اللا تاعالا ادامزات بالاسىن ۇلتتار مەن ۇلىستارعا ءبولىپ جاراتقان. قاسيەتتى قۇراندا بۇل جايلى مىناداي بەلگىلى ايات بار: «ۋا، ادامدار! ءشۇباسىز، سەندەردى ءبىر ەر مەن ءبىر ايەلدەن جاراتتىق. سونداي-اق تانىسىپ، تابىسۋلارىڭ ءۇشىن (ءھام بىرىڭە-بىرىڭ قامقورشى دوس بولىپ، ءوزارا جاردەمدەسىپ، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرۋلەرىڭ ءارى جەر بەتىن كوركەيتۋلەرىڭ) ءۇشىن سان الۋان ۇلىستار مەن رۋلارعا بولدىك» («حۋجۋرات» سۇرەسى، 13-ايات).
ەندەشە، قازاقتىڭ قازاق، ارابتىڭ اراب، وزگە ۇلتتاردىڭ وزگە بولۋى، ەڭ الدىمەن اللانىڭ قالاۋى. ادامداردىڭ ءبىر ەركەك پەن ءبىر ايەلدەن ءوربۋى قانداي زاڭدىلىق بولسا، ۇلىستار بولىپ جارالۋى دا سونداي تابيعي. بىرەۋدىڭ اق، تاعى بىرەۋدىڭ قارا ءناسىلدى بولىپ جارالۋىندا ادامنىڭ قالاۋى بار ما؟ ارينە، جوق! ەشبىر ادام ءوزىنىڭ جىنىسىن تاڭداي المايتىنى سەكىلدى، قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولارىن دا تاڭداي المايدى. ەگەر قۇداي قالاسا، جەر بەتىندەگى بۇكىل ادامداردى ءبىر-اق ۇلت ەتەر ەدى. الايدا ولاي جاساعان جوق. ادامزاتتى ءاۋ باستا ءبىر اتا، ءبىر انادان تاراتقانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە، ولاردىڭ ۇرپاقتارى سانسىز كوپ ۇلتتار مەن ۇلىستارعا ءبوءلىنىپ كەتتى. ءارقايسىسىنىڭ ءوز ءتىلى، تاريحى، وتانى، ءسالت-داستۇرى، وزگەلەرگە ۇقسامايتىن ەرەكشە ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگى بار. رىزىق-نەسىبەنى دە اللا ءبىر ەلگە كوبىرەك، ەكىنشى جۇرتقا كەمدەۋ بۇيىرۋى مۇمكىن. ول دا ءبىر سىناق. قازىرگى تاڭدا ءار ەلدىڭ مىنەز-قۇلقى دا دارالانىپ كەتكەنى انىق. ماسەلەن، تاۋلاردى مەكەندەيتىن ۇلتتاردىڭ مىنەزى مەن قۇمايت دالا تۇرعىندارىنىڭ ۇلتتىق مىنەزدەرى بىردەي ەمەس. كەلە-كەلە ءبىر اتا-انانىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە ءبىرىن-بىرى ءتانىپ-بىلۋ بىلاي تۇرسىن، بىرىنە-بىرى قاستاندىق جاۋلىق جاساۋدان دا تايىنبايتىنداي بوتەن بولىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. نەگە بۇلاي؟ وسىلاي ەل-ەلگە ءبولىنىپ جاراتىلۋدىڭ ءتۇپ ماقساتى نە دەگەن سۇراق تۋىندايدى؟ قاسيەتتى قۇراندا مۇنىڭ جاۋابى ايقىن. ونى اللا تاعالا: «بىرىمەن-بىرى تانىسىپ ءبىلىسسىن، تابىسسىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «ليتاارافۋۋ» دەگەن سوزبەن بايان ەتكەن. الايدا «ا-را-فا» تۇبىرىنەن ءوربيتىن بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى بۇل اتالعاندارمەن عانا شەكتەلمەيدى. ونىڭ ءبىلۋ، تانۋدان باسقا جاقسىلىق جاساۋ، كوركەيتۋ، جۇپار ءيىس اڭقىتۋ، ءسالت-داستۇر ەتۋ دەگەن ماعىنالارى دا بار. ەندەشە، ۇلتتار بىرىنە-بىرى زورلىق-زومبىلىق جاساسىن، كۇش كورسەتسىن نەمەسە «اكەم جاقسى»، «بابام جاقسى» دەپ ماقتانسىن دەپ بولىنبەگەن. كەرىسىنشە، بىرىنە-بىرى جاقسىلىق جاساسىن، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرسىن، سان الۋان ۇلتتار بولۋ ارقىلى جەر بەتىن كوركەيتسىن دەپ بولىنگەن. «تانىسىپ تابىسسىن» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا بارلىق ادام تۇبىندە ءبىر اتا، ءبىر انادان تارايتىن «باۋىر»، «تۋىس» ەكەنىن ۇمىتپاسىن دەگەن ماعىنا دا جاتىر. بۇگىنگى تاڭدا جەر بەتىندەگى كوپتەگەن قاقتىعىستار مەن قانتوگىستەر وسى اياتتىڭ استارىن تۇسىنبەۋدەن كەءلىپ شىعادى. ايتپەسە، باۋىرعا باۋىر مىلتىق كەزەنەر مە ەدى؟ باۋىردىڭ جانىن باۋىرى قيار ما ەدى؟ اباي اتامىزدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» دەگەن ءسوزى كەلتىرىلگەن اياتقا قانداي ۇيلەءسىمءدى ەكەنىن ۇعىنۋ قيىن ەمەس. بۇرىنعىلار: «ءسۇيۋ – بىلۋدەن تۋادى» دەيدى ەكەن. ولاي بولسا، تانىپ بىلۋدەن جاقسى كورۋ مەن ءوزارا سۇيىسپەنشىلىك تۋادى. ءبىراق ادام اتاۋلىنىڭ بارىنە بىردەي قۇشاق جايۋ وڭاي ءىس ەمەس. كەزىندە ايگىلى اۋليە ءماۋلانا جالالاددين رۋميگە ءبىر زامانداسى كەلىپ: «سەن دىنسىزدەرگە دە، كۇناھارلارعا دا قۇشاعىڭدى اشاسىڭ. ولارمەن ءبىر جەردە وتىراسىڭ. سول ارقىلى يسلامنىڭ قۇنىن كوك تيىن قىلىپ ءجۇرسىڭ» دەپ اۋزىنا كەلگەن ءسوزدەرءدى ايتادى. سوندا رۋمي وعان: «كەل، اينالايىن، قۇشاعىم ساعان دا اشىق!» دەپ ءبىر-اق سويلەم جاۋاپ قايىرىپتى. مىنە، بۇل – ادامزاتتىڭ جاراتىلۋ ماقساتىن جاقسى ۇعىنعان ادامنىڭ قىلىعى.
بۇل ايتىلعاندار «مەنىڭ عانا ۇلتىم جاقسى، وزگەلەردى قۇداي ۇرعان» دەيتىن تۇسىنىكتە جۇرگەندەرگە وي سالسا كەرەك.
ەندى ودان بولەك، ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر قىرى بار. وسى كۇندە «ءدىندە نەگىزى جوق» دەگەن سىلتاۋمەن ءوزىءنىڭ ۇلتىنان، سالت-داستۇرىنەن شوشىنىپ-بەزىنەتىن ءبىر توپ جاستار بوي كورسەتىپ ءجۇر. بۇلار «مەنىڭ ۇلتىم عانا جاقسى» دەمەيدى، كەرىءسىنشە، ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق وكىءلى بولعانىن نامىس كورەدى. ۇلتىنىڭ ءبىر جاقسىلىعىن بولىسسە، ءدىننەن شىعىپ كەتەردەي قورقادى. بۇل – ناعىز ساۋاتسىزدىق. يسلام ءدىنى مۇنداي كوزقاراستى دا قۇپتامايدى.
