كەزەكتە جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ينفورماسيا اياق الىسى مەن توراپ مادەنيەتى توتە جازۋمەن-اق دامىپ كەلەدى. دەسە دە، توتە جازۋدى قولدانۋعا امالسىز قالعاندا پايدالاناتىن لاتىنشا جازۋدىڭ الىپبيلىك دارەجەسىنە جەتۋ ءۇردىسى بۇراڭ تارتقانى شىن. جۋىق جىلداردان بەرى كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىنداعى اعىلشىننىڭ 26 ءقارپىن عانا قولداناتىن لاتىنشا ءالىپبي سان قايتارا جاسالدى، الدەنەشە نۇسقاسى گازەت-جۋرنالدارعا جاريالانىپ ۇلگەردى. الايدا بۇل ءالىپبي جوبالارىن جۇيەگە ءتۇسىرىپ ىستەتە المادىق، اركىم ءوز قالاعانىنشا دولبارلاپ جازىپ كەلەدى. وسىندا، نەگە وندا جۇرت قارىپتەردى قالاعانىنشا كورىنگەن دىبىستىڭ بالاماسىنا قولدانىپ، ءوز بىلگەندەرىنشە جازىپ ءجۇر، قۇزىرلى ورىندار مەن تانىمال ءتىل ماماندارىنىڭ جاساعان جوبالارىن نەگە ىسكە اسپايدى، قولدانىلمايدى دەگەن كوكەيتەستى سۇراۋ تۋىندايدى. ارينە، ماسەلەنىڭ تۇپ-توركىنى سان الۋان دەسەك تە، جاريالانعان ءالىپبي نۇسقالارى جۇرتتى يلاندىرا الماۋى نەگىزگى سەبەپ ەكەنى راس. جۇرتتىڭ ءالىپبي نۇسقاسىنا بولعان سەنىمىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولداپ، قولدانۋ ءۇشىن عىلىمي دالەلدەر مەن ساندىق مالىمەتتەرگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. وسى نەگىزدە ءبىز دە جەكە ءالىپبي جوبامىزدى ۇسىنىپ، جۇرتتىڭ تالقىسىنا سالدىق. ءتۇپ ماقساتىمىز – تاڭبالاۋعا قيىندىق اكەلگەن كەي دىبىستاردىڭ لاتىننىڭ قاي قارپىمەن بەينەلەۋ قاجەتتىگى جونىندە جەكە-جەكە دالەل كورسەتىپ، كيريللشە نەمەسە توتە جازۋمەن بەينەلەۋگە كەلمەيتىن جاعدايدا قولدانىلاتىن ورتاق لاتىن ءالىپبي جۇيەسىن ارناعا تۇسىرۋگە ەڭبەكتەنىپ جاتقان ماماندارعا ءۇن قوسۋ.
تەز وقىلۋ مەن جازۋعا يكەمدىلىك – جوبامىزدىڭ نەگىزگى بوگەنايى
بۇل جوبا وسى زامان قازاق ءتىلى توتە جازۋىنداعى گرامماتيكالىق ەرەجەنى نەگىز ەتىپ، كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىنداعى اعىلشىننىڭ 26 ءتول قارپىمەن جاسالدى، ەشقانداي ۇتىر-بەلگى نەمەسە باسقالاي قوسىمشا تاڭبا قولدانىلمادى. ءتول دىبىستارىمىزدى تاڭبالاۋدا بايىرعى لاتىن ءتىلى مەن قازىرگى اعىلشىن ءتىلىنىڭ دىبىس تاڭبالاۋ ەرەجەسىن ۇيتقى ەتىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءقازىر قولدانىستا جۇرگەن لاتىن الىپبيىمەن نەداۋىر جاقىنداستىرىپ، جالپى قازاق جۇرتشىلىعى داعدىلانعان تاڭبالاۋ ادىسىنە قۇرمەت ەتىلدى. كومپيۋتەر پروگرامماسى ارقىلى توتە جازۋ مەن قازاق كيريلشەسىن لاتىن گرافيكاسىنا الماستىرۋداعى قولايلىلىق ەسكەرىلدى. اشىق ەنسيكلوپەديا ــ ۆيكيپەديا ارقىلى لاتىن ءقارىپىن قولداناتىن كوپ ەلدىڭ ءالىپبي جەتىستىكتەرىن قاداعالادىق. جۇرتتىڭ جاڭىلماي، قىسقا ۋاقىت ىشىندە داعدىلانۋداعى مۇمكىندىگى قاراستىرىلدى. اعىلشىن، اراب-پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن اتاۋ-تەرميندەردى مۇمكىندىگىنشە دۇرىس بەينەلەۋگە كۇش سالدىق. ىزدەنۋ بارىسىندا، ەگەر اناعۇرلىم كەمەلدى، ىقشام، جاتتىق ءالىپبيدى جاراتۋدى كوزدەسەك، كومپيۋتەر پروگرامماسى ارقىلى توتە جازۋ مەن لاتىن جازۋىن ءوزارا الماستىرۋدا بۇكىلدەي دۇرىستىق دارەجەسىنە جەتە المايتىندىعىمىزعا، تەك اعاتتىق سالىستىرماسىن شامالى ازايتۋعا، ارتىنان كەي سوزدەرگە شاعىن تۇزەتۋ جۇرگىزۋىمىزگە بولاتىندىعىنا، سونداي-اق، سىڭارجاقتىلىقپەن كومپيۋتەر پروگرامماسىنداعى اۆتوماتتى ءقارىپ سايكەستىرگىشكە قولايلىق جاساۋدى كوزدەسەك، 26 ارىپتەن تۇراتىن ءساتتى جازۋ نۇسقاسىنان ءۇمىت از ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك.
