(قازاقتىڭ تانىمال قالامگەرى زەينوللا سانىكتىڭ رۋحىنا)
ءومىر دەگەن كۇرەس ەكەن داۋىلدى،
كوتەرەمىز قول ۇستاسىپ اۋىردى، – دەپ اياۋلى زەكەم ەكەۋمىز، وسىلايشا، ءومىر جولىن كۇرەسپەن باستاپ، جەڭىسپەن جەڭىپ، جەمىسىن تەرىپ، راقاتىن كورىپ جۇرگەن مىناۋ جەر ورتادان اسقاندا، قايران زەكەم-اي، ەسىمدى الىپ، ەسەڭىرەتىپ تاستاپ كەتتىڭ-اۋ، قايتەيىن... ساعان جابىسقان جالاعا قاشاندا اراشاعا ءتۇسىپ، شىر-شىر قاققان جۇرەگىمنىڭ لۇپىلىنەن تەز سەرگي قالۋشى ەدىڭ-اۋ... وسى رەت اللانىڭ توتەسىنەن جىبەرگەن دەرتىنەن قانشا قارمانسام دا، اراشالاپ الا المادىم-اۋ، امالىم جوق، سۇم تاعدىر جالت ەتكىزىپ اياۋلى الاقانىمنان سەنى الا قاشقانىن ءوزىڭ دە، مەن دە سەزبەي قالا بەردىك-اۋ، قايتەيىن!
اي مەن كۇنىم ەدىڭ نۇرىن شاشقان، باتىپ كەتتىڭ قايىرىلماسقا... تۇنەردى اسپان، تۇراعىڭدى مۇڭ باستى. بالالارىڭ، نەمەرەلەرىڭنىڭ ەسى قاشتى. ەزىلەدى، جىلايدى، ەڭىرەيدى. ولاردى جۇباتاتىن مەنىڭ دىمكاس جانىمدى جانشىپ، جۇرەگىمدى ءمۇجىپ، ماڭگىلىك مۇڭدى قۇشاقتاتىپ كەتتىڭ-اۋ... ايتاسىڭدار عوي: «بولماسقا بولاتتان بەرىك بول»، – دەپ... ءبىراق جانى جايساڭ، اق جارقىن زەكەڭنىڭ شاراپاتى مەن وي قاناتىندا قالقىپ، شالقار شابىتپەن شالقىپ، سەزىممەن سەرپىلىپ جۇرگەن ماعان وڭاي تيمەدى عوي، قايتەيىن... تۇلا بويىمدى مۇڭ باستى، جۇيرىك قيال ۇركە قاشتى، قالام السام قولىم دىرىلدەپ، كوز شاناعىمنان ءموپ-مولدىر جاس مونشاقتارى بوگەۋسىز اعىلا بەردى! مىناۋ قارا ورمانداي قايىسقان قالىڭ حالقىما، قالامداس زامانداستارعا راقمەت!
– شاكە، توقتاۋ قىل، ەسىڭدى جي! مىنا بالالارىڭا ەندى سەن اكەسىڭ، – دەگەن زور داۋىستان سەلت ەتتىم دە، سەنى ساعىنعان جۇرەگىمنىڭ لەبىزدەرىن شيمايلاپ وتىرمىن.
جوقتاۋ
كەلگەن كەزدە ازات كۇن،
باعىنا تۋدىڭ قازاقتىڭ.
ەلۋ جىل ىستەپ باسپادا،
ارقانىن ءۇزدىڭ ازاپتىڭ.
تالىقپادىڭ، تالمادىڭ،
ءبارىڭدى حالىققا ارنادىڭ.
اياۋلى، اسىل جان-جارىم،
قانداي عاجاپ ارمانىڭ!
قانداي عاجاپ ارمانىڭ!
عاسىرعا جالعاپ عاسىردى،
جەتكىزدىڭ ەجەلگى اسىلدى،
سوندىقتان دا جاس ۇرپاق –
قۇرمەتتەدى، باس ۇردى.
جولىقساڭ دا بۇرقاققا،
جىبەرمەي بوتەن بۇلتاققا،
تابىستادىڭ مۇرانى –
پاك كوڭىلدى ۇرپاققا.
