قازاق ەلى 1ء-شى جەلتوقساندى «تۇڭعىش ەلباسى كۇنى» دەپ جاريالادى. وسىعان وراي تۇركى كەڭەسى (تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسى) 2012 جىلدىڭ 1ء-شى جەلتوقسانىندا ستامبۇلداعى تۇركى دۇنيەسى مادەنيەت ۇيلەرىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ» اتتى «دوڭگەلەك ستول» ۇيىمداستىردى.

«دوڭگەلەك ستولعا» قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىسى ج.تۇيمەبايەۆ، تۇركيا رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ تۇرىكتىلدەس رەسپۋبليكالارمەن بايلانىستاردان جاۋاپتى بۇرىنعى ءمينيسترى، پروفەسسور ا.انديجان، تۇرىك ەلدەرى تۋراسىنداعى زەرتتەۋلەرىمەن تانىمال عالىم تاريحشى پروفەسسور م. ساراي، تۇرىك تىلدەرى جايىندا ەڭبەكتەرىمەن بەلگىلى تۇركولوگ عالىم، پروفەسسور و.سەرتكايا، ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «تۇرىكتانۋ ينستيتۋتىنىڭ» باسشىسى پروفەسسور ح.ديەۆەلى سياقتى عالىمدار، دوكتورانتتار، زەرتتەۋشى-اسپيرانتتار قاتىستى.

«دوڭگەلەك ستولعا» قاتىسۋشىلاردىڭ باياندامالارىمەن قوسا ءوزىمىزدىڭ ايتقان ۋاجدەرىمىزدى جەكە ماقالا رەتىندە جاريالاماق ويىمىز  بار. ءبىز وسى ماقالامىزدا تەك  تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسى حاليل اكىنجىنىن اشىلۋ راسىمىندە جاساعان بايانداماسىندا اتاپ وتكەن بىر-ەكى ماسەلەگە توقتالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

ح.اكىنجى ءوز بايانداماسىندا كەڭەستىڭ قابىلداعان ەكى قارارى تۋرالى حابارلادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى، ءوزى باس حاتشىلىعىن اتقارىپ وتىرعان تۇرىك تىلىندە «تۇركى كونسەيى» رەتىندە اتالىپ جۇرگەن ۇيىمنىڭ فرانسۋز تىلىنەن ەنگەن “كونسەي” دەگەن ءسوزىنىڭ ورنىنا بۇدان بىلاي «تۇركى كەڭەشى»، ياعني «تۇركى كەڭەسى» دەپ اتالاتىندىعىن اتاپ ءوتتى. ءبىز تۇرىك تىلىنە جات، كىرمە ءسوز بولىپ تابىلاتىن «كونسەي» ءسوزىنىڭ كوپتەگەن تۇركى تىلدەرىندە قولدانىلىپ جۇرگەن «كەڭەس» سوزىمەن اۋىستىرىلعاندىعىن قۇپتايمىز. ورىندى شەشىم. اكىنجى سونىمەن قاتار، “كەڭەش” ءسوزىنىڭ انادولى جۇرتشىلىعىندا ۇمىتىلىپ قالعانىمەن، ونىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىكتە» ورىن الىپ وتىرعان ءتول تۇرىك ءسوزى ەكەنىن دە تىلگە تيەك ەتتى.

سونىمەن قاتار بۇل ءسوز قازاق تىلىندە «كەڭەس» ال وزبەك، قىرعىز جانە باسقا دا تۇرىك تىلدەرىندە «كەڭەش» تۇرىندە قولدانىلۋدا. انادولى جەرىندە، وسمان پاتشالىعى ۋاقتىندا “كەڭەس” ءسوزى ءۇشىن اراپشا “شۋرا” دەگەن ءسوز قولدانىلدى. ورىس تىلىندە “سوۆەت” ءسوزى دە وسى ماعنادا بولعاندىقتان وسماندىق اقپارات قۇرالدارى «سوۆەتتەر وداعى» ءۇشىن «شۋرالار وداعى» دەيتىن.