اسىلىندە، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرلەرىنىڭ كوبى ءدىن يسلامعا جات ەمەس. بۇرىنعى بابالارىمىز شاريعات ىلىمىنەن ماقۇرىم بولماعان. كەرىسىنشە، مۇسىلماندىقتى ۇستانۋدىڭ كلاسسيكالىق ءۇلگىسىن جاساپ شىعارعان دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بۇعان مىسال بەرۋدەن بۇرىن مىنا ءبىر جايتقا كوڭىل اۋدارايىق. يسلام شاريعاتىندا كوپتەگەن بۇيرىقتار مەن تىيىمدار بار. الايدا ولاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى ۇلگىسى كورسەءتىلمەيدى. ايتالىق مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «اللاعا جانە اقيرەتكە يمان كەلتىرگەن ادام قوناعىن قادىرلەسىن» دەگەن قاعيدانى ءبىلدىرىپ كەتكەن. الايدا وسى «قوناق قادىرلەۋ» پروسەسى قالاي ءجۇرۋ كەرەكتىگى بايان ەتىلمەيءدى. ەندەشە، ول جاعىن ءار ۇلت نەمەسە ءار ادام ءوزى بەلگىلەيدى. سوندىقتان اعىلشىن مەن نەمىستى قوناق ءقادىرلەۋى مەن اراب پەن قازاقتىڭ قوناق كۇتۋى بىردەي ەمەس. ءبىراق ءبارى دە قال-قادەرىنشە اتالمىش بۇيرىقتى جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنادى. دۇنيەجۇزىن ارالاپ جۇرگەن كىسىلەر قاي ەلدىڭ قالاي مەيمان كۇتەتىنىن جىلىكتەپ ايتىپ بەرە الادى. ەندى قازاق حالقىنىڭ مەيمانىن قارسى الۋى الەمدە ەشكىمگە ۇقساماسا كەرەك. مال سويۋ، ارنايى ءۇي تىگۋ، تاپقانىن مەيمان الدىنا ۇسىنۋ، ءوزى جەمەي قوناققا ساقتاۋ دەگەن تۇسىنىكتەردى وزگە ەلدەن كەزدەستىرۋ قيىن. مىنە، بۇل – قازاق جۇرتىنىڭ ءبىر عانا قوناق كۇتۋگە قاتىستى ۇستانىمى. سول سەكىلدى كيىم كيۋ، ءسوز سويلەۋ، تاماق ءىشۋ، ۇيلەنۋ، بالالى بولۋ، قىسقاسى، تۋعاننان ولگەنگە دەيىنگى شاريعات تالاپتارى ءدال وسىلاي داستۇرلىك دەڭگەيدە ورىندالىپ جاتادى. اتا-انانى قادىرلەۋ، ءۇلكەندى سىيلاۋ، كورشىلەرمەن سىيلاسۋ، ۇل-قىزعا مەيىرىممەن قاراۋ، استىڭ ادالىن، تازاسىن ىشىپ-جەۋ، اۋرۋدىڭ كوڭىلىن سۇراۋ، بالانىڭ تۋعانىنا قۋانىپ توي جاساۋ، ۇيلەنگەندە جۇرتتى جيناپ تاماق بەرۋ، دۇنيەدەن وزعان كىسىنى جاقسى جاعىنان ەسكە الۋ، جەتىم مەن جەسىردى جىلاتپاۋ – مۇنىڭ ءبارى مۇسىلماندىقتان باستاۋ الىپ جاتقان ىرگەلى ءسالت-داسءتۇرلەر. الايدا بۇل داستۇرلەردەن قازاق ۇلتىنىڭ جۇپار ءيىسى بۇرقىراپ تۇرادى. ولاي بولۋعا تىيىم دا جوق. كەرىسىنشە، مۇسىلماندىق ۇرپاقتان-ۇرپاققا بۇزىلماي، ساف كۇيدە جەتۋى ءۇشىن وسىلاي بولۋى – قۇپتارلىق ءىس.
جيناقتاي ايتقاندا، قازاقتىڭ قازاق بولۋى – اللانىڭ قالاۋى. سوندىقتان مۇسىلمان ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارىمەن اركەز ساناسىپ وتىرعانى ابزال. اللا تاعالا ەلىءمىزگە اماندىق، جۇرتىمىزعا تىنىشتىق بەرسىن!
اسىلبەك اۋەزحان ۇلى، ءدىنتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«ايقىن» گازەتى
پىكىر قالدىرۋ