كەۋدەڭدە تولى التىن بار،
ءقادىر تۇتقان حالقىڭ بار –
سول حالقىڭا ۇلگى بوپ،
رۋحىڭ ماڭگى جارقىلدار،
رۋحىڭ ماڭگى جارقىلدار...
ەندى ولەڭدى قويايىن،
باسىڭا بەلگى ويايىن.
ءمىناجات ەتىپ رۋحىڭا،
اللادان يمان سۇرايىن.
مۇراعاتتارىڭدى جيناقتاپ،
تابىس ەتىپ حالقىڭا –
ارۋاعىڭنىڭ الدىندا،
مەن دە ارمانسىز بولايىن.
ءيا، ءومىر دەگەن قاس-قاعىم ساتتەردەن تۇرادى ەكەن. ونى ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ادامنىڭ ءوزى دە سەزبەي قالاتىن كورىنەدى. ءبىز زەكەڭ ەكەۋمىز شاڭىراق كوتەرگەنىمىزگە دە، مىنە، جارىم عاسىرداي بولىپتى عوي. ماعان ىلعي دا كۇنى كەشە عانا سياقتانىپ سەزىلە بەرەدى. «قاس-قاعىمدى قارت-تاريحقا سىيلايسىڭ، ءىزسىز-تۇزسىز جوعالتۋعا قيمايسىڭ...» دەگەندەي، سول قاس-قاعىم ساتتەردىڭ جيىنتىعى ادام ءومىرىنىڭ تاريحى بولىپ قالادى ەكەن-اۋ...
زەكەڭ ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ، ءومىر مەن ونەر ولكەسىندە جۇبىمىزدى جازباي، بەينە قوڭىر قازداي جاراسىپ، ءتاتۋ-تاتتى وتكەن سول ءبىر ءومىر ىزدەرىمىز، مىنە، ەندى ۇلكەن ءبىر شۇبىرىندى كوشتەي كوز الدىمنان لەك-لەگىمەن ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر...
مەن شينجياڭ ينستيتۋتىن بىتىرەتىن جىل قارساڭىندا، ەلىمىزدە تاريحتان جالعاسىپ كەلە جاتقان، ۇلكەندەر ايتاتىن: «دۇنيە – ۇلكەن كول، زامان – سوققان جەل» دەگەندەي، سول سوققان جەلدىڭ الاساپىران كەزى – 1959 جىلى – تانىستىق. زەكەڭ بەيجىڭنەن وقۋىن بىتىرگەن سوڭ ۇرىمشىدەگى «شينجياڭ جاستار باسپاسىندا» قىزمەت ىستەيدى ەكەن. سول كەزدەگى قوعامدىق جۇمىستىڭ تالابى ما، الدە ۇيىمنىڭ ۇيعارىمى ما، ايتەۋىر، شينجياڭ ينستيتۋتى مەن بىزبەن كورشىلەس پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا كوپ كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن كورىنەدى. سوندا 1-2 رەت كورگەنىم بار. كەيىن مەن وقۋىمدى بىتىرگەن سوڭ، ءۇرىمشى ونەركاسىپ تەحنيكا مەكتەبىنە ءبولىنىپ، ادەبيەت وقىتۋشىسى بولدىم.