اۋەلى جوبامىزداعى ەڭ كورنەكتى تۇيىنگە توقتالساق، ءبىر سوزدە «ءى» دەن باسقا ەكىدەن ارتىق جىڭىشكە دىبىس كەزىككەندە، سۇيەۋ ءقارىپ «v» تەك الدىڭعى بۋىندا عانا جازىلادى. ءبىراق مۇنداي جاعداي كوپ قولدانىلاتىن لەكسيكالىق قوردىڭ ىشىندە جوقتىڭ قاسى. ال «ءا»، «ءو»، «ءۇ» دىبىستارىنىڭ ەشقايسىسى كەزىكپەگەن، تەك جالاڭ «ءى» داۋىستىسىنان قۇرالعان سوزدەردە سۇيەۋ تەك ءبىرىنشى بۋىندا عانا جازىلادى. ءبىراق كەيبىر ءسوز تىركەسى مۇنىڭ سىرتىندا. مىسالى، «ءمىرجاقىپتى» «Mivrjakip» دەپ جازۋعا جول بەرەمىز. ياعني وسى سۇيەۋ ءقارپى استە جىڭىشكەرتۋ بەلگىسى ەمەس، ول جۋان داۋىستىلارمەن قوسىلىپ، جىڭىشكە داۋىستىلاردى بەينەلەيتىن سۇيەۋ ەسەبىندە. ءبىراق كوپ ساندى بۋىندارداعى «ءى» ءۇشىن ءتۇسىپ قالاتىن جاعداي ساقتالادى. مىسالى، ەسىل ــ esil، كىسى _ cisi، تىگىن ــ tigin (دىبىس ۇندەستىگى وتە كۇشتى)، ءوشىر ــ ovxir، ءبىلدىردى _ bivldirdi دەگەن سياقتىلار. ال قاتىستى جالعاۋلار ءتۇبىر ءسوزدىڭ باستاپقى جازىلۋ زاڭدىلعىنا ىقپال ەتپەيدى. مىسالى، ىسىنەن ــ ivsinen، ىرىگەن ــ ivrigen قاتارلى سوزدەرگە قاداعالاساق تۇسىنىكتى.
جوبامىز 1-كەستەدە كورسەتىلگەندەي، مۇنداعى «جاڭا ءالىپ» دەگەنىمىز كەزىندە سوۆەتتىك قازاقستاندا قولدانىستا بولعان لاتىن ءالىپبيىن مەڭزەيدى. جوبامىزدى بىرنەشە تۇيىنمەن جيناقتاپ ءتۇسىندىرۋدى ءجون كوردىك: تىلىمىزدەگى لاتىنشامەن سايما-ساي سايكەسەتىن ا، ە، و، ۇ، ي، ۋ سىندى داۋىستى جانە قوسار داۋىستىلاردى جۇرت ساناسىنا ءسىڭىستى بوپ كەتكەن a ،e ،o، u y،w قارىپتەرىمەن، ب، گ، د، ج، ز، ل، م، ن، پ، ر،س،ت،ف سىندى داۋىسسىز دىبىستاردى b،g،d،j،z،l،m،n،p،r،s،t،f قارىپتەرىمەن تاڭبالادىق. ال قالعان تاڭبالار ءجايلى تەرەڭىرەك توقتالماقپىز.
