جۇرگەن كوپشىلىكتىڭ ءبىرىمىن. وسى سۇراققا نە ايتار ەدىڭىز؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
ءتيىسىپ جۇرگەن جاسارالدىڭ ءوزى عوي. ايتپەسە وندا مەنىڭ نە شارۋام بار.
كىمنەن: قاتيرا:
مۇحتار اعا، مەرەيتويىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!اعا، ايتىڭىزشى ءبىز وسى قانداي قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن بىزدەن ەشكىم سۇراعان جوق قوي سەندەرگە قانداي قوعام كەرەك دەپ تەك اركىم نان تابۋ ءۇشىن الا سۋمكانى ارقالاپ جەر كەزىپ كەتتى عوي، ەلباسى" قالاي كۇنەلتتەسەڭ ءوزىڭ ءبىل كۇنەلت" دەدى، سودان ۇرلاعانى بايىپ كەتتى دە (حالىقتىڭ بايلىعىن بيلىك ءبولىپ-بولىپ الدى) قاراپايىم حالىق اۋزىن اشىپ قالا بەردى،مەنىڭ ءقازىر قارنىم توق بولعانمەن كەلەشەككە ءۇمىتىم جوق.تەك مۇسىلمان ەلىندە بولىپ جاتقانداي بولماسا ەكەن.سىزدەن ءۇمىت وتىن جاعاتىن جاۋاپ كۇتەمىن.
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
بۇل سۇراققا مەنىڭ "قازاقستان الپاۋىتتارىنىڭ اراب بايلارىنان ايىرماشالاعى نەدە؟" دەگەن ولەڭىم تولىق جاۋاپ بەرە الادى. «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان زاڭگەر قامىسباي بەسىنبەرگەن ۇلىنىڭ «باس-باسىنا كەتكەن بيلىكتى تۇبىرىمەن كۇرەپ تاستاۋ كەرەك» (18 قاڭتار 2011 ج) اتتى ماقالاسىنىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا نازار اۋدارالىق: «قازبا بايلىقتار كولەمىنىڭ مولدىعى جاعىنان قازاقستان الەمدەگى ەڭ باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ماسەلەن قورعاسىن، سينك، باريت حروم رۋدالارىنىڭ كوپتىگى جاعىنان ءبىز بۇكىل الەمدە ءبىرىنشى ورىن، ۋران، مارگانەس، كۇمىستەن ەكىنشى ورىن، مىس قورىنىڭ مولدىعى تۇرعىسىنان ءۇشىنشى ورىن، كوبالت، قارا مەتالل – تەمىر رۋدالارىنان بەسىنشى ورىن، فوسفوريت پەن كومىر قورى بويىنشا التىنشى ورىن، مۇناي قورىنىڭ كوپتىگى جاعىنان جەتىنشى ورىن الادى ەكەنبىز. ال، التىننان الدەنەشە ەسە قىمباتقا باعالاناتىن، الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە كەزدەسپەيتىن وسمي جانە رەني اتتى بايلىقتار تەك قازاقستاندا عانا بار ەكەنى قۇدايدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قاراسقانى ەمەس پە؟ بۇل رۋدانىڭ ءبىر گرامى جابىق كوتەرمە ساۋدا ورىندارىندا 100 مىڭ اقش دوللارىنا باعالاناتىن كورىنەدى». «وسىنداي ۇشان-تەڭىز بايلىقتاردا قاراپايىم حالىقتىڭ ۇلەسى بار ما؟» دەگەن سۇراق ىلعي دا الدىمىزدى كەس-كەستەيدى. مۇناي قورى جاعىنان كۇللى الەمدە جەتىنشى ورىن يەلەنەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىن مۇنايلى اراب مەملەكەتتەرىمەن سالىستىرار بولساق، تىم قۇرىعاندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە حالىققا مەديسينالىق كومەكتى، جوعارعى جانە ارناۋلى ورتا وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋدى تەگىن ەتۋ مۇمكىندىگى باياعىدا-اق تۋعانىن ەسكەرمەۋ ادىلەتسىزدىك ەكەنى داۋسىز. * * * سوڭعى 10 جىلدا... زەينەتاقىنىڭ ورتاشا مولشەرى 6 ەسە ءوستى. ن.