«ءسوز اناسى – سالەم» دەگەندەي، زەكەڭ ءبىر كۇنى ماعان ادەيىلەپ امانداسا كەلدى ءارى كەلگەن سايىن سالەمىنىڭ ءمان-ماعىناسى كوسىلە كەلىپ، مەنىڭ جانىمنىڭ جازيراسىن باۋراپ العىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، ادەبيەت الەمىندەگى تاڭعاجايىپ قىزىقتى اڭگىمەدەن ءسوز قوزعادى. ءوزىنىڭ اۋىلدا ەرجەتىپ، قوعامدىق جۇمىسقا ارالاسىپ، زامان تالابىنا ساي بەيجىڭگە وقۋعا بارعانىن قىسقادا-نۇسقا تانىستىرا ءجۇرىپ، باسپانىڭ تالابى بويىنشا، 1960 جىلى الداعى شىعاتىن ولەڭدەر جيناعىنا وقىرمان اراسىنان ولەڭ جيناپ، مەكتەپ ارالاپ جۇرگەن جاي-جاپسارىن جايمالاپ ايتىپ، مەنەن بىرنەشە ولەڭ اكەتىپ، العاشقى رەداكتورىم دا بولىپ ۇلگىردى. بۇل جيناقتار جۇرتقا ءمالىم – سول كەزدەگى «ىنىمە»، «ءۇش جاساسىن»، «سارا جول»، ت.ب. ەدى. كەيىن اقىرىنداپ ءجۇرىپ مەنىمەن بولاشاق (ناق سوزىمەن ايتسام) «سوسياليستىك سەميا» بولايىق دەگەن ويىن سۋىرتپاقتادى. جانى سۇلۋ، زەردەلى، پاراساتتى، زەكەم وسىلايشا مەنى وزىنە ماگنيتتەي تارتىپ اكەتتى. 1962 جىلى كوكتەمدە باس قۇرادىق. شەكسپيردىڭ مىنداي ءبىر ءسوزى ەسىمە ورالا بەرەدى: «تىرلىك دەگەنىمىز – جاقسى- جامان جىپتەردەن توقىلعان ماتا». ءبىز بايلىققا، مانساپقا ەمەس، قوس قولىمىزعا سۇيەنە ءجۇرىپ كەرەگە جايىپ، اق نيەت، اسقاق ارمان ارقالاپ، ىزگى تىلەك، ۇلى ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتىپ شاڭىراق كوتەردىك. «كوكتەمدە تۋعاننىڭ كوڭىلى جاز» دەگەندەي، اياۋلى زەكەم ارمانىنا جەتىپ، ءوزىنىڭ ايتقانىنداي، مەنى جەبەپ-جەتىلدىرىپ، ايالاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سىيلاپ ءوتتى عوي، امال قانشا!
***
«مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» ورتا شەنى، ياعني 1970 جىلى، «شەتەلگە بايلانعان»، «ناق قىلمىسكەر» دەپ جالعاننان جالا جابىلىپ، ماناس جازا لاگەرىنە باراتىن بولعاندا ويدان ويدىرىلعان ويدىرماعا جانىم قالاي شىداسىن؟! «جارايدى، بارساق بىرگە بارامىز، زەكەڭنىڭ سەمياسىنان الىستاۋىنا دەنساۋلىعى كەلمەيدى»، – دەپ ءبىر زەكەڭ ءۇشىن ىستەپ وتىرعان قىزمەتىمدى تاستاپ ەدىم-اۋ. كەزىندەگى «شينجياڭ جاستار باسپاسى» ۇيعىر بولىمىندەگى احمەت پاساروۆ دەگەن اقىن، رەداكتور از ۇلت تىلىندەگى تۋىندىلاردى حانزۋ تىلىنە اۋدارۋشى ەدى. سول كىسىگە «قاعازىم – جەر» دەگەن ولەڭىمدى اۋدارتىپ، كۇرەستى باسقارىپ جۇرگەن باسشىلىققا ۇستاتتىم:
قاعازىم – جەر، كەتپەن – مەنىڭ قالامىم،
قويلى اۋىلعا قونىستانۋ تالابىم.
ابىزال ۇستاز قارت ديقاننىڭ قولىنان،
مەن ومىرلىك مول تاربيە الامىن...
ءارى ونى بەكىتتىرىپ الىپ، ۇيگە قۋانا ءبىر-اق كىردىم. زەكەڭنىڭ اكەسىمەن بىرگە تۋىسقان قاينيسا اپايىمىز جىڭ اۋدانىنان كەلىپ جاتقان.
– زەكە! ال كەتتىك!
– قايدا؟
– اپايىمىز تۇرعان جىڭ اۋدانى تاقيا كوممۋناسىنىڭ 9-شى ۇلكەن اترەتىنە، – دەدىم.
– ءاي، سەنىڭ شورت كەتەتىن مىنەزىڭنىڭ وسىندايدا ءبىر پايداسى ءتيدى عوي! ءبىراق بالالار ءالى كىشكەنە. ەكەۋمىزدە دە قىزمەت جوق بولسا، بالالاردى قالاي باعامىز؟ ەڭ بولماسا، بىرەۋىمىزدىڭ ۇيىمنان ايىرىلماۋىمىز قاجەت قوي، – دەپ كۇڭكىلدەي بەردى. ءبىراق ار جاعىنان جۇرەگى كۇلىپ، ءتۇتىن تۇتەتكەن ۇياسىنان ايىرىلمايتىن بولعانىنا ەرەكشە قۋانعان ەدى-اۋ!