1. «ق» دىبىسى داۋىسسىزداردىڭ ىشىندە قولدانۋ جيىلىگى ەڭ جوعارى دىبىس. مۇنى «q» ارقىلى تاڭبالاساق، كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىنداعى ورنالاسۋ زاڭدىلىنا ساي كەلمەگەنمەن قويماي، وقىپ-جازۋ بارىسىندا دا وڭاي جاڭىلدىرۋى مۇمكىن. اعىلشىن تىلىندە بۇل ءقارىپتىڭ جيىلىگى ءبىرشاما تومەن بولعاندىقتان (كوبىندە فرانسۋز تىلىنەن ەنگەن تەرميندەردە كەزىگەدى) پەرنەتاقتانىڭ ەڭ سول جاعىنداعى ەلەۋسىزدەۋ جيەككە ورنالاسقان. بۇل استە «ق» -نىڭ بالاماسى بولماۋى ءتيىس. سوندىقتان بۇعان ادەتتە شولاق ينفورماسيا الماسۋ بارىسىندا ەلدىڭ كوپ قولداناتىن ءقارىپى «k» نى تۇراقتاندىردىق. ال، «ك» فونەماسى ءۇشىن «c» ءقارىپىن الدىق. ويتكەنى ءبىز لاتىن ءالىپبيىن جاساۋدا، ءبىر بولسا دۇنيە ءتىلى ىسپەتتى اعىلشىن ءتىلىن، بولماسا وسى لاتىن تاڭبالارىنىڭ ارعى يەسى بولعان، سونداي-اق ءقازىر دە 100 ميلليوننىڭ ۇستىندە قولداۋشىسى مەن ۇيرەنۋشىسى بار بايىرعى لاتىن ءتىلىن تۇعىر ەتسەك ۇتىلمايمىز. سونىمەن قاتار، «ڭ» دىبىسىن «h» ارقىلى تاڭبالاۋدى ءجون كوردىك. «ڭ» فونەماسىنىڭ تىلىمىزدەگى جيىلىگى ءبىرشاما جوعارى بولىپ، بۇل جاعىنان «ش» فونەماسىنىڭ الدىندا تۇرادى، بۇل فونەماعا قوس ءقارىپ الۋدىڭ ءتۇبى قارىپتەردىڭ قولدانىمالى قۇنىن السىرەتۋگە اپارىپ سوعاتىندىعى نازاردان قالمادى. ال، «ڭ»-دى تەگى قايسى جالعىز قارىپپەن بەينەلەۋ جونىندە قانشا ىزدەنسەك تە «n» -عا پىشىندىك جاقتان جۋىق كەلەتىن وسى «h» تاڭباسىنان باسقا لايىقتى بالاما تاپپادىق، قاي ءقارىپتى قولدانساق تا بەلگىلى عىلىمي جۇيەگە جاقىنداي قويمادى. ونىڭ ۇستىنە، «ڭ» دىبىسى ءار قانداي سوزدە داۋىسسىز دىبىسپەن قاتارلاسقاندا، تەك داۋىسسىز دىبىستىڭ الدىنا عانا كەلەدى، داۋىسسىز دىبىستىڭ سوڭىندا جانە ءسوز باسىندا مۇلدە كەزىكپەيتىندىكتەن، قولدانۋ بارىسىندا «kh، ch» قارىپتەرىن قامتىعان كىرمە سوزدەردى وقۋ بارىسىندا ىشكى قايشىلىق شىعا قويمايدى.
2.باسقا تۇركى تىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ۇندەستىك زاڭى مەن فونەتيكالىق ەرەكشەلىگى ساقتالعان، بۇل جوبامىزداعى كۇردەلى ماسەلەنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولەگىن شەشۋگە زور كومەگىن تيگىزدى. تاراتىپ ايتساق، «ءا، ءو، ءۇ» سىندى ءۇش جىڭىشكە داۋىستى دىبىس ءبىر سوزدە قايتالانىپ كەلمەيدى. ال بۇلار ءوزارا ارالاسىپ كەلەتىن جاعدايلار دا وتە سيرەك ۇشىرايدى. بۇل فونەمالار ەكى بۋىننان ارتىق سوزدەردە نەگىزىنەن «ءى» فونەماسىمەن بىرىگىپ عانا ءسوز قۇرايدى. سوندىقتان اۋەل باستا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇل جىڭىشكە داۋىستىلاردى «a، o، u» ارىپتەرىنە «v» سۇيەۋىن قوسۋ ارقىلى تاڭبالادىق. وسى ارىپتەردى اۆتوماتتى ءارىپ سايكەستىرگىش ارقىلى بەينەلەپ، قازاق كيريلشەسىمەن جانە توتە جازۋمەن ءوزارا الماستىراتىن كومپيۋتەر پروگرامماسىن جاساۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى بار. دەمەك، توتە جازۋمەن بۇلاردى ءوزارا سايكەستىرگەندە دۇرىستىق دارەجەسى جوعارىلايدى. مۇنىڭ بۇرىنعى كيريللشە نەمەسە توتە جازۋدا ساقتالعان ادەبيەتتەردى لاتىن الىبيىنە قوتارۋداعى ءرولىن استە وگەيسىتۋگە بولمايدى.