نازاربايەۆ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىنەن «ەگەمەن قازاقستان» 26 مامىر 2011 ج. سوڭعى ون جىلدا ەلىمىزدە ورگە باسقان ورەلى ءبىر زور ءىس بار. ول – «تج»-لىق، «تۋفلي جالاۋ» ونەرى. جاعىمپازدار جارىسىندا بيلىك شەكسىز قۇپتاعان، ءبىز دارا شىڭ يەلەندىك بۇرىن ەشكىم شىقپاعان. بۇل ونەردە ءبىز وزگەشە، ەلدەن-ەرەك جاڭعىردىق، ءتىپتى تۇرىكمەنباشىنى دا جارتى جولدا قالدىردىق. تۇرىكمەنباشى كەۋدە قاقسا ءوز ەلىنىڭ ىشىندە، بوسپەلىكتى اينالدىردىق ءبىز الەمدىك پىشىنگە. بيلىك ءسوزىن، بيلىك ءىسىن ايتساق ەلدىڭ پارقى دەپ، «زەينەتكەردىڭ اقشاسىن ءبىز ءوسىرىپپىز التى رەت!» سول «التى زور يگىلىكتى» ويعا بۇرساق باستاپقى، قۇنى مىسىق تاماعىنىڭ باعاسىنان اسپاپتى. ەگەر ءجونسىز ماقتانباۋدى ۇقساق بيلىك سالتى دەپ، ەت پەن ءسۇتتىڭ قۇنى نەگە قىمباتتادى التى رەت؟ كەۋدە ۇرامىز يگى ىستەردە ءبىرىنشى ورىن الارداي، وندا نەگە ءار اي سايىن قىمباتتاۋدا جانارماي؟ ءبىز شىعارار مۇناي اراب ەلدەرىنەن كەم ەمەس، تىم قۇرىسا ءبىر ءىسىمىز نەگە ولارعا تەڭ ەمەس؟ ارابتاردىڭ بىزدەن بولەك ەلدىككە ءتىل قاتىسى. نەگە ولاردا وقۋ تەگىن، تەگىن پاتەر اقىسى؟ ولار نەگە ءار سابيگە دوللار سىيلاپ جەتى مىڭ، جەل وتىنە تاستامايدى قارتىن، جەسىر، جەتىمىن؟ الپىس ءتورت مىڭ دوللار الماق جاڭا ۇيلەنگەن وتباسى. نەگە ولاردا ۇلكەن بايلار يگى ىستەردىڭ جاقتاسى؟ بار عۇمىرى داڭعويلىققا بولعانىمەن اشىنا، پاتەراقىن تەگىن ەتتى ءتىپتى تۇرىكمەنباشى دا. ال بىزدەگى بوس ماقتانۋ، بوس كەۋدە ۇرۋ سورىڭ با؟ دارىن ەمەس، قارىن شىعىپ ەڭ نەگىزگى ورىنعا، دەموكراتيا بۇل كۇندەرى «جەموكراتيا» تورىندا، ەلىمىزدىڭ بار بايلىعى جيىرما ادامنىڭ قولىندا. ءبىزدىڭ بايلار نەگە ساراڭ ءتىس سىندىرار تيىنعا، ىزگىلىكتىڭ ۇشقىنى جوق نەگە ولاردىڭ ميىندا؟ ەلىمىزدىڭ «زور بايلىعىن» داستان ەتىپ تولعايمىز، بايلىقتاعى جۇرت ۇلەسىن... مۇلدە اۋىزعا المايمىز تەك «تج»-لىق ونەرىندە شىرقاۋ كوككە سامعايمىز، ناق وسىلاي كەتە بەرسەك ەل بوپ، ۇلت بوپ وڭبايمىز، قۇلدىق سانا اياسىندا مايعا پىسكەن ناندايمىز... ويلانالىق، ءبىز قاندايمىز، مىنەكەي ءبىز قاندايمىز؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ
جاڭاوزەن وقيعاسىنا «رۋحانيات» پارتياسىنىڭ اتىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ داۋىس كوتەردىك. بيلىككە بىرنەشە تالاپ قويدىق. ءبىراق ءبىزدىڭ مالىمدەمەمىزدى گازەتتەر جاريالاماعاندىقتان شاحانوۆ جاڭاوزەن ماسەلەسىندە ءۇنسىز قالدى دەگەن جالعان داقپىرتتار تاراپ كەتتى. مەن ءبىر توپ جىگىتتەرمەن جاڭاوزەنگە باردىم دا. ءبىراق الدەكىمدەردىڭ جوعارىدان بەرگەن تاپسىرماسىنا وراي ءبىزدى جاڭاوزەنگە