بۇگىن الماتى قالاسىندا جاسارال قۋانىشالين، گەرويحان قىستاۋبايەۆ، ماراتجان ارىستانبەك، ەرعازى الپىسبايەۆ سىندى ەل ازاماتتارى باستاعان توپ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى حالىقارالىق بيۋرونىڭ كەڭسەسىندە ب ا ق وكىلدەرى مەن جەلتوقسانشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن جينالىس وتكىزدى. جينالىستا كونستيتۋسيانىڭ داۋعا اينالعان 26-بابىنا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر جايى تالقىلاندى. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى كونستيتۋسياعا ەنگىزىلمەك وزگەرىستەر تۋراسىنداعى زاڭ جوباسىن بۇكىل حالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنعان ەدى. 26 اقپاندا بىتەتىن بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋ قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. حالىق پىكىرى مەن ەل ازاماتتارىنىڭ تالقىلاۋلارىنان كەيىن قابىلداناتىن زاڭ وزگەرىسىنە بۇگىن جينالعاندار تۇبەگەيلى قارسىلىق تانىتىپ وتىر.
جاسارال قۋانىشالين ءسوزىن جينالىستىڭ سەبەبىن ايتۋمەن باستادى:
- «بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەل وتە كۇردەلى ماسەلەگە ارنالىپ وتىر. بارشا قازاق جۇرتىن مازالاپ وتىرعان باستى ماسەلە – پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن ق ر كونستيتۋسياسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋى. ءبىز كونستيتۋسياعا ەنەتىن وزگەرىستەرگە قارسىمىز. سەبەبى، ونىڭ بارلىعى دەموكراتياعا قارسى، - دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى. «نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇنداي شەشىمدى وزىنە جۇكتەلگەن ارتىق جاۋاپكەرشىلىكتەن ارىلىپ، ەسەسىنە جوعارعى بي رەتىندە ءوزىنىڭ ديكتاتورلىق وكىلەتتىلىگىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا جاساپ وتىر» دەپ جالعادى ءسوزىن ساياساتكەر.
«بۇگىنگى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەمىز – 26-باپ. بىرىنشىدەن، كونستيتۋسياداعى «قازاقستان ازاماتتارى» دەگەن ءسوزدى «اركىم» دەگەن سوزبەن اۋىستىردى. ياعني، سول باپ ارقىلى قازاقستاننىڭ دۇنيە مۇلكىنە «كەز-كەلگەن» ادام يە بولۋعا قۇقىلى بولىپ شىعا كەلەدى. ال، ەلىمىزدەگى ەڭ قۇندى مۇلىك – ول ءبىزدىڭ جەرىمىز. ءار مەملەكەت ءۇشىن جەرىنەن اسقان قۇندى دۇنيە جوق. وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «اۋكسيون ارقىلى جەردى ساتۋ جانە شەتەلگە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋ» تۋرالى زاڭ جەر كودەكسىنە ەنگىزىلمەك بولعان. الايدا، حالىق ءبىراۋىزدان نارازىلىق تانىتىپ، كوتەرىلگەن سوڭ، پرەزيدەنت موروتوريي قابىلداعان بولاتىن. سول كەزدە جۇزەگە اسپاي قالعان جوسپاردى ەندى وسىنداي امال ارقىلى جۇزەگە اسىرماق. سونىمەن، 26-باپقا وزگەرىس ەنگىزىلسە، قازاقستان جەرى اركىمنىڭ قولىندا كەتىپ قالاتىنى انىق. وسى تۇرعىدا حالىق بولىپ، ۇلت بولىپ ۇيىمداسىپ، بۇل شەشىمگە قارسى تۇرۋعا مىندەتتىمىز»، - دەپ، ءسوزىن اياقتادى.
جاسارال قۋانىشالين باستاعان ءسوز تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، زاڭگەر ەسەنعازى قۋاندىقتىڭ پىكىرىمەن جالعاستى. زاڭگەر ءسوزىن ەجەلگى ويشىل، وقىمىستى دەموكريتتىڭ سوزىمەن باستادى:
- «بوستاندىق قۇلدىقتان قانشالىقتى ارتىق بولسا، مونارحياداعى باقىتتى ومىردەن گورى، دەموكراتيالىق مەملەكەتتەگى قايىرشىلىق سونشالىقتى قىمبات. وزگەلەرگە بيلىك جاسايتىندار ەڭ اۋەلى ءوزىن-وزى بيلەپ كورسىن. ادىلەتسىزدىككە توسقاۋىل بولا بىلگەنىڭ جاقسى. ال، قولىڭنان كەلمەسە ادىلەتسىزدىككە قاتىسپاعانىڭ دۇرىس».