ءبىر كەزدەرى تۇركيادا ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرىلتاي جينالىستارى ءۇشىن «كونگرەسس» ءسوزى قولدانىلۋشى ەدى. كەيىن ونىڭ ورنىنا تۇركى تىلدەرىندەگى «قۇرىلتاي» ءسوزى قولدانىلا باستادى. باستاپقى كەزدە بۇل ءسوزدىڭ دە جاتىرقاپ قابىلدانعانى، كەيبىر ساياسي پارتيالاردىڭ بۇل ءسوزدى قولدانعىسى كەلمەگەنى  ەسىمىزدە. قازىرگى ۋاقىتتا بولسا “قۇرىلتاي” ءسوزى كەڭىنەن قولدانىس تاۋىپ، قۇلاققا جاعىمدى دا ەستىلەتىن بولدى. مىسالى، تۇركيادا بيىل رەسپۋبليكالىق حالىقتىق پارتياسى قۇرىلتايى (CHP Kurultayı)،ۇلتشىل قوزعالىس پارتياسى (MHP Kurultayı) قۇرىلتايى، بيلىك باسىندىعى ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى قۇرىلتايى (AK Parti Kurultayı) سياقتى قۇرىلتايلار وتكىزىلدى. وسى جيىنداردى «كونگرەسس» سوزىمەن ايتقاندا تۇرىك حالقىنىڭ قۇلاعىنا “قۇرىلتاي” سىياقتى جاعىمدى ەستىلمەسى انىق. ارينە، ءاربىر ءسوز بەن دىبىستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، ەموسيالىق بوياۋى مەن رۋحى بولاتىندىعى داۋسىز.  بۇلاردى، ارينە، تەك ول ەلدىڭ عاسىرلار بويى قولدانا كەلگەن ءتول سوزدەرىنەن عانا سەزۋگە بولادى.

سونىمەن بىرگە تۇركيادا “كەڭەش” ءسوزىنىڭ قولدانىس اياسىنىڭ ۋاقىت وتە كەلە كەڭەيىپ تەك “تۇركى كونسەيى” ءۇشىن عانا ەمەس، “ەۋروپا كونسەيى”، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كونسەيى” سىندى حالىقارالىق ۇيىمدار ءۇشىن دە قولدانىلاتىن بولۋى ابدەن ىقتيمال. تۇركى تىلدەرى راسىندا دا باي ءتىل. ونىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىن تولىق پايدالانۋ، قويناۋىنداعى بايلىقتارىن جارىققا شىعارۋ تەك زيالىلاردىڭ قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ديپلوماتتار مەن ساياساتكەرلەردىڭ دە مىندەتى بولۋعا ءتيىس. مىنە وسى تۇرعىدان قاراعاندا ەلشى حاليل اكىنجىدان باستاپ تۇركى كەڭەسىندەگى بارلىق ازاماتتارعا العىس ايتۋ كەرەك.

ەكىنشى قۇپتارلىق حابار، تۇرىك كەڭەسى سەكرەتارياتىنىڭ ءوزىنىڭ  ءىس-قاعازدارى مەن قۇجات-حاتتامالارىندا 1990- جىلداردىڭ باسىندا تۇركى ەلدەرىنەن كەلگەن ءتىلشى-عالىمدار تاراپىنان قابىلدانعان 34 تاڭبالىق تۇركى دۇنيەسىنىڭ ورتاق ءالىپبي جۇيەسىن قولدانۋ تۋرالى قابىلداعان شەشىمى.  تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسى ەلشى حاليل اقىنجى بۇل شەشىمدى تەك وزدەرىنىڭ مەكەمەلەرى ءۇشىن قابىلداعاندىقتارىن، مۇشە ەلدەردىڭ نەمەسە باسقا مەكەمەلەردىڭ بۇل ارىپتەردى قولدانىپ قولدانباۋى ءوز ەرىكتەرىندە ەكەندىگىنە باسا كورسەتتى.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، لاتىن نەگىزىندە تۇركى دۇنيەسىنىن ورتاق ءالىپبي ماسەلەسى، كەڭەستەر وداعىنىڭ ىدىراۋىنىڭ قارساڭىندا، «تۇرىك دۇنيەسى» دەگەن ۇعىم پايدا بولعان ۋاقىتتا كۇن تارتىبىنە ەنگەن ەدى. وسى ورايدا العاشقى ناقتى شەشىم 1991 جىلى، 18-20 قازان كۇندەرى ستامبۇلداعى مارمارا ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى تۇرىكتانۋ ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان «قازىرگى تۇرىك ءالىپبيى» اتتى سيمپوزيۋمدا ءتىلشى-عالىمدار تاراپىنان قابىلدانعان ەدى. وسى جيىندا ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تۇركىمەنستان سىندى ەلدەردەن قاتىسقان 28 ءتىلشى عالىم تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن 34 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن نەگىزىندەگى ءالىپبي جۇيەسىن بەلگىلەگەن ەدى. بۇل جۇيە 29 تاڭبادان تۇراتىن تۇركيانىڭ الىپبيىنە وزگە تۇركى حالىقتارىنداعى دىبىستار ءۇشىن قوسىمشا بەس ءقارىپ ەنگىزۋمەن جاسالدى. ول بەس ءارىپ مىنالار:  "Ä ä، X x، Q q، Ñ ñ، W w"