كىرگىزبەدى. ناق سول كەزدە «رۋحانيات» پارتياسى 10 كۇندىك قاتال تەكسەرىستەن سوڭ، سايلاۋعا تۇسۋشىلەردىڭ تىزىمىنە ەنگەن بولاتىن. ءتىپتى رەسپۋبليكامىزدىڭ بەس وبلىسىندا وتكىزگەن كەزدەسۋلەردە: «وسىندا قاتىسىپ وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى «نۇر وتان» پارتياسىنان. ءبىراق ءبىز داۋسىمىزدى تۇگەلدەي ءسىز مۇشەسى بوپ سانالاتىن «رۋحانيات» پارتياسىنا بەرەمىز»، – دەپ ايتۋشىلار كوبەيگەندىكتەن، «پارتيانىڭ كەيبىر قۇجاتتارى دۇرىس ەمەس ەكەن» دەگەن سىلتاۋمەن ءبىزدى سايلاۋعا قاتىسۋ قۇقىنان ايىردى. بۇعان باستى سەبەپ – مەنىڭ جاڭاوزەنگە بارار جانە قايتار جولداعى جۇرتپەن كەزدەسۋىم جانە بيلىكتىڭ وسال تۇستارىن اشىق تۇردە اڭگىمەلەۋىم ەدى. جاڭاوزەن مەن شەتپە وقيعاسى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندەگى الاپات وقيعاعا جاقىندايدى. كەيبىرەۋلەردىڭ سوزدەرىنە سەنسەك، قازا بولعانداردىڭ سانى بيلىك بەرگەن مالىمەتتەن الدەقايدا كوپ سياقتى. ءبىر ماسەلە ايقىن. قازىرگى بيلىك سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەزەڭدە جاڭاوزەن شىندىعىنىڭ تولىق اشىلماسى ايقىن. ءبىراق ەرتە مە، كەش پە قايسار شىندىقتىڭ العا شىعاتىنى ءسوزسىز.
كىمنەن: قازاق:
قازاق ءارپىنىڭ لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋىنا ءوز پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز،كوپتەن كورىنبەي كەتتىڭىز قازاق ءتىلىنىڭ جوعارىعا بيىكتەنۋىنە اتسالىسىپ شاپقىلاپ ءجۇر ەدىڭىز قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ ەل بولىپ ءبارىمىز سول تىلدە قاشان سايراپ كەتە الامىز؟ راحمەت....
كىمنەن: ءنابي:
مەن دە وسىنى بىلگىم كەلەدى. مۇحتار اعا، كيريلل-قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن-قازاق الىپبيىنە كوشۋىنە قالاي قارايسىز؟ مەنىڭ ويىمشا كوشۋ كەرەك.
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ
جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ
قازىرگى تاڭدا ۇلتىمىزدىڭ ۇلكەن بولىگى كوسموپوليتكە اينالدى. شامامەن، 60 پايىزعا جۋىق قازاق ءوز انا تىلىندە وقي المايدى، جازا المايدى. وسى توپتىڭ ۇلكەن بولىگىنە ۇلت تا، ءتىل دە كەرەك ەمەس. ەگەر بيلىك ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزعا قۇلاق اسىپ، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداعاندا، باسقا ەلدەردەگىدەي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ادام مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباعاندا، مۇلدە باسقاشا جاعداي قالىپتاسقان بولار ەدى. ءقازىر لاتىن الىپبيىنە كوشسەك قازاقتار ەكىگە بولىنەدى. ءبىر بولىگى تازا ورىس الىپبيىندە قالا بەرەدى. ارينە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە مەن قارسى ەمەسپىن. ءبىراق مۇنىڭ الگىندەي اشىق تۇردە ۇلتتى ەكىگە بولەتىن پروبلەماسى بار.