– قارعالارىم-اي، باراتىن جەرلەرىڭدە مىناداي دايىن دۇنيە جوق. وتىن اكەپ، سۋ تاسىپ، ءۇي شارۋاسىن، ءدالا-تۇز جۇمىسىن تۇگەل وزدەرىڭ ىستەيسىڭدەر، قينالىپ قالاسىڭدار عوي، – دەپ اپايىمىز شىجاق قاقتى. ءبىراق ونىسىنا قاراعام جوق، تاۋەكەل دەپ كىرىسكەن مەن:
– اپاي، اۋىل ءومىرى بايلىق قوي! زەكەڭمەن بىرگە ەڭبەك ىستەپ، ءبارىن تىندىرامىن، – دەپ ۋادەمدى بەرىپ، بەلىمدى بۋدىم. سونىمەن، جىڭ اۋدانىنا كوشىپ كەتتىك.
بارا سالىپ، وسى اپايدىڭ قارسى ۇيىندە بولدىق. اۋىل اقساقالدارى، اق شىلاۋىشتى انالار: «ءسابيت اقساقالدىڭ، قاينيسانىڭ باۋىرى كوشىپ كەلىپتى»، – دەپ ۇلتىمىزدىڭ سالتى بويىنشا، ەرۋلىك اكەلىپ، قوناققا شاقىرىپ جاتتى. سونىمەن، ءبىر قىستى وتكىزدىك.
ءبىز بارعان وسى ۇلكەن اترەتتىڭ ازات بولعاننان بەرگى باستىعى قارت ديقان ءسابيت اتا ەكەن. وسى بەرەكەلى قازاق اۋىلى ۇلكەندەر تۇرعاندا كىشىلەر سويلەمەيتىن، قازاقتىڭ بايىرعى ءسالت-داستۇرىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان تاماشا اۋىل ەدى. قۋانىشباي، ىرىسباي، نۇرجاقىپ، ءجۇمادىل، قاراقات، كارىباي، ءدارىباي سياقتى شەجىرەشى-شەشەن قازىنالى قارتتارى، ساپا اپاداي حالقىنىڭ تاريحتان كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىن، ايەل زاتىنىڭ جان سۇلۋلىعىن بويىنا ساقتاپ كەلە جاتقان اق سامايلى انالارى ءبىزدى جات كورمەي، بىردەن باۋىرىنا باسىپ كەتتى. جابىرقاپ جۇرگەن زەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ جانىمىز بىردەن جاي تاۋىپ، كوڭىلىمىز قازاقتىڭ دارقان دالاسىندا كوسىلە ءتۇستى. اۋىل ءومىرى – اسىل قازىنا عوي، وسى كەزدەرى زەكەڭ قارتتاردىڭ اۋزىنان قيسسا-داستان، اڭىز-ەرتەگى، ماقال-ماتەل، شەجىرە تىڭداپ، ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەت مۇراسىنىڭ مايەگىنەن ءنار الدى. اۋىز ادەبيەت شالقارىنا بار زەيىن-زەردەسىمەن كىرىسىپ، حالىقتىق مۇراعا اۋناپ كەتە باردى...
***
قاسيەتتى قارا بارلىق، شاعانتوعاي – زەكەڭنىڭ تۋعان جەرى. تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن، جەرى – جاننات، ەلى – باي قۇت مەكەن. باسبايداي ايگىلى دەموكرات قايراتكەردى، كارىبايداي ايگىلى اقىندى، اكەموللاداي، مۇقاتايداي وقىمىستى ۇستازداردى، نەبىر بىلگىر شەشەن-شەجىرەشى، اقىن-جازۋشىلاردى قاناتتاندىرعان ارقالى ەل. تارباعاتاي توڭىرەگىندەگى العاش قاجىعا بارۋشىلار دا وسى ارادان اتتانعان. مۇباراك اتامىزدىڭ ءوزى دە كوڭىلى دارقان، كوكىرەگى وياۋ، ساناسى سەرگەك، شەجىرەشى كاريا كورىنەدى. بالا كەزىنەن-اق زەردەلى دە زەرەك وسۋىنە وسى ءبىر قارا شاڭىراق، اقىل-پاراساتى ۇرپاققا جۇققان قاسيەتتى ەلدىڭ دۇعاسى قاشان دا زەكەڭنىڭ ويىن ۇشتاپ، قاناتىن قومداپ، قالامىن سەرمەۋگە مەدەت بولىپ كەلدى-اۋ...