بۇل جيىندار ودان كەيىن دە جالعاسىن تاپتى. مىسالى 1992 جىلى، 29 قىركۇيەك پەن 2 قازان كۇندەرى بىشكەكتە وتكەن تۇرىك رەسپۋبليكالارى مەن تۇرىك مەمەلەكەتتىك قۇرىلىمدارى ءبىلىم مينيسترلىگى وكىلدەرىنىڭ 2ء-شى حالىقارالىق كونفەرەنسياسى؛  1993 جىلى، 8-10 ناۋرىز كۇندەرى، بەس تاۋەلسىز تۇرىك رەسپۋبليكاسى قاتىسقان جانە تۇرىك ىسكەر توپتارى مەن دامۋ اگەنتتىگى  (تيكا) ۇيىمداستىرعان انكاراداعى «ءالىپبي مەن ەملە ماسەلەسى»  اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيا؛ 1993 جىلى، 21-23 ناۋرىز كۇندەرى، انتاليادا وتكەن «تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ دوستىق، باۋىرلاستىق جانە ىنتىماقتاستىعى قۇرىلتايى» اتتى ءىرى جيىندا دا قولعا الىنىپ، وسى 34 ارىپتىك الىپبيگە ءوتۋ قاجەتتىلىگى تۋراسىندا شەشىم قابىلدانعان ەدى. وسى جيىنداردىڭ بارلىعى 1926 جىلى ۇيىمداستىرىلعان ورتاك ءالىپبي تۋراسىنداعى باكۋ كونفەرەنسياسىنان كەيىن وتكىزىلگەن العاشقى جيىندار رەتىندە تاريحقا ەندى.

الايدا بۇل ماسەلەنىڭ ەڭ قىزىق جاعى سودان بەرى وتكەن 20 جىلدا كوپتەگەن ماسەلەلەردە ىمىراعا كەلگەن تۇركى دۇنيەسىنىڭ وسى العاشقى شەشىمدى ىسكە اسىرا الماعانى. بۇل ءوز كەزەگىندە، ءالىپبي ماسەلەسىنىڭ سىرت كوزگە قاراپايىم ماسەلە بولىپ كورىنگەنىمەن، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قانداي اۋىر دا ماڭىزدى پروبلەما ەكەندىگىن اڭعارتسا كەرەك.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان مەن قىرعىزستان قانا لاتىن الىپبيىنە وتكەن جوق. تۇركى دۇنيەسىنىڭ وزگە تاۋەلسىز ەلدەرى، اتاپ ايتقاندا ءازىربايجان، وزبەكستان جانە تۇركىمەنستان لاتىن الىپبينە الدەقاشان كوشىپ بولدى.  دەگەنمەن، بۇل «كوشۋدە» 1991، 1992 جانە 1993 جىلدارى ءتىلشى-عالىمدارى قابىلداعان ورتاق ءالىپبي جۇيەسى نازارعا الىنعان جوق. ولاردىڭ كوشكەن لاتىن ءالىپبي جۇيەلەرى وسى 34 ارىپتىك جۇيەگە دە، ءوزارا بىربىرىنە دە ۇقساماۋدا.

الايدا، بارلىق تۇركى مەملەكەتتەرى ءبىر كەلكى دىبىستارعا ءبىر كەلكى تاڭبالاردى قولدانعان بولسا، وندا «ءبىر وقپەن ەكى قويان اتىپ العانداي» بولار ەدى. ياعني ولار ءارى ءزاماناۋى دۇنيەنىڭ، تەحنولوگيانىڭ جانە عالامتوردىڭ ەڭ ءتيىمدى ءارىپ جۇيەسىنە وتكەن، ءارى 200 ميلليوندىق تۇركى الەمى ءوزارا بايلانىس-تۇسىنىسۋشىلىكتە اسا ماڭىزدى ءبىر قادامدى باسقان بولار ەدى. ەكىنشى جاقتان ءتىلشى عالىمداردىڭ بەلگىلەگەن 34 تاڭبالىق جۇيە تۇركيانىڭ لاتىن ارىپتەرىندەگى ونداعان جىلدىق تاجىريبەسى نەگىزىندە دايىندالعان تۇركى تىلدەرىنە ەڭ ىڭعايلى لاتىن ءارىپ جۇيەسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل جۇيەگە ءوتۋ ۇرىمتال شەشىم بولادى.