كىمنەن: zheltocsan
مۇحتار اعا، اسسالامۋعالايكۋم. مەنىڭ سىزگە قويار ەڭ ءبىرىنشى سۇراعىم: وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىنعى ارالدى قۇتقارۋ ءۇشىن دەپ جينالعان قارجىلار قاي قۇمعا ءسىڭىپ كەتتى؟ نەگە ءسىز ارال تەڭىزى ماسەلەسىنىڭ باسىن باستاپ الىپ قىرعىزستانعا ەلشى بولىپ قاشىپ كەتتىڭىز؟ ەكىنشى، ءسىز ۇكىمەتتىڭ "قازاقستاندىق ۇلت" دوكتريناسىنا قارسى بۇكىل ەلدى، ۇلتقا جانى اشيتىن زيالى قاۋىمدى، ەلگە تانىمال ازاماتتاردى ۇيىمداستىرىپ، مىقتى جۇمىس ىستەپ، ۇلكەن جەڭىسكە جەتتىڭىز. ول ءۇشىن سىزگە زور ريزامىز. ەندى پرەزيدەنت نازاربايەۆ "ينتەگراسيا، ينتەگراسيا" دەپ جۇرگەندە رەسەيدىڭ بودانىنا قالاي ەنىپ بارا جاتقانىمىزدى ادەيى سەزبەي وتىرمىز. وسىلاي جايمەن-جايمەن كەتە بەرسەك ەندى تاياۋداعى 5-6 جىلدا رەسەي بيلەيتىن جاڭا مەملەكەتكە "ءوز ەركىمىزبەن" قايتا قوسىلىپ، تاۋەلسىزدىكتەن تۇبەگەيلى ايرىلامىز. بۇل ءومىردىڭ شىندىعى. ءسىز وسىعان بايلانىستى نەگە بىزدەر سياقتى جاي عانا ايتىپ قويىپ تىنىش وتىرسىز؟ الدە تاعى ءبىر جاڭا "وداقتىق" مەملەكەتتىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ سۋ جاڭا دەپۋتاتى بولۋعا دامەڭىز بار ما؟ ەندى ءۇشىنشى. ءسىز بىلەسىز، ەلدىڭ ىشىندە، ونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە جاستار اراسىندا، يسلام دىنىنە بەت بۇرۋ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. جانە ولار بۇرىنعى كوپشىلىك قازاقتار سياقتى جاي عانا "مەن مۇسىلمانمىن" دەگەن قۇر ءسوز ەمەس، يسلامنىڭ فارزدارى مەن سۇننەتتەرىن ورىنداپ، تىيىمدارىنان تىيىلۋعا ۇستانىمدارى مەن ىس-ارەكەتتەرىن كورسەتۋدە. ال بۇل جاعداي بيلىكتە وتىرعان بۇرىنعى اتەيزم ۋىن ىشكەن ۇلكەن اعالارعا "ازىرەيىلدەي" كورىنۋدە. وسىنىڭ كەسىرى ەلدەگى ءدىن ۇستاناتىن قاۋىمدى باقىلاۋدى، ءتىپتى كەي جەرلەردە زاڭسىز قۋدالاۋدى كۇشەيتىپ ونىڭ ارتى جىل سايىن تۇراقتى قايتالاناتىن كىشىگىرىم قاندى سوعىسقا دەيىن اپارىپ جاتقان جايلارى بار. وسى تۋرالى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
ارال قاسىرەتىن مەن 1980 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كوتەردىم. سول تۇستا بيلىك «ارالدا ەشقانداي پروبلەما جوق، شاحانوۆ بوسقا بايبالام سالىپ جاتىر» دەگەن پىكىردى ءجيى العا شىعاردى. ءبىراق ءبىز ارال قاسىرەتىن بۇكىل الەمنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزۋ ءۇشىن از كۇش جۇمساعانىمىز جوق. ءوز ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە ارال تۋرالى وتكىزىلگەن كونفەرەنسيالار، جيىندار قانشاما. كەيىننەن جەلتوقسان وقيعاسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن تۇسىمدا ەكى باسپاسوزدە بىردەي «ارالدىڭ اقشاسى قايدا؟» دەگەن ماقالا جاريالانىپتى. ءبىر ادام كەلىپ تەكسەرمەكشى بولدى. مەن وعان: «20 تيىن دەپ ايتپايىن، ەگەر جەمقورلىققا بۇرىلعان 10 تيىن تاپساڭ بەتىمە تۇكىرۋىڭە بولادى. تابا الماساڭ مەنىڭ دە ساعان ايتار ءسوزىم بار. وسىعان كەلىسەسىڭ بە؟»، – دەدىم. ول باسىن يزەدى. قۇجاتتاردى مۇقيات تەكسەرىپ بىتكەن سوڭ، ول ەكى ءيىنى سالبىراعان كۇيى قاسىما كەلىپ: «ارالعا ءتۇسىپ جاتقان اقشا بار ەكەن، ءبىراق ونى الاتىن مەحانيزم جاساماپسىز عوي»، – دەدى مۇڭايعان تۇردە. «ەندى قالاي دەپ ويلاپ ەدىڭ ءيتتىڭ بالاسى. ەجەلدەن دۇنيەقوڭىزدىق تابيعاتىما جات. مەنى بۇل جاعىنان ەشقاشان دا ۇستاي المايسىڭدار»، – دەدىم وزەۋرەپ. جەلتوقسان ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كەزىمدە امەريكانىڭ اتلانتا قالاسىندا ارال پروبلەماسى تۋرالى جاساعان باياندامامدا «ءبىز ارال قاسىرەتىن بۇكىل الەمنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزدىك. ياعني، ءوز مىندەتىمىزدى ورىندادىق. قولىمىزدا قارجى جوق، بيلىك جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلەمەن ەندى ورتا ازيا جانە قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ پرەزيدەنتتەرى شۇعىلدانسىن» دەگەن ۇسىنىس ايتىپ، ارال ماسەلەسىن تۇگەلدەي نازاربايەۆتىڭ قولىنا تابىس ەتكەنمىن. ال «قىرعىزستانعا ەلشى بوپ قاشىپ كەتتىڭىز» دەگەن پىكىرىڭىز دە ادىلەتتىلىك ەمەس. ەكىنشى سۇراققا جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى 3. قازاقستاندا ءقازىر ءتورت جارىم مىڭنان استام دىندەردىڭ بولىكتەرى، ۇيىمدار، مەكەمەلەر بار. باسقا ەلدەردە باسبۇزار اتانعان دىندەردىڭ ءبارى قازاقستاننان قونىس تابۋدا. مۇنىڭ ۇستىنە دىندەردى قيراتۋعا نەمەسە ولارعا بۇلىك سالۋعا ىقپال ەتەتىندەرگە امەريكا جىل سايىن 11 ملرد، دوللار قارجى بولۋدە. سول قارجىنىڭ ۇلكەن بولىگى قازاقستانعا ءتۇسىپ جاتىر. وسى نە ءۇشىن كەرەك ەدى؟ دىندەگى الا-قۇلالىققا تۇگەلدەي بيلىك كىنالى.