بۇل پىكىرى ارقىلى تاريحشى، زاڭگەر بۇگىنگى بيلىككە مويىنۇسىنعاننان گورى، قايىرشىلىقتا ءومىر سۇرگەنىمىزدى ارتىق سانايتىنىن ءبىلدىرتتى. 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋسيانى مىسالعا الا وتىرىپ، 9-بەتىنىڭ 2-بولىمىندەگى «ادام جانە ازامات» دەگەن تارماعىنا توقتالدى.
- ادام مەن ازامات – ءبىر ۇعىم. زاڭدا ازامات دەگەن ءسوزدىڭ قاتىسۋى دا بەكەر ەمەس. سەبەبى، ازاماتتىق قۇقىق تەك قانا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا ءتان. پرەزيدەنت حالىققا كەرەك ەمەس زاڭدى قابىلدامايمىز دەدى. وعان ءبارىمىز كۋامىز. حالىق – بيلىك كوزى، سوندىقتان، پرەزيدەنت تە، بيلىكتەگىلەر دە حالىقپەن ساناسۋعا مىندەتتى.
زاڭگەردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا ەنگىزىلمەك وزگەرىس – قازاق جۇرتىنا جاسالعان ۇلكەن قيانات.
- جۇرتتى ابىگەرگە تۇسىرگەن 26-باپتى وزگەرتۋدىڭ استارىندا قازاق حالقىنىڭ جەردى مەنشىكتەلۋگە قاتىستى سۇرقيا ساياسات جاتىر. حالىق كونستيتۋسياعا ەنگىزىلەتىن بۇل وزگەرىستى كەزىندە ساتىلىپ كەتكەن قازاقتىڭ كەڭ بايتاق جەرلەرىن زاڭداستىرۋ جولدارىنداعى قۇيتۇرقى ساياسات دەپ بىلۋدە. ال، بۇل پىكىردى بيلىك ازىرشە جوققا شىعارا الماۋدا. بۇل زاڭدى قابىلداۋدىڭ ماقساتى – ينۆەستيسيا اكەلۋ دەگەن سوزگە حالىق الدانبايدى. زاڭ حالىققا قىزمەت ەتپەسە، بوستاندىق جوق.
جينالىسقا ب ا ق وكىلدەرىنەن بولەك، ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋ جولىندا ومىرلەرىن قۇربان ەتۋگە بەل بايلاعان جەلتوقسانشىلار دا قاتىسقان بولاتىن. زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلۋىنە تۇبەگەيلى قارسى جەلتوقسانشى سايلاۋ لەپەسوۆ ىشىندەگى جانايقايىن ەموسياعا بەرىلە وتىرىپ ءبولىستى:
- اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى جاندارىن قۇربان ەتىپ، قورعاپ قالعان جەرىمىزدىڭ تاعدىرى تاعى دا تالان-تاراجعا تۇسۋدە. تاۋەلسىزدىككە جەتۋىمىزگە شيرەك عاسىر تولدى دەپ بوركىمىزدى اسپانعا لاقتىرىپ، شاتتانىپ جۇرگەنىمىزدە، مەملەكەتتى قۇردىمعا اپاراتىن جىمىسقى ارەكەتتەرگە جول باستاۋدىڭ توتە جولى دەپ تۇسىنەمىز. جانە بۇنداي استىرتىن ايلا ءتاسىلدىڭ قولدانۋىنا تويتارىس بەرۋگە بىزدەر دايىنبىز. «قازاقستان ازاماتتارى» دەگەن ءسوزدى «كەز-كەلگەن»، «اركىم» دەگەن استارى كۇماندى سوزبەن اۋىستىرىپ جازۋ كوزدەلۋدە. بۇل دەگەنىمىز قۇيتۇرقى جولمەن ونسىز دا تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان وتانىمىزدىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋ ارەكەتى دەپ قابىلدايمىز. بۇل ءتاسىل جەرىمىزدى رەسەي مەن قىتايدىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرۋدىڭ وڭاي ءتىاسىلى. بۇعان بىزدەر، ۇلت پاتريوتتارى، جەلتوقسانشىلار ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىز. جولدانعان جولداۋدان قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇتاستىعىن جويۋدى كوزدەگەن سوزدەر مەن تارماقشالار تەز الىنىپ تاستالسىن. 26-باپقا وزگەرىس ەنگىزىلمەسىن. 1986 جىلعى ۇلت ازاتتىق جەلتوقسان كوتەرىلىسشىلەر اتىنان بۇل شەشىمگە 100 ادام قول قويدى.