ءازىربايجان 1991 جىلى، 25 جەلتوقسان، تۇركىمەنستان 1993 جىلى، 12 ءساۋىر، وزبەكستان 1993 جىلى، 2 قىركۇيەكتە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. الايدا «سۇتتەن اۋزى كۇيگەن ايراندى ۇرلەپ ىشەدى» دەگەندەي، كەڭەس وداعىنان تاۋەلسىز بولعان جانە ءبىر «اعادان» جانا عانا ازات بولۋ قۋانىشىنداعى ەلدەردە ەكىنشى ءبىر اعا، اتاپ ايتقاندا “تۇرىك اعا” پايدا ەتىپ الۋ الاڭداۋشىلىعى ورتاعا شىقتى. مۇمكىن سوندىقتان ولار تۇركيادا قولدانىلعان ءالىپبي جۇيەسىمەن دالمە ءدال ءبىر كەلكى بولماعان، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ايىرماشىلىقتارى بولعان، ناقتىلاپ ايتقاندا تۇركيامەن ارالارىندا ديستانسيا ورناتاتىن لاتىن تاڭبالارى جۇيەسىنە وتۋگە كۇش جۇمسادى. الايدا، تۇركيانىڭ لاتىن ءالىپبي جۇيەسىنەن الشاقتاۋدىڭ ءارقانداي ءبىر ۇتىمدى جاعى بولمايتىنى ەسكەرىلمەدى.

سودان بەرى وتكەن 20 جىل “اعا” الاڭداۋشىلىعىنىڭ ورىنسىز ەكەندىگىن كورسەتتى. تۇركى الەمىندە ەشبىر ەل باسقا تۋىسقان ەلگە “اعا بولۋ” ارمانىندا ەمەس. بۇگىنگى تاڭداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ماسەلەسى، جاھاندانۋ دەپ ايتىلعان ۇلى مادەنيەتتەردىڭ كىشى مادەنيەتتەردى جالماپ جۇتىپ جاتقان كەزىندە بىربىرىنە جاقىن نەمەسە تۋىس مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىقتا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. جاھاندانۋ ءداۋىرى وزدەرىن باسقا ەلدەردەن وقشاۋلاپ الاستاتقان ەلدەر ۇتىلعان، وزگە ەلدەرمەن ورتاق نۇكتەلەر تاۋىپ ىنتىماقتاستىق پەن دوستىقتى كوپ جاقتى دامىتقان ەلدەر ۇتقان ءداۋىر. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا ورتاق ءالىپبي جۇيەسى تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدا تاپتىرماس قۇرال ەكەنى داۋسىز.

ارعى جاقتان 34 تاڭبالى لاتىن جۇيەسىنەن باسقاشا جۇيەگە وتكەن تۇركى ەلدەرىنىڭ قاتەلىككە ۇرىنعاندىقتارى دا نازاردان تىس قالماۋدا. ماسەلەن وزبەكستان 1993 جىلى قابىلداعان لاتىن ءالىپبيى جۇيەسىندە 1995 جىلى ءبىر قاتار وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولعان.

قازىرگى تاڭدا قازاقستان مەن قىرعىزستان  لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ جۇمىستارىن جالعاستىرىپ، ءتيىستى دايىندىق پەن ىڭعايلى ۋاقىت مولشەرىن  قاراستىرۋ ۇستىندە. كەيبىر قازاق ءتىلشى عالىمدارىنىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قازاق رەسمي ورگاندارىنىڭ الدىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ  جيىرمادان اسا نۇسقالارى جاتقان كورىنەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەڭ ءتيىمدىسى، سوناۋ 1990 جىلداردىڭ باسىندا قابىلدانعان 34 ارىپتىك جۇيە.