كىمنەن: ءبيبى حانىم:
مۇحتار اعا ءوزىڭىزدىڭ وتباسىڭىز تۋرالى ايتساڭىز، نەشە ۇل-قىزىڭىز بار، جاستارى، نە جۇمىسپەن اينالىسادى، سىزگە قاتتى ۇقسايتىنى قايسىسى؟ جەڭگەمىز جايلىدا ايتساڭىز. ءسىزدى ءبىز جاقسى كورەمىز، ياعني حالقىڭىز. كىم نە دەسە و دەسىن ءسىز ەل الدىندا شاحانوۆ بولىپ قالاسىز ءار قاشاندا! ليۆيانى فاشيستىك يتاليانىڭ باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسكەن كوسەمى ومار مۇحتارعا ۇقسايسىز ءسىز. سول ءفيلمدى (ديسكەتى بار) تاۋىپ كورۋىڭىزدى سۇرايمىن، وتە اسەرلى. ءسىز ءبىزدىڭ ومار مۇحتارسىز اعاتاي!
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
5-6 بالا-شاعا، ون شاقتى نەمەرەم بار. جۇبايىمنىڭ ەسىمى – حانشايىم. مەنىڭ پوەزيا كەشتەرىمدە قىزىمنىڭ، نەمەرەلەرىمنىڭ جارىسا ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتقانىن كورگەن بولارسىز. ءسىز ايتقان ءفيلمدى كورۋگە تىرىسامىن.
كىمنەن: جاقىپ:
مۇحتار مىرزا، "قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسى" پارتياسىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەكەۋىڭ قۇردىڭدار، ءبىراق ول تەز يەلەنىپ كەتتى. قالايشا؟ ولجاس بيلىكتىڭ ەرتىسبايەۆتاي ەكىنشى "بۇلب ۇلى" بولىپ الدى. راس پا؟ ونى ورىس گازەتتەرى "سوۆەت جانە قازاق ادەبيەتتەرىنىڭ كلاسسيگى" دەپ جازىپ ءجۇر. دۇرىس پا؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
بۇل سۇراققا مەنىڭ مىناداي جىر جولدارىم جاۋاپ بەرە الادى: قاي تىلدە قايناپ، قاي تىلدە ويلاپ، قاي تىلمەن اقسا پەرزەنتتىك تۇيسىك ءورىسىڭ، سول ءتىلدىڭ ءۇنى، سول ءتىلدىڭ قايراتكەرىسىڭ!
كىمنەن: امير
رۋشىلدىگىنىز تۋرالى ايتپادىنىز گوي؟!
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
مەن ەشقاشان دا رۋشىل بولعان ەمەسپىن. كەزىندە مەن وسى رۋ-رۋعا بولىنۋگە باتىل تۇردە قارسى شىققان جانە سوعان ۇندەۋ جاريالاعان اداممىن. بۇل ماسەلەنىڭ ۇلكەن زاردابىن پرەزيدەنتكە دە ايتقانمىن. ءقازىر ەلدىك-ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە كۇرەسەيىن دەسەڭ، ءارقايسىسى ءوزىنىڭ رۋىنىڭ مۇددەسىن العا شىعارادى. قازاق قاۋىمى رەتىندە بىرلەسە قيمىلداۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلىپ بارامىز. مۇمكىن، وسىلاي ەتۋ بيلىككە ءتيىمدى دە شىعار. ارينە، اركىم ءوزىنىڭ اتا-تەگىن جانە ونىڭ قۇرىلىسىن ءبىلۋى شارت. ءبىراق وسىمەن تۇبەگەيلى اۋرۋ ۇلكەن قاسىرەتى اكەلەدى. بىرلەسىپ باس قوسا الماي جۇرگەنىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرى وسىندا جاتىر.