3.ءتول دىبىسىمىز «ع» فونەماسىن «q» ارقىلى تاڭبالادىق. اۋەلى بۇل دىبىستىڭ قولدانۋ جيىلىگى «گ»، «ج» سياقتىلاردان جوعارى، قوس قارىپپەن تاڭبالاۋدىڭ نەگىزى ءالسىز. ءقازىر كەيبىر جەكە ءالىپبي جوبالارىندا، ءىشىنارا توراپ-سايتتاردىڭ لاتىنشا بەينەلەۋ ەرەجەلەرىندە «gh» تەكتەس قوس ارىپپەن تاڭبالاعان جايىتتەر بولعانىمەن، جۇرتتىڭ دەنى ەشقاشان قوس قارىپپەن جازۋعا پەيىلسىز ەكەنىن انىق بايقاپ كەلەمىز، ماسەلەنىڭ كىلتى تاپ وسىندا. كىم بولسىن ءارى تەز، ءارى ىقشام جازۋدى ويلايدى. دەمەك، قولدانۋ جيىلىگى مۇنشا جوعارى ءتول فونەمامىمىزدى قوس قارىپپەن تاڭبالاعاندا، جازۋعا ەبدەيسىز، شۇبالاڭقى، وقۋعا قيىنداۋ، ۇتارىمىز از. ەۆروپا حالىقتارى اراب-پارسى تىلدەرىنەن كەلگەن اتاۋلاردى جازعاندا «gh» ارقىلى «ع» فونەمەسىن تاڭبالايتىنداي كورىنگەنىمەن، ءوز تىلدەرىندە «گ» دەپ قانا وقيدى. ال، «f» -تى الۋدى ويلاستىرعاندا، كيريللشەدەگى «ع» -نىڭ كونە كەڭەس ەلدەرىنىڭ ءوز كەزىندە بەلىنە جىڭىشكە سىزىقشا تارتىپ جاساپ العان ءقارىپ ەكەندىگىن، لاتىنشاداعى «f» قارىپىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن ەسكەرىپ ودان دا باس تارتتىق. قارىپتەردىڭ حالىقارالىق ورتاق پەرنەتاقتاداعى سايكەستى ۇلەستىرىمدىلىگىن ويلاستىرعاندا، «ع»-نى تاڭبالاۋدا «q»-نىڭ ءسال ۇيلەسىمدى ەكەندىگىن اڭعاردىق. بۇل الدىمەن داعدىلانۋعا وڭاي، سوسىن قولدانىپ كوندىگۋ بارىسىندا ۇلكەن اعاتتىق تۋىلمايدى. بارىنەن ماڭىزدىسى «g» قارپىمەن بەلگىلى تۇلعالىق جاقىندىعى بار. دەمەك، «ع» دىبىسىنىڭ تەك «گ» مەن عانا ەمەس، «ق، ح، ھ» فونەمالارىمەن دە بەلگىلى فونەمالىق جاقىندىعى بار ەكەندىگى سۇيەنگەن نەگىزىمىزدىڭ بۋىنىن بەكىتە تۇسپەك.
4. «ش» دىبىسىن «x» ارقىلى تاڭبالادىق. جۇرتقا بەلگىلى، بۇل فونەما ءۇشىن جۇڭگو قازاقتارى «x» جانە «sh» ــ وسى ەكەۋىن قالاعانشا ىستەتىپ جۇرسە، شەتەل قازاقتارى كوبىندە «sh» قوس تاڭباسىمەن بەينەلەپ كەلەدى. «ش» دىبىسىنىڭ تىلىمىزدە جيىلىگى ءبىرشاما جوعارى، توراپكەرلەر «اباي جولى» رومانىنداعى 8 ميلليون قارىپتەن اۆتوماتتى ساناق جۇرگىزگەندە، 1.71 پايىزدىق قولدانىلىم جيىلىگى بويىنشا «ز» قارپىنەن جوعارى تۇرعان. ءتىپتى ءبىر سوزدە ەكىدەن، ۇشتەن كەزىگەتىن جايىتتەر دە بارشىلىق. دەمەك، قوس قارىپپەن تاڭبالاساق ۇتارىمىز از، وقۋ جانە جازۋداعى اۋرەشىلىك كوپ. ەڭ ماڭىزدىسى بۇل فونەمانى «x» ارقىلى تاڭبالاۋدى ءبىز استە جۇڭگو تىلىندەگى پينينگە نەگىزدەلىپ قۋاتتاپ وتىرعامىز جوق. يسپان جانە كاتالان تىلدەرىندە، سونداي-اق بايىرعى لاتىن تىلدەرىندە وسى ءقارىپ، نەگىزىنەن «ش»، «چ» جانە «كس» بوپ وقىلسا، كەيدە «س» نەمەسە «ز» بوپ وقىلادى. ياعني ءسىز وسى ءقارىپتى ءسوز باسىنا كەلتىرىپ ءبىر ءسوز جازىپ، سوسىن، كيريللشە ەمەس، لاتىنشا تاڭبالاعاندىعىڭىزدى ەسكەرتىپ، دۇنيەدەگى كۇللى ادامعا وقىتساڭىز، باسىم كوپ ساندى ادام، ءسوز جوق، «ش» نەمەسە «چ» دەپ وقىسا، قالعاندارى باسقالاي وسى تەكتەس تىستەن شىعاتىن فونەمالارمەن دىبىستايدى. ال «ح» دەپ وقيتىندار، كەي قارلۇق توبىنداعى تۇركىلەردەن باسقا، جوقتىڭ قاسى.