زەكەڭ اۋىلدا ەرتە قىزمەتكە جەگىلدى. وسى بارىستا ەل ارالاپ، جەر كورىپ، كورگەن-بىلگەنىن كوكەيىنە قوندىرىپ، كوڭىلىنە توقي ءجۇردى. تۋعان اۋىلدىڭ دارقان تابيعاتى مەن ءۇش قۇلىستايدىڭ بۇرقىراعان بوز جۋسانىنىڭ ءيىسى، بارلىقتىڭ قۇلپىرعان شۇعاناق گ ۇلى، كوگىلدىر اسپان، ءمولدىر بۇلاق سۋى دەنىنە ساۋلىق، بويىنا قۋات، ويىنا سارقىلماس اقىل-پاراسات باعىشتاسا كەرەك، سوندىقتان زەكەڭ: «العاشقى قىزمەتتى باجىعا الا ءمىنىپ شىققاندا»، – دەپ باستايتىن ءسوزىن. مەن وسى سوزگە قيىستىرىپ: «الا ات ءمىنىپ تەپەڭدەپ، جاقسى ومىرگە جەتەم دەپ، جەتكەن شىعارسىڭ»، – دەپ ازىلدەيتىنمىن. كىندىك قان توگىلىپ، ەسەيىپ-ەرجەتكەن بارلىقتىڭ بارشىن تۇلعاسى، قاراكەمەر، تاستى، بۇرگەنتەكشە، اق شوقى جايلاۋى... وسىلايشا، كوز الدىنا ەلەستەتىپ، تۋعان جەرگە دەگەن سارىلعان ساعىنىشىنان تۋعان كوڭىل كۇيىنىڭ كوسىلگەن سەزىمدەرىن دومبىراعا سالىپ، «اگۋگاي» دەپ اندەتىپ وتىراتىن-دى. كەيدە مىناداي ولەڭ شۋماعى ەسكە ورالاتىن:
كەڭ دالا، تاۋ-تاس، عاجاپ كۇن،
قۇيادى بويعا قۋات.
سوندىقتان دا قازاقتىڭ،
ەكەۋىنىڭ ءبىرى – اقىن» (سىرباي). زەكەڭ اشىق اسپان، نۇرلى تاڭ، كەربەز دالاسىنىڭ تاماشا تابيعاتىنان وزىنشە سىر ءتۇيىپ، وقىعان سايىن وقىعىسى كەلە بەرەتىن. كوپتى كورىپ، كوپ قادىرلەپ، وقىعاننان قالامى ۇشتالىپ، سىيى مول جىلداردىڭ سىرلارى، ەل-جەر قازىناسى، كوكىرەگى قازىناعا تولعان اۋىل كاريالارى ارقىلى زەكەڭنىڭ قىرعيداي قىراعىلىعىمەن جىلت ەتكەن جاڭالىققا جانى قۇمار جىرشىل دا سىرشىل جۇرەگىنە كيەلى ۇعىمداي سەزىلىپ، ءوزى جاساعان ورتانىڭ قۇپيا قۇبىلىستارىنان وي ولكەسىنە جيناعان ويىن توپشىلادى ءارى ونى قاعاز بەتىنە تۇسىرە بەردى، تۇسىرە بەردى. زەكەڭ حالىقتىق تىلگە باي، حالىق تاريحىنا جەتىك ەدى-اۋ! ول وسى بايلىعىن كادەگە جاراتىپ:
تاۋ تۇرعىزدىم اتا مۇرا التىننان،
قازىناسى بىزگە قالعان حالقىمنان.