كىمنەن: تۋعان ولكە
مۋقتار اعا قورقاق جۇرە كەلە باتىر بولار ،باتىر جۇرە كەلە شىڭدالار دەگەندەي ءسىزدى وسى ەكەۋىنىڭ قايىسسىنا جاتقىزۋعا بولادى ، ابىروي ، بەدەلىڭىز بار ادامسىز بيلىكتەن نەگە قورقاسىز ، قايتا بيلىك سىزدەن قورقۋى كەرەكعوي .حالقىڭىز ءۇشۇن نەبىر داۋىلدارعا توتەپ بەرە الامىندەپ ويلايسىزبا جاقسىلىق وزدىگىنەن كەلىپ ورنىقپايتىنىن جاقسى بىلەسىز سوندىقتاندا سول جاقسىلىققا تالپىنىس كەرەك ەمەسپە ، كەدەرگىلەردى تاستالقان ەتىپ ازاتتىقتىڭ شىنايى كەلبەتىن ورناتۋعا قولدا قانداي مۇمكۇندىكتەر بولۋى شارت .وسى ورايدا ءسىزدىڭ شىن كوزقاراسىڭىز قانداي .
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
مەن ەشقاشان شىندىعىمدى جوعالتقان ەمەسپىن. ەگەر سەن باتىر بولساڭ نەگە ءاتى-جونىڭدى تولىق جازبايسىڭ؟
كىمنەن: قاباقاي اداي:
اسسالاۋماعالەيكۋم، مۇحتار اعا! سىزگە قويار سۇراقتارىم 1. نازاربايەۆقا قازاق تىلىندە سويلەۋگە كىم كەدەرگى جاساپ وتىر؟ ول ءوزى باستاپ قازاق تىلىندە سويلەسە قاسىنداعىلار ونىڭ ىشىندە ۇيعىرى، ورىسى بار ءبارى دە ءتىل سۇرانىسقا يە بولعاندىقتان قازاقشا سايرار ەدى. سۇرانىسقا يە اعىلشىن ءتىلىن جۇرت كەرەك كەزدە 5-6 ايدىڭ ىشىندە ۇيرەنىپ الىپ جاتقان جوق پا 2. ول كىسىنىڭ(نازاربايەۆ) ۇلتى قانداي؟ (سۇراققا جاۋاپ بەرۋ بەرمەۋىڭىز ءوز ەركىڭىز) 3. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس پارتياسىن اشۋ ويىڭىز بار ما؟ دالىرەك ايتسام ناعىز ۇلت جاندىلار پارتياسىن 4. جاڭاوزەندىكتەردىڭ حاقتارىن قورعاۋ ءۇشىن قانداي ىس-ارەكەت جاسادىڭىز، ءبىزدىڭ نە ىستەۋىمىز كەرە؟ الدىن الا راحمەت.
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
نازاربايەۆ "قازاق ءتىلى باسقا تىلدەردى باسىپ كەتپەۋ كەرەك" دەگەن پىكىر ايتتى. ەگەر رەسپۋبليكامىزدا بيلىكتىڭ كەيىنگى ساناعى بويىنشا 140 ءتىل بار دەپ ەسەپتەسەك، 58 تىلدەن وزگەسىندە 500-گە دەيىن عانا ادام بار ەكەن. كوپشىلىگىندە 1 نەمەسە 2 ادامنان عانا. قازاق ءتىلى، ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلىمىز 1-2 ادامنان تۇراتىن تىلدەردى باسىپ كەتپەۋ قۇقىعىنا يە بولماسا، ونىڭ نەسى مەملەكەتتىك ءتىل؟ مىنە، بيلىكتى قازىرگى تىلگە دەگەن كوزقاراسى قايدا جاتىر.