5.تىلىمىزدەگى جيىلىگى اسا جوعارى «ى» دىبىسىنا جانە بەلگىلى شارت استىنداعى «ءى» دىبىسىنا لاتىننىڭ «i» ءقارىپى ـــ وسى ءبىر تاڭبانى بەردىك. تاراتىپ ايتايىق:
1) قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ قازىرگى جازۋ داعدىسىن نەگىز ەتتىك. ەل ىشىندەگى نەمەسە شەتەلدەگى قانداستار بولسىن، «ى»-نى «i» ارقىلى تاڭبالاپ جازاتىندار باسىم كوپ ساندى يەلەيدى. اعىلشىندار ونى وزدەرىنىڭ دىبىستاۋ، جازۋ زاڭدىلىقتارىنا يكەمدەپ، كوپ قولدانىلاتىن قارىپتەردىڭ ءبىرى ەتىپ العاندىعىن ەسكەرسەك، تىلىمىزدەگى «ى» دىبىسىن تاڭبالاۋعا وسى ءقارىپتىڭ ەڭ ۇيلەسىمدى ەكەندىگىن بىلەمىز. كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىندا جيىلىگى جوعارى قارىپتەردىڭ ورنىنا بەكىتىلگەن، وڭاي، ىقشام جازىلادى. وقىعاندا، جازعاندا وپتيكالىق جاقتان وزىنە ءتان پىشىندىك ەرەكشەلىگىمەن سوزدەردى پارىقتاۋ تۇيسىگىن بەرە الادى.
2) قۇرامىنداعى داۋىستى دىبىستاردان كىلەڭ «ءى» عانا بار دايەكشەلى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى بۋىنىندا، «ءى» دىبىسى «iv» بوپ تۇسەدى، باسقا ءار قانداي سوزدە «ى» مەن «ءى» بىردەي «i» ارقىلى تاڭبالانادى. ءبىز توتە جازۋىمىزدى قۇرىلىمى كەمەلدى جازۋ قاتارىنا بالاعان ەكەمىز، لاتىن ءالىپبيىن دە توتە جازۋعا سايكەستىرۋىمىز كەرەك. توتە جازۋىمىز وقۋعا، جازۋعا تەز، قۇددى قازاقتىڭ اتامزامانعى ءتول جازۋىنا ۇقسايدى. ارينە، كەزىندە ۇلى اعارتۋشى ا.بايتۇرسىن ۇلى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك ەرەكشەلىگىنە كورەگەندىكپەن تالعام جاساي وتىرىپ، «ى» مەن «ءى» ء-نى، سونداي-اق، باسقا داۋىستى دىبىستارىمىزدىڭ ماسەلەسىن وتە دۇرىس شەشكەن. توتە جازۋدا «ى»- نى تاڭبالاۋ ـــ جازۋعا قانشالىق ىقشام، وقۋعا قانشالىق وڭاي بولسا، لاتىن ءالىپبيىمىزدى دە وسى جاققا ىڭعايلاۋىمىز لازىم، سوندا عانا ومىرشەڭدىككە يە بولماق.
6. تىلىمىزدە سيرەك قولدانىلاتىن «چ»، «ھ» دىبىستارىن لاتىننىڭ قوس ارپىمەن جەكە-جەكە «ch»، «gh» ەتىپ تاڭبالادىق. ياعني «چ»- نى تاڭبالاۋعا «ch» -تى قولداندىق، حالىققا ورتاق، جۇرتتىڭ ويى ءبىر بولار. ال «ھ» ءۇشىن «gh» -تى ىستەتۋىمىزدەگى سەبەپ: قازاق تىلىندە ەڭ از قولدانىلاتىن، كوپشىلىك ادەتتە دۇرىس دىبىستاي المايتىن وسى فونەمانىڭ ناعىز بالاماسى «h»- ەكەنىن ەسكەرىپ، كەي وداعايلار مەن اراب-پاسى تىلدەرىنەن كىرگەن اتاۋلاردا عانا كەزىگەتىنىن ويلاستىرىپ، «g» مەن «h» ەكەۋىن قوسارلاپ جاسادىق.