زامان جەبەپ، ماقساتىما جەتكىزدى،
بالا كەزدەن ارمانىم ەدى تالپىنعان، – دەپ، ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىرىپ كەتتى. زەكەڭنىڭ قولىنان شىققان «حان باتىر قابانباي»، «باسباي»، «سەرگەلدەڭ»، «دەمەجان باتىر»، «تۇعىرىل حان»، «سۇلەيمەن بي»، «قايراقباي»، ت.ب. ەڭبەكتەرىنە ۇڭىلسەڭىز، سونداعى كەسەك تۇلعالاردى سومداۋىنداعى جانقيارلىقپەن ىستەگەن سانسىز ەڭبەگى، بالالار ادەبيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى، توككەن تەرى ءوز الدىنا ءبىر-بىر تاۋ. سول كەسەك تۇلعالارعا بولعان زامانىنا ساي كوزقاراسىنىڭ دۇرىستىعىنا تاڭعالاسىڭ. بىلايشا ويلاسام زەكەڭنىڭ دۇنيەنى تانۋ، دۇنيەنى ءتۇسىنۋ، وعان كوركەمدىك تۇرعىدا باعا بەرۋ بولماسىندا بىلىمدىلىگى بايقالىپ تۇرۋشى ەدى-اۋ... اسىرەسە زەكەڭنىڭ ءموپ-مولدىر تۇنىپ تۇرعان قازاق ءتىلىنىڭ ۋىز مايەگىنەن ءنار الىپ، ءوي-ورىسىن اشىپ، ورەسىن بيكتەتىپ وتىرعان ناعىز سۇڭعىلالىعى قالام ىزدەرىنەن بايقالىپ تۇرماي ما! مەنىڭ ماقتاعانىم ەمەس، زەكەڭ – شىنىندا، اسقان دارىن يەسى، تالانىتتى، قابىلەتتى، ۇشان-تەڭىز ءبىلىم جيناعان ۇلاعاتتى جان.
ونىڭ قارشادايىنان حالقىم دەپ سوققان ىستىق جۇرەگى، حالقىنىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى، تاريحى ءۇشىن جانقيارلىقپەن ىستەگەن ماشاقاتتى قىزمەتى، توم-توم بولىپ قالعان مۇراعاتى سول ۇلىلىعىن بايقاتىپ تۇرماي ما؟! ۇلىلىق جۇرەكتەگى ۇلى سەزىممەن، ءوز قامىنان حالىق قامىن جوعارى قويۋمەن ولشەنەتىن بولسا كەرەك. سوندا سەنىڭ تاۋداي ەڭبەكتەرىڭ سول ۇلىلىعىڭدى ايگىلەپ تۇرادى. مەن ءوزىم دە تاڭعالامىن، زەكەڭ اۋىرىپ جۇرسە دە، سوڭعى جىلدارى ەرەكشە قايراتتانىپ، كوڭىلدىڭ كوك دونەنىنە قامشى باستى قايران قالاسىڭ، «قازاق ەتنوگرافياسى»، «دالا مادەنيەتىنىڭ دارا تۇلعالارى»، «ءىز»... جاستارعا ارنالعان ۇشان-تەڭىز باتا، تىلەك، تولىپ جاتىر، تولىپ جاتىر.
زەكەڭنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە جاقسى ەدى. كورگەن-بىلگەندەرىن ۇنەمى ەستەلىككە الىپ، وي ولكەسىندە ساقتاپ، ۇيگە كەلگەندە جازىپ، بىزگە اڭگىمەلەپ وتىرۋشى ەدى. ۇنەمى كىتاپ وقيتىن، وي جۇگىرتەتىن، ويلانىپ-تولعانىپ جۇرەتىن مىنەزىنە قاراپ، مەن جانە بالالارى جاپىرىلا كۇتەتىنبىز. جازعانىن ماعان ۇنەمى وقىپ بەرەتىن. كەي جازبالارىنداعى ساناعا سىيمايتىن جەرلەرىنە پىكىر ۇسىنسام، كەيدە بۇرتيا قالىپ، تۇرىپ كەتەتىن دە، ويلانىپ-تولعانىپ بولعان سوڭ، قايتا كەلىپ، جىلى قابىلداپ: «ءاي، سارى كەمپىرىم-اي، دەگەنمەن وقىعانىڭ بار-اۋ! مەن اسىپ-تاسىپ بارا جاتسام، ەتەگىمنەن ۇستاپ، تارتىپ قوي»، – دەپ كىشىرەيە قالۋشى ەدى-اۋ...