كىمنەن: ا.مۇقاباي:
ءقادىرلى، مۇحا، جەتپىس جاسىڭىز قۇتتى بولسىن! سىزگە ۇزاق ءومىر، مىقتى دەنساۋلىق تىلەيمىن. ال، سۇراققا كەلسەم، ءقازىر 5000000 قانداسىمىز شەتەلدە ءجۇر. قازاق كوشى توقتادى. مەن ويلاسام، ءسىز ايتىپ جۇرگەن قازاق ءتىلى بۇل قاسىرەتتىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە الماي قالادى. سول قازاق كەلسە، ءتىل ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلەدى. بۇعان ايتار داۋىڭىز بولماسا كەرەك! ەندىگى عۇمىرىڭىزدا سول قازاقتىڭ قازاق ەلىنە ورالۋىنا قانداي ۇلەسىڭىز بار؟ نەگە سول ماسەلەنى كوتەرمەيسىز، سونىمەن نەگە اينالىسپايسىز؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
ءبىز كەزىندە پارلامەنتتە جۇرگەندە وسى ماسەلەنى بىرنەشە دۇركىن كوتەردىك. ءبىراق بيلىكتىڭ ىقىلاسى جوق بۇل ماسەلەگە. شەتتەن كەلگەن قازاقتار ۇلتىمىزعا جاڭا رۋح قوسار ەدى. مىنا قىتايدا تۇراتىن قازاقتارعا ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايمىن. تىلىمىزگە، رۋحىمىزعا دەگەن قۇلشىنىستارى ەرەكشە. ەگەر سولاردىڭ كوبى كەلگەندە ۇلتىمىزدىڭ تىپتەن ساپاسى كۇشەيە تۇسەر ەدى. ءبىراق بيلىك امالىن تاۋىپ، بۇل ماسەلەنى شەتكە قاقپايلاپ كەلەدى. ايتتىق تا، جازدىق تا - بيلىك پىسقىرىپ قاراماسا، ءبىزدىڭ قولىمىزدا نە بار؟
كىمنەن: نايزابەك:
مۇقتار اعا ،اسسالاۋماليكىم! سىزدەن سۇراعىم، جاۋعاشتى نابييەۆ دەگەندى ەستۋىڭىز بار ما؟ ول كىسىنى تانىساڭىز دا،تانىماساڭىز دا، سول كىسىنىڭ 70 جاس مەرەكەسىن تويلاماي، ول تويعا جيناعان 1 ميلليون تەڭگەنى جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنا جىبەرگەنىن ەستىدىڭىز بە؟ ول كىسىنىڭ سول ارەكەتىن قالاي باعالايسىز؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
دۇرىس. ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەگە ءاربىر ادام ىقىلاستى بولۋى كەرەك. بۇل ماسەلەگە ءبىز دە شاما-شارقىمىزشا ۇلەس قوسىپ جاتىرمىز. كۇنىنە ماعان 20-30 ادام كەلەدى. سولاردىڭ باسىم بولىگى قارجى سۇراپ كەلەدى. كەيدە ايلىعىمدى جىرىپ، سولارعا جاردەم بەرىپ جاتامىن. مەن دۇنيە-مۇلىككە قۇلشىنباعان اداممىن. ەگەر مەن بايلىقتى ماقسات تۇتسام، قوعامداعى ۇلكەن بايلاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرار ەدىم.
كىمنەن: شىڭعىس مامان:
اسسالاماگالەيكۋم اگا، ءسىزدىڭ QNet كومپانياسىندا ىستەيتىنىڭىز راسپا؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
مەن "جالىن" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىمىن، 150 مىڭ تەڭگە ايلىق الامىن. ودان باسقا تابىسىم جوق. كەيدە شىققان كىتابىمنان پايدا تۇسەدى. ونىڭ ءوزىن ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەرگە پايدالانامىن.