7. ورىس تىلىنەن كىرگەن اتاۋ-تەرميندەردە كوپ كەزىگەتىن «ۆ» فونەماسىن ءسوز باسىندا سول تىلدەگى وقىلۋىنا جۋىقتاتىپ، «w» ارپىمەن، ءسوز سوڭى مەن قاتاڭ دىبىستىڭ الدىنا كەلگەندە، ورىس تىلىندەگى وقىلۋ زاڭدىلىعى بويىنشا «f» ارقىلى تاڭبالاۋعا جول بەردىك. «ۋ» جانە «ي» دىبىستارى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى بۋىنىندا داۋىستى بوپ كەلگەندە، ءارى جىڭىشكەرتۋ بەلگىسى قويىلاتىن جاعدايدا «w» دىڭ الدىنا «u»- دى، «y» -دىڭ الدىنا «i» -دى قوسىپ جازۋدى ءجون كوردىك. مىسالى، «ءتيىمدى - tiyimdi»، «يت - iyt»، «ءتۇۋ -تuw» سياقتىلار. ياعني «ي» جانە «ۋ»، بۇل ەكەۋىن وزگەشە فونەما رەتىندە تانىپ، تۇراقتى تۇردە جەكە-جەكە «iy» مەن «uw» قوسار تاڭبالارىن بەردىك. ارينە مۇنداي جاعداي وتە سيرەك ەكەنى دە شىن. ءسوزدىڭ ەكىنشى جانە ودان كەيىنگى بۋىندارىندا بۇلاي قوسارلاپ جازۋدىڭ قاجەتى شامالى. مىسالى، بۇلجىماس ۇندەستىك زاڭى بويىنشا، «كيىم» ءسوزىن «cyim» ارقىلى، «گۋىل» دەگەندى «gwil» ارقىلى تاڭبالاساق جەتىپ جاتىر.
جوبامىزدىڭ عىلىمي قۇنىن جونىندەگى دالەلدەرىمىز
قازاق تىلىندەگى ءبىر سوزدە «ءا، ءو، ءۇ» فونەمالارى تەك ءبىر-اق رەت كەزىگەدى. ال داۋىسسىز دىبىستاردىڭ قايتالانۋى كوپ. اتالمىش جوبامىزدا قوس قارىپپەن تاڭبالانۋدىڭ ءبىرشاما كوپتىگى راس، مۇنى اۋەل باستا-اق ويلاستىردىق. الايدا قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك فونەتيكالىق ەرەكشەلىگى بار، ياعني جوعارىداعى جىڭىشكە داۋىستى دىبىستار ءبىر سوزدە نەگىزىنەن قايتالانىپ كەلمەيدى. سونىمەن بىرگە وسى ۇشەۋى بىرگە ارالاسىپ كەلەتىن جايتتەر دە وتە سيرەك ۇشىرايدى. ال كەزەكتە ورتاعا سالىنعان كوپ ساندى جوبادا «ڭ»، «ش»، «ع» قاتارلى فونەمالارعا قوس ءقارىپ بەرىلگەن. بۇل ۇشەۋى قازاقتىڭ ءتول فونەمالارى، ونىڭ ۇستىنە لەكسيكالىق قورداعى قولدانۋ جيىلىگى ءبىرشاما جوعارى، ءبىر سوزدە قايتالانىپ تا، ءوزارا ارالاسىپ تا كەلە بەرەدى، بۇل قوس قارىپپەن تاڭبالاۋعا، اسىرەسە وقۋعا وتە قيىنشىلىق تۋدىرادى. جوبامىزدىڭ تۇبىرىنەن شەشىم ەتكەنى ءدال وسى تۇيتكىل دەۋگە بولادى. ەشقانداي اسىرەلەمەي بىلاي ايتۋعا بولادى: وسى جوبامەن جازىلعان ءارقانداي ءماتىندى قۇددى توتە جازۋمەن وقىعانداي جاتتىق وقي الامىن.
ەندەشە، «v» ءقارىپىن جىڭىشكە داۋىستىنى تاڭبالاۋعا قولدانعان سۇيەۋ ەتكەندىگىمىزگە توقتالساق، مەنىڭشە، بىزدەگى وسى كۇنگى «ۆ» فونەماسى جۇڭگو (جۇڭگو) قازاقتارى ءۇشىن انىق فونەما ەمەس، سوناۋ جىلداردان بەرى وسىعان بولا ءبىر ءقارىپتىڭ ورنىن بەرىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قيناپ، الداپ كەلدىك. ءتىپتى ارناۋلى ەۆروپا تىلدەرىن وقىعاندار بولماسا، ونىڭ كەيدە «ف» جانە «ۋ» فونەماسىمەن قانداي پارىقتى بولاتىندىعىن جۇڭگو قازاقتارىنان ەشقايسىمىز بىلمەدىك تە. بىلمەگەن، دىبىستاي الماعان دىبىستى تاڭبالاۋدىڭ نە قاجەتى بار؟! ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزى دە كەزىندە بۇعان ارناۋلى تاڭبا بەرمەگەن. بۇل فونەما اعىلشىن تىلىنە دە كەيىن كەلە كىرگەن. ال نەمىستەر ءالى كۇنگە دەيىن مۇنى «w» ارقىلى تاڭبالاپ كەلەدى. توق ەتەرىن ايتساق، بۇل فونەمانى جالعاستى ارناۋلى قارىپپەن تاڭبالاۋدىڭ قازاق تىلىنە پايداسىنان گورى، زيانى الدەقايدا باسىم. مىسالى، بۇرىنعى «ەۆروپا»، «اۆستريا»، «ۆيكيپەديا» سوزدەرىن ەندىگىدە قازاقستان باسپا ءسوز سالاسى حالىقارالىق ايتىلىمىنا جۋىقتاتىپ «ەۋروپا»، «اۋستريا»، «ۋيكيپەديا» دەپ وزگەرتكەنى تەگىن ەمەس بولار. سوندىقتان وسى باسى ارتىق فونەمانى جوعالتۋ ءۇشىن ونى تەك سۇيەۋگە ىستەتكەندى ءجون كوردىك.