ال، «قامشى» ءتىلشىسىنىڭ «ۇسىنىستارىڭىز قابىلدانباعان جاعدايدا نە ىستەيتىن بولاسىزدار؟» دەگەن سۇراعىنا ويلانباستان: «ۇسىنىسىمىز قابىلدانباسا، ولۋگە بارمىز»، - دەدى. 1986 جىلى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا الاڭعا شىعىپ، بىرنەشە كۇن قاماۋدا وتىرعانىن ايتقان سايلاۋ لەپەسوۆ بارشا جەلتوقساندىقتار توبىن، ءارى قازاق جاستارىن ميتينگىگە شىعۋعا شاقىردى.
جيىن سوڭىندا قوعام بەلسەندىلەرىنەن قۇرالعان توپ تومەندەگىدەي مالىمدەمە جاسادى.
قامشىگەر: گۇلىم جاقان
***
كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە قارسىمىز!
قازاقستان جۇرشىلىعى وكىلدەرىنىڭ مالىمدەمەسى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنا پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ بيلىك بۇتاقتارىمەن وكىلەتتىلىك بولىسۋگە بايلانىستى ۇسىنعان وزگەرىستەرى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە اشقانداي دا وڭ ىقپال جاسامايتىن، كەرىسىنشە، ونىڭ ديكتاتورلىق سيپاتىن جانە، سوعان سايكەس، جەكە بيلىك رەجيمىن بۇرىنعىدان دا بەتەر كۇشەيتە تۇسەتىن وزگەرىستەر بولىپ تابىلادى.
بىرىنشىدەن، ول وزگەرىستەردىڭ ەشقايسىسى بيلىك بۇتاقتارىن جاساقتاۋ پرينسيپتەرىن شىن مانىندە دەموكراتيالاندىرۋدى كوزدەمەيدى. ماسەلەن، ۇكىمەتتى ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ كاسىبي قابىلەتتەرىن باعالاۋ ارقىلى ەمەس، «ەلباسىنا» جەكە بەرىلگەندىك نەگىزىندە وعان انت بەرۋ ارقىلى جاساقتاۋ ءپرينسيپى، ال، پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىن دا ادال، تازا، ءمولدىر، اشىق سايلاۋ ارقىلى ەمەس، «جوعارىدا» جاسالعان سەنارييگە سايكەس الدىن-الا ىرىكتەلىپ الىنعان «ءتىلالعىش» كانديداتتاردان جالعان سايلاۋ ارقىلى جاساقتاۋ ءپرينسيپى، سوت جۇيەسىن سۋديالاردى ولاردىڭ كاسىبي باسەكەلەستىگى نەگىزىندە سايلاۋ ارقىلى ەمەس، تۇگەل پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جەكە-دارا تاعايىنداۋى ارقىلى جاساقتاۋ ءپرينسيپى وزگەرمەگەن جاعدايدا ونداي بيلىك تارماقتارىنىڭ اقورداعا، ونىڭ شىنايى يەسى – پرەزيدەنتكە تولىق تاۋەلدىلىگى دە ساقتالىپ قالادى. ياعني، بيلىك بۇتاقتارىن دەموكراتيا پرينسيپتەرىنە مۇلدە جات پرينسيپتەر نەگىزىندە جاساقتاۋ تاجىريبەسى، دەمەك، تۇتاسىنان العاندا ەل باسقارۋ ءىسىنىڭ توتاليتارلىق بولمىسى وزگەرمەگەن جاعدايدا بيلىك ورىندارىنا قانداي وكىلەتتىلىك بەرىلسە دە، ودان ەشقانداي پايدا جوق، ويتكەنى ولار بۇرىنعىسىنشا تاعى دا ءبىر ادامعا باعىنىشتى بولىپ قالا بەرەدى.