مەنىڭ ەرەكشە كۇتىمىم، ىستىق ىقىلاسىم، بىرگە وتكەن 50 جىلداي ءومىرىم زەكەڭە تەڭدەسسىز باقىت سىيلادى. تۇتاس تىرشىلىك دۇنيەسى كۇننىڭ نۇرى مەن ايەل زاتىنىڭ شۋاعىنان ءنار الاتىنى ءالميساقتان ايتىلىپ كەلە جاتقان قيسىن عوي. سوڭعى كەزدەرى زەكەڭ مەنى جانىنان شىعارمايتىن بولدى.
– شاكە، ۇنەمى جانىمدا وتىر! قاعاز، قالامىمدى اكەل، ىلعي دا ءبىر نارسە جازعىم كەلىپ تۇرادى، – دەيتىن.
– سەن اۋرۋدان جازىلساڭ، بىزگە باقىت – سول! – دەپ مەن جۇباتاتىنمىن.
اباي اتامىزدىڭ:
جۇرەكتىڭ اقىل-سۋاتى،
ونەرگە سالار بار كۇشىن.
دەنەنىڭ بارشا قۋاتى،
ماحاببات قىلسا اللا ءۇشىن، – دەگەندەي، 2013 جىلى 13 قىركۇيەك كۇنى وشىڭكى جازۋمەن «التىن قول» دەپ جازىپ، ەڭ سوڭعى قالامىنىڭ نۇكتەسىن ماعان ارناعان ولەڭ جولىمەن قويىپتى:
اياۋلى جارىم ءشامشابانۋعا
سەنىڭ قولىڭ – التىن قول،
ءبىزدىڭ ۇلى شاڭىراققا جاققان قول.
سەنىڭ قولىڭ – كەنىش قول،
ءبارىمىزدى ەڭبەگىمەن باققان قول.
سەنىڭ قولىڭ – ىرىستى،
مۇقىم جۇرتقا جاققان قول.
سەنىڭ قولىڭ – عاجايىپ،
تانىلعان تۋعان ەلىڭە،
سوناۋ جۇڭگو جەرىنە،
كوتەرىلىپ عارىشقا،
جەتتى عوي، مىنە، جەتتى عوي،
كەڭ-بايتاق قازاق جەرىنە،
سوندىقتان دا ءسۇيىندىم،
التىن قول توككەن تەرىڭە!
زەينوللا سانىك،
2013 جىل، 13 قىركۇيەك، الماتى.
2013 جىلى 26 قىركۇيەك، بەيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ميى تۇپ-تۇنىق، كوڭىلى جايساڭ، ومىردە قانداي تازا بولسا، ادەبيەتكە دە ارى تازا قالپىندا باقيعا اتتانىپ كەتتى-اۋ، قايتەيىن... جانىمداعى جارىعىم، مول جۇلدىزىمنان ايىرىلىپ، مولدىرەگەن مەنىڭ ماڭگى مۇڭىم بولىپ كەتە باردىڭ، اياۋلى جارىم!
مىنە، ەندى ويلاسام، ادامزات بالاسىنىڭ بويىنداعى سەزىم قۇدىرەتى جويىلىپ كەتپەسە، جۇرەكتى التىن شۋاعىمەن نۇرلاندىرىلعان پوەزيا – ولەڭ ساۋلەسى سونبەيدى ەكەن. كورەتىن جارىعى ءسونىپ، ءدام-تۇزى تاۋسىلعان ادامنىڭ ءومىرى دە ونىڭ كەۋدەسىنەن ولەڭ بولىپ ۇشىپ كەتەدى ەكەن عوي. بەينە اباي اتامىزدىڭ:
تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشىپ ولەڭمەنەن،
ولەڭمەنەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ، – دەگەنىندەي، اينالايىن زەكەم-اي ارۋاعىڭا سىيىندىم، سەن ولگەن جوقسىڭ، سەنىڭ رۋحىڭ ماڭگى جاسايدى.
ماڭگىلىك ءتىرىسىڭ سەن، ءتىرىسىڭ سەن،
كەلەشەك جاس تۇلەكتىڭ جىرىسىڭ سەن.
