«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «ابايدىڭ دانالىعى، اۋەزوۆتىڭ عۇلامالىعى، جامبىلدىڭ جىرلارى مەن قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرى، عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن بابالار ءۇنى» سياقتى «ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس»، دەپ ايقىن كورسەتىلگەن بولاتىن.
ۇلى اباي – قازاق حالقىنىڭ رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى. ونىڭ ءىلىمى حالىقتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىمەن تىعىز بايلانىستى، ال دانالىعى قاءزىرگى زامانمەن ۇندەس. اباي شىعارماشىلىعىمەن تانىسۋ سانانى وياتىپ، ويعا وي قوسادى، جاڭا كوڭىل كۇي مەن سەزىمگە بولەيدى، اسىل ارماندارعا جەتەلەيدى، ءوزىڭدى ءوزىڭ تالداپ تازارۋعا يتەرمەلەيدى.
كەمەڭگەر بەينەسى كوپتەگەن اسا كورنەكتى اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ، سۋرەتشىلەردىڭ نازارىن اۋدارىپ كەلەدى. ۇلى اقىن ءوز ءداءۋىءرىنىڭ ار-وجدانى بولعان سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامدىق ويى مەن ادەبيەتى اباي ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى.
الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى اتالىپ جاتقان كەزدە ءبىز ابايدى جانە ونىڭ باي مۇراسىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمىنە قوسا وتىرىپ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەل ءتاۋەلءسىزدىگى جولىندا ءوز ءىزگى مۇراتتارىن تاۋىپ، ۇلت پەن وتانىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەندەرىن ايقىن سەزىنەءمىز.
ابايدىڭ العاشقى ءومىربايانىن الاش قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى، بەلگىلى ەكونوميست، تاريحشى، ادەبيەءتشى، پۋبليسيست، جۋرناليست، اۋدارماشى ءاليحان بوكەيحانوۆ جازعان بولاتىن. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ورىس ءتىلىندە جازىلىپ، 1905 جىلى «سەميپالاتينسكيە ۆەدوموستي» گازەءتىندە جاريالانعان «اباي (يبراھيم) قۇنانبايەۆ» اتتى ماقالاسى ۇلى اقىن تۋرالى تۇڭعىش تا اناعۇرلىم تولىققاندى عىلىمي ەڭبەك بولىپ تابىلادى. كەيىن بۇل ماقالا ابايدىڭ پورترەتىمەن بىرگە 1907 جىلى «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» جۋرنالىندا جاريالاندى.
بۇل جاريالانىم ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ابايدىڭ جەكە ءوزى مەن شىعارماشىلىعىن، شەجىرەسى مەن ونىڭ قورشاعان ورتاسىن جاقسى بىلگەندىگىن دالەلدەيدى. ول ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلمەن جانە ابايدىڭ نەمەرە ىنىلەرى شاكارىممەن جانە كاكىتايمەن جاقىن تانىس بولدى.
ءا.بوكەيحانوۆ ءوز ماقالاسىندا ابايدىڭ قوعامدىق قىزمەتتەن اقىندىققا قالاي اۋىسىپ، ورىس جانە الەم پوەزياسىن كوركەم اۋدارۋمەن اينالىسقاندىعىن، سپەنسەرءدىڭ «تاجىريبەلەر»، ءليۋيستىڭ «اقيقات فيلوسوفياسى»، درەپەرءدىڭ «ەۋروپانىڭ اقىلدى دامۋى» ەڭبەكتەرىمەن تانىسا كەلىپ، قالاي ەۋروپالىق مادەنيەت بيىگىنە كوتەرىلگەندىگىن ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرادى. ول ءوزىنىڭ اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى وسى قىسقاشا وچەركىن اياقتاي كەلىپ، ونى ەۋروپانىڭ اتاقتى اقىندارى قاتارىنا قوسادى.
الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكءتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، اعارتۋشى، اقىن، فيلولوگ احمەت بايتۇرسىنوۆ ابايدى «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ اتاپ، «ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق»، دەپ جازدى.
الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحتار اۋەزوۆ دەربەس ادەبيەتتانۋ عىلىمى رەتىندەگى ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالادى. ۇلى اقىن تۋرالى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ اۆتورى: «ول ءوز حالقىنىڭ تاريحىندا بيىكتەن كورىنەدى. ول قازاق حالقىنىڭ كوپ عاسىرلىق مادەنيەتىنەن وزىعىن الىپ، بۇل قازىنانى الەمدىك جانە ورىس مادەنيەتىنىڭ يگى ىقپالىمەن بايىتتى»، دەپ اباي تالانتىنا جوعارى باعا بەردى.