2-كەستە قازاق دىبىستارىنىڭ قولدانۋ جيىلىگىنىڭ ساناعى، «قازاقسوفت» سايتىنىڭ جەتەكشىسى ءتالىپ ءنۇسىپ ۇلى ۇسىنعان. «اباي جولى» تريللوگياسىنا كومپيۋتەر باعدارلاماسى ارقىلى اۆتوماتتى ساناق جاسالعان.
وسى ساناق بويىنشا، مىناداي عىلىمي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى: كەستەنىڭ سول جاق بولىگىندەگى كيريللشە قارىپتەردىڭ ساناعىنا قاراڭىز، «ءا، ءو، ءۇ» ۇشەۋىنىڭ قوسىندىسى 3.05 پايىز بولعان، ال «ڭ، ش، ع» ءۇش داۋىسسىز دىبىستىكى 5.90 پايىزدان اسقان. سونىمەن قاتار، «ءى» فونەماسىنىڭ جيىلىگى 5.36 پايىز ەكەن. الايدا جوعارىدا ايتىپ وتكەن مىسالداعىداي «ءى» دىبىسى تەك ءوزى كەلگەن جالاڭ بۋىندى سوزدەر مەن كىلەڭ «ءى» دىبىسىنان قۇرام تاپقان كوپ بۋىندى سوزدەردىڭ باسقى بۋىنىندا عانا «v» سۇيەۋىمەن قوسارلانادى. مۇنداي بولعاندا، بىزدەگى جوبا بويىنشا سۇيەۋ ارقىلى تاڭبالانعان قوسار داۋىستىنىڭ سانى 4 پايىزدان استە اسپايدى. ەندى وسىنى ناقتى ساندىق كورسەتكىش ارقىلى ەسەپتەپ دالەلدەۋ كەرەك. الدىمەن مىناعان نازار سالىڭىز: ءتۇستى -tuvsti، ءبارى ــ bavri، ءجۇردىم ــ juvrdim، ءومىر ــ ovmir، ەگىن ــ egin، كىشكەنە ــ cixcene سياقتى جىڭىشكەرگەن سوزدەردى بىزدەگى KALSN جوباسى بويىنشا جازعاندا، ونداعى «ءى» دىبىسى قالعان ءۇش دىبىستىڭ مەڭگەرۋىندە بولعاندىقتان، تەك «i» ارقىلى تاڭبالانادى. «ءى» فونەماسى جالقى بۋىنداردان گورى، وسى تەكتەس كوپ بۋىندى سوزدەردە وتە ءجيى ۇشىرايدى. مۇنىڭ ءوزى «ءى» فونەماسىنىڭ قوسار تاڭبامەن كەلۋى ءتىپتى 5.36 پايىزدان الدەنەشە ەسە تومەن ەكەنىن ايعاقتايدى، مىقتاعاندا 0.5 پايىزدان ارى كەتپەيدى. ءتىپتى جوبامىزبەن جازعاندا «iv» كەزدەسەتىن بۋىندار مەن سوزدەردىڭ ساناعىن قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنان ساناپ-اق ەسەپتەۋگە دە بولادى. سوڭعى ەسەپتە «v» سۇيەۋى قوسارلاناتىن جاعدايدىڭ مۇمكىندىگى قايتكەن كۇندە دە 4.0 پايىزدان اسپايدى دەيتىن قورتىنىمىز عىلىمي جۇيەدەن الشاقتاي قويمايدى. بۇل سان جوعارىداعى قازاقتىڭ 3 ءتول داۋىسسىز دىبىسىن قوسارلاۋدان شىعاتىن 5.90 پايىزدان الدەقايدا تومەن. دەمەك، KALSN جوباسىن قولدانار بولساق، قوسار قارىپپەن تاڭبالاۋ جاعىندا، باسقا جوبالارعا قاراعاندا اناعۇرلىم ۇنەمگە قول جەتكىزەمىز.
مىنا بىرەر شۋماق ولەڭگە قاراڭىز، «v» ءقارىپىن بىرنەشە مينۋت جۇمساپ قانا جىڭىشكە داۋىستى دىبىستى بەينەلەيتىن قوسىمشا تاڭبا دەپ ەستە ساقتاساڭىز بولعانى، ءبىر كورگەن جەردەن جاڭىلماي جىڭىشكەرتىپ وقىپ كەتە بەرەسىز. جايشىلىقتا قولدانىپ جۇرگەن «ۆ» فونەماسى تىلىمىزدە وتە سيرەك پايدالانىلاتىندىقتان وڭاي جاڭساقتىق تۋىلا قويمايدى.