جۇمىر جەر دوڭگەلەسە، دوڭگەلەسىن،
ايتەۋىر زەڭگىرلەردەي جۇرەرسىڭ سەن.
ايتقالي جوبالاي ۇلى.
ويحوي، دۇنيە-سەرۋەن،
ادام ءبىر كوشكەن كەرۋەن...
جامبىل.
مەن دە سونىڭ ءبىرىمىن،
ومىرگە سولاي كەلىپ ەم،
«ۋا، ءقادىرلى زەكە، جاتقان جەرىڭ جاننات، يمانىڭ جولداس بولسىن! توپىراعىڭ تورقا بولسىن! الدىڭ بەيىش، ارتىڭ كەنىش بولسىن! ارتىڭدا قالعان ۇرپاقتارىڭدى ارۋاعىڭ قولداپ-قورشاپ ءجۇرسىن!» – دەپ تىلەيمىن ءبىر اللادان...
ءيا، راببىم اللا، تىلەگىمدى قابىل العايسىڭ!
ءشامشابانۋ قامزا قىزى
ءشامشابانۋ قامزا قىزى 1940 جىلى تارباعاتاي ايماعى، شاۋەشەك اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدى. 1952-1955 جىلدارى شاۋەشەك كالاسىنا وقىپ، 1955-1959 جىلدارى شىڭجاڭ ينستيتۋتى ادەبيەت فاكۋلتەتىنەن وقۋ تاۋىسىپ، 1959-1962 جىلدارى ءۇرىمجى قالالىق ونەركاسىپ تەحنيكۋمىنا وقىتۋشى بولدى، 1962-1970 جىلدارى «شىڭجاڭ جاستار باسپاسىندا» رەداكتور، 1970-1978 جىلدارى ءبورىتولانىڭ جىڭ اۋدانىندا وقىتۋشى، 1978-1984 جىلدارى ءۇرىمجى قالالىق 14-ورتادا مەكتەپ وقىتۋشىسى، 1984-1998 جىلدارى شىڭجاڭ وقۋ اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولىپ ىستەپ دوسەنت اتاعىمەن زەينەتكە شىقتى. ءسويتىپ ءشامشابانۋ 50 جىلدىق عۇمىرىن قازاق ۇرپاعىنىڭ وقىپ، ءبىلىم اۋىنا ارنادى.
ءشامشابانۋ اقىن عانا ەمەس، 50 جىل بويى قىتايداعى قازاق جاستارىنا جاناشىر انا، قامقور ۇستاز بولا ءبىلدى.
ءشامشابانۋ جىل سايىن ءار دارەجەلى «وقۋ-اعارتۋ وزاتى»، «ارداقتى انا»، «زەردەلى زەرتتەۋشى»، ت.ب.بولىپ سىيلانىپ ءجۇردى. ونىڭ «قازاقتىڭ بەسىك جىرلارى» اتتى عىلىمي ماقالاسى (جۇڭگو تىلىندەگى نۇسقاسى) 2000 جىلى مەملەكەتتىك، 2002 جىلى وڭتۇستىك قىتايدا وتكىزىلگەن جارىستا «دۇنيەجۇزىلىك ۇزدىك شىعارما» سىيلىعىن الدى، «قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ باستاۋ كوزى – بەسىك جىرى» دەگەن ماقالا 2002 جىلى گونكونگدا دۇنيەجۇزىلىك تاڭداۋلى شىعارما سىيلىعىنى الدى ، «ءتابيعات ليريكالارى» اتتى ولەڭى شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعى سىيلىعىن الدى،2005 جىلى استانادا وتكىزىلگەن دۇنيەجۇزىلىك قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ 3-رەتكى جىر ءمۇشايراسىندا «ارماننىڭ سۋىرتپاعى» قاتارلى ولەڭدەرى باس بايگەنى جەڭىپ الدى.
ءشامشابانۋ قامزا قىزىنىڭ «جاۋقازىن»، « عاسىر تولعانىستارى»، « انا جىرى»، « اقجىگىت ايداي»، « ارماننىڭ سۋىرتپاعى» سىندى ت.ب اتتى كىتاپتارى جارىق كورگەن.