وسى ورايدا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە تۇركيانىڭ ءوزى دە 1991 جىلى قابىلدانعان ورتاق ءالىپبي جۇيەسىنە ءوتۋ جولىندا ەشقانداي قادام باسقان جوق. ول ءالى دە بولسا ءوزىنىڭ 29 تاڭبالىق جۇيەسىن قولدانىپ كەلە جاتىر. الايدا تۇركيانىڭ عالىمدار بەلگىلگەن قوسىمشا بەس تاڭبانى ۇلتتىق ءالىپبي جۇيەسىنە كىرگىزۋى  كەرەك ەدى. ونىڭ ءسويتىپ ورتاك ءالىپبي جۇيەسىندە العاشقى قادامدى باسىپ وزگە تۇركى ەلدەرىنە ۇلگى بولۋى كەرەك.  كەيبىر تۇركيالىق ءتىلشى-عالىمدارىنىڭ «تۇركياعا 34 ارىپتىك جۇيەگە كوشۋ قاجەت ەمەس. 29 ءارىپ بىزگە جەتىپ جاتىر. وزگە ەلدەر 34 ارىپتىك جۇيەگە ءوتسىن، ءبىز 29 ارىپتە تۇرا بەرەيىك” دەپ ايتىپ جۇرگەنىن ەستىپ ءجۇرمىز. ءبىراق ءبىز بۇل پىكىرگە قوسىلمايمىز.

تۇركيانىڭ 1928 جىلى اراپ ارىپتەرىنەن 29 ارىپتىك لاتىن جۇيەسىنە وتكەندە كەمشىلىكتەر جىبەرگەنى راس. ولار، ماسەلەن، كەزىندە تۇرىك تىلىندە دە بار «ڭ» دىبىسىنا تاڭبا بەلگىلەمەگەن. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا تۇرىك تىلىندە بۇل دىبىس جوعالىپ كەتتى. سوندىقتان تۇرىكتەر بۇل دىبىس ءۇشىن “ng” قوس ارىپتەرىن قولدانادى. قاراپايىم حالىق مۇنى وقۋدا شاتاسۋدا. مىنە سول سەبەپتەن بەسىم اتالاي «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» اتتى ەڭبەگىندە “كەڭەش” دەگەن ءسوزدى قاراپايىم حالىق “كەنگەش” دەپ وقيدى. سوندىقتان تۇركيا 34 ارىپتىك جۇيەگە وتكەندە الىپبيىندەگى وسىنداي كەمشىلىكتەردى دە تۇزەتكەن بولار ەدى.

الايدا، “بولار ءىس بولدى، بىزدە ول دىبىستار جوعالىپ كەتتى، قازىرگى 29 تاڭبالىق ءالىپبي تۇرىك ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگىن تولىعىمەن وتەپ وتىر” دەپ ەسەپتەگەننىڭ وزىندە تۇركيا 34 ارىپتىك جۇيەگە وتۋگە مىندەتتى. ويتكەنى، وسى 34 ارىپتىك جۇيەدەن ماقسات تۇركى دۇنيەسىنىڭ ورتاق ءالىپبي جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ەكەنى نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس. ەگەر تۇركيانىڭ ءوزى وسى جۇيەدەن تىس قالاتىن بولسا، وندا بۇل قالايشا تۇركى دۇنيەسىنىڭ ورتاك ءالىپبيى بولا الادى؟ سونىمەن قاتار تۇركيا رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندە دە وقۋ جانە جازۋ قاجەتتىلىگى بولاتىنى دا ەسكەرىلۋگە ءتيىس.

ەكىنشى جاقتان تۇركيا 34 ارىپتىك جۇيەنىڭ كەڭ تاراۋىندا جەتەكشى ءرول اتقارۋى قاجەت. 34 ارىپتىك جۇيەنى بەلگىلەۋ بارىسىنداعى العاشقى جينالىستارعا دا تۇرىك عالىمدارى مۇرىندىق بولعان ەدى. ولاي بولسا، تۇركيانىڭ بۇكىل ەلدەردەن بۇرىن وسى جۇيگە ءوتۋى جانە العاشقى قادامدى باسۋى ورىندى. ايتپەگەندە بۇل ماسەلەدە تۇركيا ءۇشىن ىقىلاسسىزدىق جانە پرينسيپسىزدىك كورىنىس پايدا بولماق.

تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ بيلىك ورىندارى قابىلداماي كەلە جاتقان شەشىمدى قابىلداعان تۇركى كەڭەسىن قۇتتىقتايمىز. ەنشاللا، وسى شەشىم، تۇركى دۇنيەسىنىڭ 34 ارىپتىك ورتاق ءالىپبي جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىندا العاشقى قادام بولعاي!

ءابدىۋاقاپ قارا

(تۇرىك تىلىنەن اۋدارعان ەرعالي ەسبوسىن)