ەكىنشىدەن، مەملەكەت باسقارۋ ءىسى شىن مانىندە دەموكراتيالاندىرىلماعان جاعدايدا پرەزيدەنتتىڭ اياق استىنان بيلىك بۇتاقتارىمەن وكىلەتتىلىك ءبولىسۋ نيەتى ونىڭ سول ارقىلى، ءبىر جاعىنان، ءوزىنىڭ 25 جىل بويى جۇرگىزگەن حالىققا قارسى ساياساتى كەسىرىنەن ەلىمىز بۇگىنگى تاڭدا وتە اۋىر ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي جانە رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراعان كەزدە وزىنەن كوپتەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى الىپ تاستاۋعا، ەكىنشى جاعىنان، ءوزى ايتقانداي، نازاربايەۆتىڭ سونىمەن قاتار ەڭ جوعارعى بي بولىپ قالۋ نيەتى ونىڭ ديكتاتورلىق وكىلەتتىلىكتەرىن، جەكە بيلىك رەجيمىن قازىرگىدەن دە گورى كۇشەيتە تۇسۋگە ۇمتىلاتىنىن ايقىن دالەلدەيدى.
ۇشىنشىدەن، وكىلەتتىلىك ءبولىسۋ ىسىنە وعان ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن مۇلىك ماسەلەسى جونىندەگى 26-شى باپتى قوسارلاپ، ونداعى «قازاقستان ازاماتتارى» سوزتىركەسىن «اركىم» سوزىمەن اۋىستىرۋدىڭ ماقساتى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، – بيلىكتىڭ وتكەن جىلعى ءساۋىر ايىنداعى حالىق تولقۋلارىنا بايلانىستى جەردى اۋكسيون ارقىلى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە ۇزاق مەرزىمدى ارەنداعا بەرۋ جوسپارى ورىندالماي قالعاندىقتان، ەندى سول جوسپاردى قازاق جەرىن اركىمگە، ياعني، كىم كورىنگەنگە، سونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەر مەن ازامات ەمەستەرگە دە كونستيتۋسيا نەگىزىندە ەش شەكتەۋسىز جاپپاي ساتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ دەپ بىلەمىز!
جوعارىدا ايتىلعان ۋاجدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، بىزدەر، قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ وكىلدەرى، مىنانى مالىمدەيمىز:
1.قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنا پرەزيدەنت نازاربايەۆ ۇسىنعان وزگەرىستەردىڭ بارلىعى ەل باسقارۋ ءىسىن دەموكراتيالاندىرۋعا ەمەس، كەرىسىنشە، ديكتاتۋرانى كۇشەيتە تۇسۋگە باعىتتالعاندىقتان، ونداي وزگەرىستەردىڭ كەرى قايتارىلۋىن تالاپ ەتەمىز!
2. ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 26-شى بابىنا ۇسىنىلعان وزگەرىستەر قازاق جەرىن جاپپاي ساتۋدى زاڭداستىرۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا، مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە ءقاۋىپ توندىرەتىندىكتەن، اتالمىش باپتىڭ وزگىرتىلمەۋىن تالاپ ەتەمىز!
3. قازاق جەرىن، دەمەك – قازاق ەلىن قورعاعانى ءۇشىن ادىلەتسىز سوت ۇكىمىمەن بەس جىلعا تۇرمەگە كەسىلگەن ماكس بوقايەۆ پەن تالعات ايانعا، سونداي-اق، ەلىمىزدەگى باسقا دا بۇكىل ساياسي تۇتقىندارعا بوستاندىق بەرىلۋىن تالاپ ەتەمىز!
الماتى قالاسى، 2017-جىلدىڭ 22-اقپانى
جاسارال ءقۋانىشالين، گەرويحان قىستاۋبايەۆ، ماراتجان ارىستانبەك، ەرعازى الپىسبايەۆ، المات جۇماگۇلوۆ، شاربات قاليموللاييەۆ، قاراشاش بودانوۆا
پىكىر قالدىرۋ