ارينە، اباي ءتىرى كۇنىندە ءوز كىتاپتارىن كورگەن جوق، الايدا ونىڭ شىعارماشىلىق ءداسءتۇرىن جالعاستىرعان رۋحاني شاكىرتتەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ ونىڭ ادەبي مۇراسىنىڭ ءبۇكىل جەر شارىنا تارالۋىنا ىقپال ەتتى.
ابايدىڭ 1845 جىلى 10 تامىزدا سەمەي وبلىسىنىڭ شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە ومىرگە كەلگەنى ءمالىم. توبىقتى رۋىنىڭ بەدەلدى دە وكتەم باسشىسى قۇنانباي ءوز ۇلىن سەمەي مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. بۇل مەكتەپتىڭ قاتاڭ ءتارتىبىن بۇزعان اباي ورىس ءتىلىن بىلمەك نيەتتە مەدرەسەدەن كەتىپ، ورىس-پريحود مەكتەبىنە اۋىسادى. اكەسى سەمەيگە كەلگەندە ون ءۇش جاستاعى اباي تۋعان ولكەسىنە قايتىپ ورالادى، ءبىراق ون بەس جىلدان كەيىن ءبىلىمىن تەرەڭدەتىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني كوشباسشىسى بولۋ ءۇشىن قايتادان قالاعا كەلەدى. سەمەيگە كەلە سالىسىمەن ول ورىس جانە ەۋروپا ادەبيەتى كلاسسيكتەرىن وقيدى، پاتشا ۇكىمەتى سەمەيگە جەر اۋدارعان الدىڭعى قاتارلى زيالىلارمەن تانىسادى. اعىلشىن فيلوسوفتارى ميلل، درەپەر جانە باسقا ەۋروپالىق ويشىلدار ەڭبەكتەرىن تەرەڭ وقىپ بىلەدى. بۇل تۋرالى امەريكالىق ساياحاتشى جانە جۋرناليست دجوردج كەننان 1906 جىلى پەتەربۋرگتە جاريالانعان «ءسىبىر جانە جەر اۋدارۋ» كىتابىندا اباي تۋرالى: «اعىلشىن فيلوسوفتارىن مىقتاپ زەرتتەپ ءبىلىپ، ءميللدى، بوكل مەن درەپەردى وقيدى»، دەپ ەستەلىك قالدىردى.
ا.س.پۋشكين مەن گەتە، م.يۋ.لەرمونتوۆ پەن دج.بايرون ابايدىڭ ەڭ سۇيىكتى اقىندارى بولعان سياقتى. ونى ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ شىنايىلىعى، جوعارى شەبەرلىگى، ومىرلىك قۋاتى تولعاندىردى. اباي الىستاعى قازاق اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارىن ۇلى ورىس اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋدى نيەت ەتىپ، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ا.س.پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگين» رومانىنان ۇزىندىلەر جانە م.يۋ.لەرمونتوۆ ولەڭدەرىن اۋدارا باستايدى. اقىن تۋعان حالقى مادەنيەتىنىڭ دامۋىنداعى ورىس كلاسسيكتەرى شىعارماشىلىعىنىڭ ماڭىزىن جەتە ءتۇءسىنءدى. اباي وسى اۋدارمالارىنىڭ قازاق دالاسىنا تەز تاراپ، ۇعىنىقتى بولۋى ءۇشىن بۇل تۋىندىلارىنا ءان جازادى. حالىق اقىن اندەرىن جىلى قابىلدادى دا، پۋشكين مەن لەرمونتوۆ ولەڭدەرى ەڭ سۇيىكتى شىعارمالارعا اينالدى.
شىنايى ءومىردىڭ بارلىق قۇبىلىستارىنا ءوزىنىڭ وتكىر دە سەرگەك ويىن بىلدىرگەن ول حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتىپ دامىتاتىن بەينەلەر سومدادى. اباي شىعارمالارىن قايتا-قايتا وقي وتىرىپ، شىنايى بەينەلەردىڭ كوركەمدىك قۋاتى مەن يدەيالىق مازمۇنىنىڭ سانقىرلىلىعىنا جانە تاقىرىپتىق ءارالۋاندىعىنا وراي اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ناعىز ءومىر ەنسيكلوپەدياسى ەكەندىگىنە ءتانتى بولاسىڭ. ادامداردىڭ تيپتىك تۇرلەرى، پورترەتتىك سۋرەتتەمەلەر، تابيعات پەن تۇرمىستىڭ قانىققان اسەرلى بوياۋلارى، ليريكالىق وي تولعانىستارى تۇتاستانا كەلىپ، بىزدەن الىس ءومىر اقيقاتىن كوز الدىمىزعا اكەلەدى.