Sovyle tivlim، alahdama، tartinba،
Kayta-kayta xindikti aytip jarkilda.
Kalay qana ovmir suvrdih dey alam،
Bivr awiz sovz kalmaqan soh artihda.
Zaman kalay، adam kalay ovzgerdi،
Ovzgergendi xuvcir kazir covz covrdi،
Arih menen akykattih aldinda،
حindikti aytip xihqiratin cez celdi.
Buvgin cerec kazaqimnih bivrligi،
Bivrlic bolsa arta berer tivrligi،
Janim pyda xindikti aytip xirildap،
Osi sovzden jok bop cetsem bivr cuvni.
سوڭعى ءسوز
قازاق كيريللشەسىن ۇزبەي وقىپ كەلە جاتقانىما 20 جىلدان اسىپتى. وقۋ بارىسىندا قاتتى قينالساق تا، وسى جازۋدا تالاي-تالاي رومان وقىدىق. ءبىراق قازىرگە دەيىن توتە جازۋ، جۇڭگو ءتىلى نەمەسە اعىلشىن تىلىندەي كوزگە قانىق ەمەس، كوپشىلىگىمىز ءالى سول تەزىرەڭكى ەجىكتەۋدەن جازعان ەمەسپىز. كەيدە، مەن قازاقستاننىڭ قازاق ءتىلدى كەي ديكتورلارىنىڭ وقىپ وتىرىپ جاڭىلا بەرەتىنىنە نازار اۋدارىپ وتىرامىن. مەنىڭشە، بۇل استە ولاردىڭ قازاقشاعا شورقاقتىعى ەمەس، قالايدا ديكتور دەگەن اتى بار عوي. مۇنداعى باستى كەدەرگى ءدال وقۋعا قولايسىز كيريللشە ەكەنىندە كۇمانىم جوق. وسى تابيعي قۇبىلىستى مامانداردىڭ كوپشىلىگى ىشكى ماتەريالىق جۇيە بويىنشا ويلاستىرماي، ءالى كۇنگە دەيىن ادامنىڭ سۋبەكتيۆ سەبەبىنەن ىزدەپ، رۋحانياتپەن تۇسىندىرۋدەن جازباي كەلەدى.
جوبامىزدىڭ وپتيكالىق تۇيسىك جاعىنداعى جاعىمدى اسەرىن ايشىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن، تومەندە اباي تاعىلىمدارىنىڭ بىرەر تارماعىن لاتىن الىپبيىندە ءتۇسىرىپ كورەيىك:
ABAY TAQILIMDARINAN
Eger de mal cerec bolsa، kolovner uvyrenwih cerec. Mal jutaydi، ovner jutamaydi.
Zalimdik – adam balasinih duxpani، adam adamqa duxpan bolsa، adamnan bovlinedi، jirtkix khaywan esebine kosiladi.
Adam uvxin cerecti navrse – akil، ivs، mivnez، sodan twatin zerectic، tatwlik، makhabbattilik، qadettic، ovnerlilic.
Adamgerxilicce jat، oni buzatin navrseler: Altibakan alawizdilik، kastik، arazdik، cunxildic، kyanatxildik، kurmet bivlmestic، nadandik، Avsirese، damdi adamnih tonawi.
اباي تاعىلىمدارىنان
ەگەر دە مال كەرەك بولسا، قولونەر ۇيرەنۋىڭ كەرەك. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى.
زالىمدىق ـــ ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى، ادام ادامعا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، جىرتقىش حايۋان ەسىبىنە قوسىلادى.
ادام ءۇشىن كەرەكتى نارسە ـــ اقىل، ءىس، مىنەز، سودان تۋاتىن زەرەكتىك، تاتۋلىق، ماحابباتتىلىق، عادەتتىك، ونەرلىلىك.
ادامگەرشىلىككە جات، ونى بۇزاتىن نارسەلەر: التىباقان الاۋىزدىق، قاستىق، ارازدىق، كۇنشىلدىك، قياناتشىلدىق، قۇرمەت بىلمەستىك، ناداندىق، اسىرەسە، ادامدى ادامنىڭ توناۋى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
List of digraphs in Latin alphabets
List of Latin letters
Extended Speech Assessment Methods Phonetic Alphabet
اۆتورلاردىڭ مەكەن-جايى: قحر، قۇلجا قالاسى،
وركەن اقبەردى ۇلى: “ىلە جاستارى” جۋرنالىنىڭ رەداكتورى
ورەن اقبەردى ۇلى: ىلە پەداگوگيكا ينستيتۋتى، بيولوگيا كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
"قامشى" سىلتەيدى
پىكىر قالدىرۋ