كىمنەن: جاس كازاك:
ۋاسسالامماگالەيكۋم، اگا! تەك كانا بiر سۋراك كويۋ بولا ما؟ اگاي، سول جەلتوكسان وكيگاسىنا كانداي باگا بەرۋ كەرەك؟ ەكiنشiدەن، نازاربايەۆ اگامىزگا، ەلباسىمىزگە، سول ۋاكىتتا، كانداي باگا بەرە الاسىز؟ ساتكىندىلىك كوپ بولادى ما؟ كونايەۆ اگامىزگا كالاي كارايسىز؟ وي-پiكiرiنiز بويىنشا، نازاربايەۆ پەن كونايەۆ اراسىندا كiم كالىككا كوبiرەك جاكسىلىك جاسالىگان؟
كىمنەن: مۇحتار شاحانوۆ:
قونايەۆ اقساقالمەن ءومىرىنىڭ كەيىنگى جىلدارى جاقسى ارالاستىم، سىرلاستىم. جۋىردا مەنىڭ "قونايەۆپەن سىرلاسۋ" دەگەن كىتابىم دا جارىق كوردى. سول كىتاپتا بىرنەشە ادامدار، بيلىك باسىنداعى ادامدار "قونايەۆ جاستاردىڭ اراسىنا شىعىپ پىكىر ايتىڭىز دەگەندە شىقپاي قويدى" دەگەن وي ايتتى. مەن كىتابىمدا بۇنى جوققا شىعاردىم. ويتكەنى "لۋبيانكانىڭ 17 قۇپياسى" دەگەن ماسكەۋدە شىققان كىتاپتا مەن تۋرالى دا ايتىلادى. سوندا قونايەۆقا قاتىستى جاڭعاعى ماسەلەنىڭ وتىرىك ەكەنى ايتىلادى. ەندى نازاربايەۆقا كەلەتىن بولساق، ەلدىك-ۇلتتتىق مۇددە جونىندە قانشادان بەرى جاعالاسىپ كەلە جاتىرمىز. وسى كەيىنگى سوزدەرىنىڭ بىرىندە وتكەن جىلى ايتتى "قازاق ءتىلى باسقا تىلدەردى باسىپ كەتپەۋى كەرەك " دەپ. ءقازىر بىزدە 140 ءتىل بار ەكەن. سول تىلدەردىڭ 58 تىلدەن بىلايعىسىندا 500 ادامنان عانا بار ەكەن. كەيبىر تىلدەردىڭ بىر-ەكى عانا ادامى بار ەكەن. ال سولاردىڭ بارلىعىن قوسىپ، "ويباي، ءبىز كوپۇلتتى ەلمىز" دەيدى. بۇعان قارسى مەن كەزىندە ماقالا جاريالاعام. ول كەزدە قازاقستاندا 129 ۇلت بار ەسەپتەلەتىن. سول كەزدە وزبەكستاندا 136 ءتىل بار ەكەن. سوندا وزبەكستان كوپۇلتتى مەملەكەت ەمەس، قازاقستان كوپۇلتتى مەملەكەت ەكەن. ماسەلەن، الماتىدا تەك ۇيعىردىڭ 12 ورتالىعى بار ەكەن. قازاقتىڭ مادەنيەتىنە ارنالعان بىردە ءبىر ورتالىق جوق. ءبىزدىڭ دە ءتىلىمىز، سالتىمىز بولۋى كەرەك. سوندىقتان بۇل ارادا وسىنداي ءادىلەتسىزدىكتەر بار. مىنە، وسىنىڭ وسى بەتىنشە ءورىس الۋىنا بىردەن ءبىر كىنالى ادام – نازاربايەۆ.
كىمنەن: ىزالى ماڭعىستاۋلىق:
قۇرمەتتى مۇقا! اتتاسىڭىز ءماعاۋيننىڭ ءسىز تۋرالى پىكىرلەرىن بىلەمىز. انىق-قانىعىن انىق بىلمەگەندىكتەن "وسى قازاقتارعا نە جەتپەيدى، تالاسادى دا جۇرەدى"،-دەپ ويلاۋشى ەدىم. ءقازىر "جۇلدىز" جۋرنالىندا جاريالانىپ جاتقان "شىڭعىس حان" رومانىن وقۋ ۇستىندەمىن جانە اۆتوردىڭ لوگيكاسىمەن، وقيعانى، تاريحي فاكتىلەردى كەلتىرە وتىرىپ، بايانداۋ جۇيەسىمەن تولىق كەلىسەمىن. كوپتەگەن تاريحي كىتاپتاردى وقۋ بارىسىندا قالىپتاسقان، دۇرىس ەكەندىگىن ىشكى تۇيسىگىمىزبەن سەزەتىن، ءبىراق ەش جەردەن "وسى دۇرىس" دەگەن جىلى لەبىز كەزدەستىرە الماي جۇرگەن كوپتەگەن ماسەلەلەرگە جاۋاپ تاپقاندايمىن. مەنىڭ سىزگە قويار سۇراعىم مىناۋ - ءسىز ءوزىڭىز انىق بىلمەيتىن، تولىق زەرتتەمەگەن شىڭعىس حان تاقىرىبىن نەگە قوزعادىڭىز؟ قاتەلىككە ۇرىنامىن-اۋ دەپ قورىقپاۋىڭىز قالاي؟ ورىس-سوۆەت عالىمدارىنىڭ شىڭعىس حان تۋرالى پىكىرلەرى، وسىناۋ ۇلى تۇلعانى قازاق حالقىنا جاقىنداتپاۋعا تىرىسۋىنىڭ سەبەپتەرى ءسىزدى تىكسىنتپەدى مە؟ تاعى ءبىر سۇراعىم - تۇركى الەمىنە وراسان زور اپات اكەلگەن اقساق تەمىردىڭ ورىس-باتىس الەمىندە اسىرا
پىكىر قالدىرۋ