اباي 1904 جىلى قايتىس بولدى. اقىننىڭ ءتىرى كەزىندە ونىڭ جەكەلەگەن ولەڭدەرى 1889-1890 جىلدارى ومبىدا شىققان «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» بەتتەرىندە جاريالاندى. ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى ول ومىردەن وتكەننەن كەيىن عانا، 1909 جىلى پەتەربۋرگتە جارىق كوردى. وسىلايشا ىشكى سەزىمنەن بۋىرقانىپ شىققان شىندىققا تولى اقىن ءسوزى تەرەڭ ۇعىندىرىلىپ، لايىقتى باعالانعان بولاتىن. اباي شىعارمالارى ودان كەيىن 1922 جىلى قازاندا ءجانە تاشكەنتتە، 1933 جىلى قىزىلوردادا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. ودان ىلە-شالا الماتىدا، ماسكەۋدە جانە الەمنىڭ باسقا قالالارىندا ءجيى-جيى شىقتى.
اباي شىعارمالارى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان، ونىڭ اقىندىق تالانتىنا شەت ەلدەردىڭ اقىندارى مەن جازۋشىلارى، ادەبيەت سىنشىلارى كەڭىنەن ءۇن قاتتى. ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ماقالالار، «قارا سوزدەرىنە» ارنالعان زەرتتەۋلەر كورەيا مەن قىتايدان، ءۇندىستان مەن يراننان، ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش-قا دەيىنگى الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىندە جاريالاندى. بۇل ماقالالار مەن زەرتتەۋلەردە ۇلى اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ باتىس پەن شىعىس ەلدەرىندە قابىلدانۋى كەڭىنەن قاراستىرىلىپ، ونىڭ الەم ادەبيەتىندەگى ءرولى اشىپ كورسەتىلگەن.
بۇگىنگى كۇنى اباي مۇراسى الەم مادەنيەتى قازىناسىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالدى، ال ونىڭ ەسىمى قازىرگى زاماننىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ قاتارىندا تۇر.
اباي مۇراسى – تۇركى مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگى. وزبەك عالىمى ابدۋللا رۋستاموۆ ابايدى «ادام جانىنىڭ ەمشىءسى» دەپ اتاعان بولاتىن. ول پايىمداعانداي، اباي شىعارمالارى عاسىرلار سۇزبەسىنەن وتكەننەن كەيىن دە ءوزىنىڭ وزەكتىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن جويعان جوق. «ولەڭ جولدارىنان كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپتار تابۋعا بولادى، جارالى جۇرەكتى ەمدەۋگە بولادى، جاڭا ارمانعا بەرىلىپ، قيال جەتەگىندە كەتۋگە بولادى، جاي عانا – ونىڭ تاقۋا سوزدەرىنەن جاڭىلىپ قالۋعا بولادى. اقىن ولەڭدەرى – بۇل جارالى جۇرەكتەر قۋانىشى، بۇل السىزدەر ءۇشىن كۇش، بۇل تۇڭىلگەندەر ءۇشىن تىرەك پەن قولداۋ». ا.رۋستاموۆ اباي پوەزياسىن «ءوز باستاۋىن بيىك تە قۋاتتى تاۋدان الاتىن» ۇلى سارقىرامامەن سالىستىرادى، ال «ادامداردىڭ كوڭىل كۇيى ءۇشىن ونىڭ ولەڭ جولدارى ءومىردى جاسارتاتىن سيقىرلى سۋسىن رەتىندە قىزمەت ەتەدى».
باشقۇرتتىڭ قابىرعالى قالامگەرى مۇستاي كارىمنىڭ ءجۇرەك تۇكپىرىنەن شىققان تىلەك سوزدەرى تۇركى الەمى ءۇشىن ابايدىڭ ماڭىزدىلىعىن جوعارى تانىعان سىرلى جولدارعا تولى: «بىزدەر، باشقۇرتتار ءۇشىن قازاق جازبا پوەزياسىنىڭ العاشقى حابارشىسى، العاشقى ءۇنى اباي بولدى. ول ءبىرىنشى بولىپ بىزگە قازاق جانىن اشتى... اباي ۇلتتىق قانا ەمەس، الەمءنىڭ اقىندىق مادەنيەتىنىڭ شىڭى بولىپ تابىلادى. ال شىڭدار الىستان كورىنەدى جانە ولار ۇنەمى وزدەرىنە تارتادى. بيىكتى الىستان دا، شىعىستان باتىسقا دەيىن كورەدى. ابايدىڭ رۋحاني وي-ورىسىنە، اقىندىق كوزقاراسىنىڭ كەڭدىگى مەن تەرەڭدىگىنە، اباي پاراساتىنىڭ قۋاتتىلىعىنا تاڭ قالاسىڭ. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ شىعىس پەن باتىس مادەنيەتىنە قاتىستىلىعىن بايقاتادى».
«اباي – قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ دا رۋحاني اكەسى. اباي – ءبىزدىڭ ورتاق يگىلىگىمىز، – دەپ نىق ايتقان ەدى تۇركيانىڭ بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى نامىك كەمال زەيبەك. – اباي ادامزاتقا قاجەت! ءبىز قوجا احمەت ءياساۋيدى، ابايدى، وتكەن عاسىرلاردىڭ باسقا دانا ادامدارىن ءوز اكەلەرىمىزدەي ءبىلىپ قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك».
اباي شىعارماشىلىعى ەۋروپا مەن اقش-قا دا بەلگىلى. قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ۇلكەن دوسى لەونارد كوشۋت قالامىنان ابايدىڭ 20 ولەڭى العاش رەت نەمىس تىلىنە اۋدارىلىپ شىققان ەدى. وسى اۋدارماشى بەرليننەن «وزىندىك، قايتالانباس، تەرەڭ ماعىنا مەن ماڭىزعا تولى اباي سوزدەرىنىڭ ىنجىلدىك-شىعارماشىلىق قۋاتى» ءوزىن تاڭعالدىرعانى تۋرالى جازادى. «ونىڭ پوەتيكاسى سىرەسىپ قالعان ءداستۇرلەردى ولەڭ قۇرىلىسىنا، بەينەءلىلىگىنە، داۋىس ىرعاعىنا دەيىن بۇزادى، اۋدارماشى اقىن الدىنا كۇردەلى ماسەلەلەر قويادى...» دەپ تاڭدانادى ول. اباي ولەڭدەرى اۆتوردى ءتۇرلى كوءڭىل كۇيدە – باتىل، مازاسىز، ويلى، قايعىلى، جالعىز ەتىپ كورسەتەدى. مۇنىڭ ءبارى بىزگە، ءححى عاسىر وقىرماندارىنا ارنالعان.
اباي ءۇنىنىڭ عاجايىپ كۇشى تۋرالى ايتۋدان فرانسيادا مادلەن جانە البەرت فيشلەر ەش تىنعان ەمەس. اقىن، فيلوسوف، ويشىل پىكىرىنشە «حالىقتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ءوزارا بايۋ، ۇعىنىسۋ جانە قۇرمەتتەۋ نەگىزىندە قالىپتاسۋى ءتيىس... ءيا، اباي ءسوزىن بىزگە ارنايدى. اباي ءبىزدىڭ راقات كۇيدە ۇمىتىلىپ قالۋىمىزعا جول بەرمەيدى. ابايدىڭ «ەسكەنءدىر» پوەماسىنداعى: «جاقسى بولساڭ، جارىقتى كىم كورمەيدى، ءوز باعاڭدى ءوزىڭنەن كىم سۇرايدى؟!» دەگەن سوزدەءرىندەگى فيلوسوفيالىق وي-تولعانىستاردا وسيەت پەن عيبرات ۇنەمى بايقالادى».
رەسەي ادەبيەتتانۋى اباي شىعارماشىلىعىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتادى. شىعىستانۋشى، تۇركىتانۋشى-عالىم ۆلاديمير گوردليەۆسكييدىڭ 1914 جىلى شىعىستانۋشى، اكادەميك نيكولاي ۆەسەلوۆسكييدىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان «شىعىس جيناعىنا» اباي مەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ شىعارمالارىن ەنگىزگەندىگى بەلگىلى جايت. ادەبي بايلانىستاردىڭ وسى داڭقتى ءداستۇرلەرىنىڭ جالعاسىنداي رعا م.گوركيي اتىنداعى الەم ادەبيەءتى ينستيتۋتى رف جانە تمد حالىقتارى ادەبيەتتەرى ءبولىءمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، رەسەي جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى قازبەك سۇلتانوۆ «اباي قۇنانبايەۆ شىعارماشىلىعىن قازىرگى زەرتتەۋ تۇرعىسىندا ونىڭ قازاقتار ءۇشىن ماڭىزى ورىس ادەبيەتىندەگى پۋشكين رولىمەن سالىستىرۋعا كەلەدى»، دەپ جازادى.
جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى، م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ءماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىءنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى نيكولاي اناستاسيەۆ اباي تۋرالى «اباي. ۇشۋدىڭ اۋىرلىعى» اتتى «تاماشا ادامدار ءومىرى» سەرياسى بويىنشا شىققان كىتابىن (ماسكەۋ، 2008) اباي ءومىءرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنادى. عالىم ءوز ەڭبەگىندە اباي «جاس كۇنىنەن جىر ورتاسىندا ءوستى، ول ىرعاق پەن دىبىستىڭ بالاسى ەدى. بۇل تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ رومان-ەپوپەياسىندا تاماشا سۋرەتتەگەن. بايانداۋ ءسوزى ۇنەءمى وزگەرىسكە ۇشىرايدى، بىردە ءبىرقالىپتى جىلجىپ، ەندى بىردە ارعىماقتىڭ جۇردەك جىلدامدىعىن الادى. اباي پوەزياسىنىڭ ىرعاقتى كەيپى دە وسىنداي – بىردە ودان كەرۋەنءنىڭ قالىپتى قوزعالىسى بايقالادى، بىردە الىستان دالا تىنىسىن بۇزعان قۇمنىڭ، جەر قىرتىسىنىڭ ءۇنسىز قيمىلى، ەندى بىردە اڭ اۋلايتىن قۇس سامعاۋى، تاعى بىردە ات تۇياقتارىنىڭ تىقىلى ەستىلەءدى»، دەپ تامسانا جازدى.
اباي پوەزياسى ەلدەر مەن قۇرلىقتارعا تانىلۋدا، سەبەبى ونىڭ پوەزياسىندا ۇلى اقىننىڭ بۇكىل ءومىرى قامتىلعان، ونىڭ جارقىن بولاشاق تۋرالى ارمانى جىرلانعان.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى ابايدىڭ اقىندىق داۋىسى اعىلشىن، بەلورۋس، بولگار، كورەي، موڭعول، نەمىس، پولياك، تۇرىك، فرانسۋز، پارسى، ۋردۋ تىلدەرىندە سويلەدى. جاڭا اۋدارمالار قازاق اقىنىنىڭ جارقىن دا قايتالانباس جىر الەمىن اشىپ بەردى.
اباي الەمدى باعىندىرۋدا. ونىڭ ولەڭدەرى كورەي تىلىنە ابايدىڭ 100 تۋىندىسىن اۋدارعان كيم ءبون حاك ءۇشىن «ءجۇيرىك اتتىڭ شابىسىن بەينەلەيدى، ومىرلىك كۇش-قۋاتقا تولى. ونىڭ ارعىماقتارى گۇلگە تولى دالامەن جەلىپ كەلە جاتقانداي اسەر بەرىپ، قورشاعان ورتانى تاڭعالدىرادى. ميفتىك تۇلپارلارعا اينالعان بۇل ارعىماقتار دالانىڭ ۇستىنەن ءبىردە شاپشاڭ ۇشسا، بىردە قازاقستاننىڭ اشىق اسپانىندا بايسالدى قالىقتايدى».
ابايدىڭ «كۇز» جانە «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» اتتى ولەڭدەرى ينستيتۋت ءجۇزەگە اسىرعان «جاڭا ءداۋىردەگى قازاق-امەريكان ادەبي ىنتىماقتاستىعى» عىلىمي جوباسى دەڭگەيىندە شىققان «جازعى كەش، دالاداعى ءتۇن، التىن بيداي جەرى: قازاق ادەبيەتىندەگى قورشاعان الەم» اتتى اعىلشىن تىلىندەگى قازاق ادەبيەتى انتولوگياسىنا العاش رەت ەندى. كىتاپتىڭ ۆاشينگتوندا وتكەن تۇساۋكەسەرىندە سميتسونوۆسكيي ينستيتۋتىنىڭ ازيا ءمادەنيەتى جونىندەگى باعدارلامالار ديرەكتورى پول تەيلور ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزىن جوعالتپاعان اباي پوەزياسى مەن مۋزىكاسىنىڭ سۇلۋلىعىن، تەرەڭ ماعىناسىن اقش-تا قالىڭ جۇرتشىلىققا جەتكىزۋدى مىندەتتەرىنە العاندىعى تۋرالى اڭگىمەلەدى. اباي پوەزياسى امەريكالىق وقىرماندار قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋدا. جاڭا باسىلىمداردا اكەسىنىڭ ەمەس، وتانىنىڭ ۇلى بولۋدى ارمانداعان قازاق حالقىنىڭ لايىقتى ۇلىنا دەگەن قۇرمەت جالعاسا تۇسۋدە.
اباي، ەڭ ءبىرىنشى، – قازاق حالقىنىڭ جانى، ال ونىڭ «قارا سوزدەرى» الەم مەن ادامدار ماعىناسىن ۇعىنۋدىڭ قۇندى كىتابىنا اينالدى. اباي ءۇنى عاسىرلار وتسە دە ءوزىنىڭ قۋاتتى كۇءشىن جوعالتقان ەمەس. «راس، بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ءبىلىمى، كۇتىءمى، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان، ءبىراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن... ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن... بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى»، دەگەن اباي ءۇنى (وتىز توعىزىنشى ءسوز) عاسىردان ارتىق ۋاقىت وتسە دە ءوزىنىڭ قۋاتتى كۇشىن جوعالتپاي، تەرەڭءدىگىمەن تاڭعالدىرادى.
ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى 1995 جىلى يۋنەسكو دەڭگەيىندە بۇكىل الەمدە كەڭىنەن اتاپ ءوتىلدى. مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆ كەزىندە ۇلى ابايدىڭ مەرەيتويىن يۋنەسكو-نىڭ ەستەلىك كۇنتىزبەسىنە ەنگىزۋ تۋرالى يۋنەسكو-عا حات جازعان بولاتىن. ەلباسىنىڭ وسى ەرلىككە پارا-پار ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا اباي مەرەيتويىنىڭ بيىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتىلۋى ۇلكەن الەمدىك قۇبىلىسقا اينالىپ، شەتەلدىك وقىرمانداردىڭ ۇلى اقىن، ويشىل مۇراسىنا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرعانى بەلگىلى.
اباي – بۇكىل ادامزات يگىلىگى. ونىڭ پوەزياسى – ماڭگىلىك پوەزياسى، دانالىقتىڭ، ماحاببات پەن ادالدىقتىڭ پوەزياسى. سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەردە ابايدىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرى تەرەڭ اشىلىپ، ونىڭ ۇلتتىق رۋحاني قالىپتاسۋىنداعى ءرولى ايقىندالدى. بۇكىلالەمدىك قاۋىمداستىق ابايدىڭ تۋعان كۇنىن 1845 جىلدىڭ 10 تامىزى دەپ ەسەپتەيدى. الايدا سوڭعى كەزدە كەيبىر وتاندىق عالىمدار ەسكى جىل ساناۋعا سۇيەنىپ، ونىڭ تۋعان كۇنىن 23 تامىز دەپ ۇسىنۋدا. بۇل پىكىرتالاس تاقىرىبى ەمەس. الەمدىك قاۋىمداستىق، ەۋروپا، ازيا مەملەكەتتەرى مەن اقش-تاعى ءىرى ادەبيەتتانۋ ورتالىقتارى، سىنشىلار مەن باسپاگەرلەر، اباي شىعارمالارىن اۋدارۋشىلار ونىڭ تۋعان كۇنىن جىل سايىن 10 تامىزدا اتاپ وتەدى. وسىمەن بۇل تاقىرىپقا بايلانىستى كەيبىر پىكىرتالاستار مەن پىكىرلەرگە نۇكتە قويۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاقستان حالقى ابايدىڭ تۋعان كۇنىن 10 تامىزدا تويلايدى، بۇل داتا مەكتەپ جانە جوو وقۋلىقتارىندا، ەل تانىعان ابايتانۋشىلاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە ناقتى كورسەتىلگەن. ءححى عاسىردا ماڭگى جاس كلاسسيكانى جاڭاشا وقۋ ءۇردىسى وتۋدە. عۇلاما اقىن، ويشىل ابايدىڭ مۇراسىن جاڭاشا ۇعىنۋ جالعاسا بەرەدى، ونىڭ جالىندى ولەڭدەرى ەشقاشان دا ءوزىنىڭ كۇشىن جوعالتپايدى. ويتكەنى اباي حالىقپەن ماڭگى بىرگە.
ءۋاليحان قاليجانوۆ،
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە
ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،
ۇعا اكادەميگى
«ەگەمەن قازاقستان»
پىكىر قالدىرۋ